Page 170 of 513
PDF/HTML Page 201 of 544
single page version

bhAvArtha — ‘hun manuShya chhun, sharIrAdinI samasta kriyAo hun karun chhun, strI -putra- dhanAdikanA grahaNatyAgano hun svAmI chhun’ vagere mAnavun te manuShyavyavahAr (manuShyarUp vartan) chhe; ‘mAtra achalit chetanA te ja hun chhun’ em mAnavun — pariNamavun te AtmavyavahAr (AtmArUp vartan) chhe.

jeo manuShyAdiparyAyamAn lIn chhe, te ekAntadraShTivALA loko manuShyavyavahArano Ashray karatA hovAthI rAgIdveShI thAy chhe ane e rIte paradravyarUp karma sAthe sambandh karatA hovAthI teo parasamay chhe; ane jeo bhagavAn AtmasvabhAvamAn ja sthit chhe, te anekAntadraShTivALA loko manuShyavyavahArano Ashray nahi karatAn AtmavyavahArano Ashray karatA hovAthI rAgIdveShI thatA nathI arthAt param udAsIn rahe chhe ane e rIte paradravyarUp karma sAthe sambandh nahi karatAn kevaL svadravya sAthe ja sambandh karatA hovAthI teo svasamay chhe. 94.

anvayArtha — [ अपरित्यक्तस्वभावेन ] svabhAvane chhoDyA vinA [यत्] je [उत्पाद- व्ययध्रुवत्वसंबद्धम् ] utpAd -vyay -dhrauvyasanyukta chhe [च] tathA [ गुणवत् सपर्यायं ] guNavALun ne paryAyasahit chhe, [ तत्] tene [ द्रव्यम् इति ] ‘dravya’ [ ब्रुवन्ति ] kahe chhe.

Page 171 of 513
PDF/HTML Page 202 of 544
single page version

इह खलु यदनारब्धस्वभावभेदमुत्पादव्ययध्रौव्यत्रयेण गुणपर्यायद्वयेन च यल्लक्ष्यते तद्द्रव्यम् । तत्र हि द्रव्यस्य स्वभावोऽस्तित्वसामान्यान्वयः । अस्तित्वं हि वक्ष्यति द्विविधं, स्वरूपास्तित्वं सादृश्यास्तित्वं चेति । तत्रोत्पादः प्रादुर्भावः, व्ययः प्रच्यवनं, ध्रौव्यमवस्थितिः । गुणा विस्तारविशेषाः । ते द्विविधाः सामान्यविशेषात्मकत्वात् । तत्रास्तित्वं नास्तित्व- मेकत्वमन्यत्वं द्रव्यत्वं पर्यायत्वं सर्वगतत्वमसर्वगतत्वं सप्रदेशत्वमप्रदेशत्वं मूर्तत्वममूर्तत्वं सक्रि यत्वमक्रि यत्वं चेतनत्वमचेतनत्वं कर्तृत्वमकर्तृत्वं भोक्तृत्वमभोक्तृत्वमगुरुलघुत्वं चेत्यादयः सामान्यगुणाः । अवगाहहेतुत्वं गतिनिमित्तता स्थितिकारणत्वं वर्तनायतनत्वं रूपादिमत्ता चेतनत्वमित्यादयो विशेषगुणाः । पर्याया आयतविशेषाः । ते पूर्वमेवोक्ताश्चतुर्विधाः । न च केवलज्ञानोत्पत्तिप्रस्तावे शुद्धात्मरुचिपरिच्छित्तिनिश्चलानुभूतिरूपकारणसमयसारपर्यायस्य विनाशे सति शुद्धात्मोपलम्भव्यक्तिरूपकार्यसमयसारस्योत्पादः कारणसमयसारस्य व्ययस्तदुभयाधारभूतपरमात्मद्रव्य- त्वेन ध्रौव्यं च । तथानन्तज्ञानादिगुणाः, गतिमार्गणाविपक्षभूतसिद्धगतिः, इन्द्रियमार्गणाविपक्ष- भूतातीन्द्रियत्वादिलक्षणाः शुद्धपर्यायाश्च भवन्तीति । यथा शुद्धसत्तया सहाभिन्नं परमात्मद्रव्यं पूर्वोक्तोत्पादव्ययध्रौव्यैर्गुणपर्यायैश्च सह संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि सति तैः सह सत्ताभेदं न

TIkA — ahIn (A vishvamAn) je, svabhAvabhed karyA vinA, ¹utpAd -vyay- dhrauvyatrayathI ane ²guN -paryAyadvayathI ³lakShit thAy chhe, te dravya chhe. temAn ( – svabhAv, utpAd, vyay, dhrauvya, guN ne paryAy e chha shabdo kahyA temAn), dravyano svabhAv te ⁴astitvasAmAnyarUp anvay. astitva be prakAranun kaheshe (1) svarUp -astitva ane (2) sAdrashya -astitva. utpAd te prAdurbhAv (arthAt pragaT thavun, utpanna thavun); vyay te prachyuti (arthAt bhraShTa thavun, naShTa thavun); dhrauvya te avasthiti (arthAt Takavun). guNo te vistAravisheSho. teo sAmAnya -visheShAtmak hovAthI be prakAranA chhe. temAn, astitva, nAstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryAyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradeshatva, apradeshatva, mUrtatva, amUrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartRutva, akartRutva, bhoktRutva, abhoktRutva, agurulaghutva ityAdik sAmAnyaguNo chhe; avagAhahetutva, gatinimittatA, sthitikAraNatva, vartanAyatanatva, rUpAdimattva, chetanatva, ityAdik visheShaguNo chhe. paryAyo te AyatavisheSho. teo pUrve ja (93mI gAthAnI TIkAmAn) kahelA chAr prakAranA chhe. 1. utpAd -vyay -dhrauvyatray = utpAd, vyay ne dhrauvya – e tripuTI (traNano samUh) 2. guNaparyAyadvay = guN ne paryAy — e yugal (beno samUh) 3. lakShit thAy chhe = lakShyarUp thAy chhe; oLakhAy chhe. [(1) utpAd -vyay -dhrauvya tathA (2) guNaparyAy

te lakShaNo chhe ane dravya te lakShya chhe.] 4. ‘chhe, chhe, chhe’ evo ekarUp bhAv dravyano svabhAv chhe. (anvay = ekarUpatA; sadrashabhAv.)

Page 172 of 513
PDF/HTML Page 203 of 544
single page version

तैरुत्पादादिभिर्गुणपर्यायैर्वा सह द्रव्यं लक्ष्यलक्षणभेदेऽपि स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव द्रव्यस्य तथाविधत्वादुत्तरीयवत् । यथा खलूत्तरीयमुपात्तमलिनावस्थं प्रक्षालितममलाव- स्थयोत्पद्यमानं तेनोत्पादेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथा द्रव्यमपि समुपात्तप्राक्तनावस्थं समुचितबहिरङ्गसाधनसन्निधिसद्भावे विचित्रबहुतरावस्थानं स्वरूपकर्तृकरणसामर्थ्यस्वभावेनान्तरङ्गसाधनतामुपागतेनानुगृहीतमुत्तरा- वस्थयोत्पद्यमानं तेनोत्पादेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते । यथा च तदेवोत्तरीयममलावस्थयोत्पद्यमानं मलिनावस्थया व्ययमानं तेन व्ययेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथा करोति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते । तथाविधत्वं कोऽर्थः । उत्पादव्ययध्रौव्यगुणपर्यायस्वरूपेण परिणमति, तथा सर्वद्रव्याणि स्वकीयस्वकीययथोचितोत्पादव्ययध्रौव्यैस्तथैव गुणपर्यायैश्च सह यद्यपि संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभिर्भेदं कुर्वन्ति तथापि सत्तास्वरूपेण भेदं न कुर्वन्ति, स्वभावत एव तथाविधत्वमवलम्बन्ते । तथाविधत्वं कोऽर्थः । उत्पादव्ययादिस्वरूपेण परिणमन्ति । अथवा यथा वस्त्रं

dravyane te utpAdAdik sAthe athavA guNaparyAyo sAthe lakShya -lakShaNabhed hovA chhatAn svarUpabhed nathI, svarUpathI ja dravya tevun (utpAdAdivALun athavA guNaparyAyavALun ) chhe — vastranI jem.

jevI rIte jeNe malin avasthA prApta karelI chhe evun vastra, dhovAmAn AvatAn, nirmaL avasthAthI ( – nirmaL avasthArUpe, nirmaL avasthAnI apekShAe) Upajatun thakun te utpAd vaDe lakShit thAy chhe; parantu tene te utpAd sAthe svarUpabhed nathI, svarUpathI ja tevun chhe (arthAt utpAdasvarUpe ja pote pariNat chhe); tevI rIte jeNe pUrva avasthA prApta karelI chhe evun dravya paN — ke je uchit bahirang sAdhanonI ¹sannidhinA sadbhAvamAn anek prakAranI ghaNI avasthAo kare chhe te — ²antarangasAdhanabhUt svarUpakartAnA ane svarUpakaraNanA sAmarthyarUp svabhAv vaDe anugRuhIt thatAn, uttar avasthAe Upajatun thakun te utpAd vaDe lakShit thAy chhe; parantu tene te utpAdanI sAthe svarUpabhed nathI, svarUpathI ja tevun chhe. vaLI jevI rIte te ja vastra nirmaL avasthAthI Upajatun ane malin avasthAthI vyay pAmatun thakun te vyay vaDe lakShit thAy chhe; parantu tene te vyayanI sAthe svarUpabhed nathI, svarUpathI ja tevun chhe; tevI rIte te ja dravya paN uttar avasthAthI Upajatun ane pUrva avasthAthI vyay 1. sannidhi = hAjarI; nikaTatA. 2. dravyamAn potAnAmAn ja svarUpakartA ane svarUpakaraN thavAnun sAmarthya chhe. A sAmarthyarUp svabhAv ja

Page 173 of 513
PDF/HTML Page 204 of 544
single page version

तदेव द्रव्यमप्युत्तरावस्थयोत्पद्यमानं प्राक्तनावस्थया व्ययमानं तेन व्ययेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते । यथैव च तदेवोत्तरीयमेककालम- मलावस्थयोत्पद्यमानं मलिनावस्थया व्ययमानमवस्थायिन्योत्तरीयत्वावस्थया ध्रौव्यमालम्बमानं ध्रौव्येण लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथैव तदेव द्रव्यमप्येककालमुत्तरावस्थयोत्पद्यमानं प्राक्तनावस्थया व्ययमानमवस्थायिन्या द्रव्यत्वावस्थया ध्रौव्यमालम्बमानं ध्रौव्येण लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते । यथैव च तदेवोत्तरीयं विस्तारविशेषात्मकैर्गुणैर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथैव तदेव द्रव्यमपि विस्तार- विशेषात्मकैर्गुणैर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते । यथैव च तदेवोत्तरीयमायतविशेषात्मकैः पर्यायवर्तिभिस्तन्तुभिर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूप- भेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथैव तदेव द्रव्यमप्यायतविशेषात्मकैः पर्यायैर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते ।।९५।। निर्मलपर्यायेणोत्पन्नं मलिनपर्यायेण विनष्टं तदुभयाधारभूतवस्त्ररूपेण ध्रुवमविनश्वरं, तथैव शुक्ल- वर्णादिगुणनवजीर्णादिपर्यायसहितं च सत् तैरुत्पादव्ययध्रौव्यैस्तथैव च स्वकीयगुणपर्यायैः सह संज्ञादिभेदेऽपि सति सत्तारूपेण भेदं न करोति । तर्हि किं करोति । स्वरूपत एवोत्पादादिरूपेण pAmatun thakun te vyay vaDe lakShit thAy chhe; parantu tene te vyayanI sAthe svarUpabhed nathI, svarUpathI ja tevun chhe. vaLI jevI rIte te ja vastra ekIvakhate nirmaL avasthAthI Upajatun, malin avasthAthI vyay pAmatun ane TakatI evI vastratva -avasthAthI dhruv rahetun thakun dhrauvya vaDe lakShit thAy chhe; parantu tene te dhrauvyanI sAthe svarUpabhed nathI, svarUpathI ja tevun chhe; tevI ja rIte te ja dravya paN ekIvakhate uttar avasthAthI Upajatun, pUrva avasthAthI vyay pAmatun ane TakatI evI dravyatva -avasthAthI dhruv rahetun thakun dhrauvya vaDe lakShit thAy chhe; parantu tene te dhrauvyanI sAthe svarUpabhed nathI, svarUpathI ja tevun chhe.

vaLI jevI rIte te ja vastra vistAravisheShosvarUp (shuklatvAdi) guNo vaDe lakShit thAy chhe; parantu tene te guNonI sAthe svarUpabhed nathI, svarUpathI ja tevun chhe; tevI ja rIte te ja dravya paN vistAravisheShosvarUp guNo vaDe lakShit thAy chhe; parantu tene te guNonI sAthe svarUpabhed nathI, svarUpathI ja tevun chhe. vaLI jevI rIte te ja vastra AyatavisheShosvarUp paryAyavartI ( – paryAy tarIke vartatA, paryAyasthAnIy) tantuo vaDe lakShit thAy chhe; parantu tene te tantuonI sAthe svarUpabhed nathI, svarUpathI ja tevun chhe; tevI ja rIte te ja dravya paN AyatavisheShosvarUp paryAyo vaDe lakShit thAy chhe, parantu tene te paryAyonI sAthe svarUpabhed nathI, svarUpathI ja tevun chhe. 95.

Page 174 of 513
PDF/HTML Page 205 of 544
single page version

अथ क्रमेणास्तित्वं द्विविधमभिदधाति; स्वरूपास्तित्वं सादृश्यास्तित्वं चेति । तत्रेदं स्वरूपास्तित्वाभिधानम् —

अस्तित्वं हि किल द्रव्यस्य स्वभावः, तत्पुनरन्यसाधननिरपेक्षत्वादनाद्यनन्ततया- हेतुकयैकरूपया वृत्त्या नित्यप्रवृत्तत्वाद्विभावधर्मवैलक्षण्याच्च भावभाववद्भावान्नानात्वेऽपि परिणमति, तथा सर्वद्रव्याणीत्यभिप्रायः ।।९५।। एवं नमस्कारगाथा द्रव्यगुणपर्यायकथनगाथा स्वसमयपरसमयनिरूपणगाथा सत्तादिलक्षणत्रयसूचनगाथा चेति स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयेन पीठिकाभिधानं प्रथमस्थलं गतम् । अथ प्रथमं तावत्स्वरूपास्तित्वं प्रतिपादयति — सहावो हि स्वभावः स्वरूपं भवति हि स्वभावः स्वरूपं भवति हि स्फु टम् । कः कर्ता । सब्भावो सद्भावः शुद्धसत्ता शुद्धास्तित्वम् । कस्य स्वभावो भवति । दव्वस्स मुक्तात्मद्रव्यस्य । तच्च स्वरूपास्तित्वं यथा मुक्तात्मनः सकाशात्पृथग्भूतानां पुद्गलादिपञ्चद्रव्याणां

have anukrame astitva be prakAranun kahe chhe svarUp -astitva ane sAdrashya -astitva. temAn A svarUp -astitvanun kathan chhe —

anvayArtha — [सर्वकालं] sarva kALe [गुणैः] guNo tathA [चित्रैः स्वकपर्ययैः] anek prakAranA potAnA paryAyo vaDe [उत्पादव्ययध्रुवत्वैः] tem ja utpAd -vyay -dhrauvya vaDe [द्रव्यस्य सद्भावः] dravyanun je astitva, [हि] te kharekhar [स्वभावः] svabhAv chhe.

TIkA — astitva kharekhar dravyano svabhAv chhe. ane te (astitva) anya sAdhanathI ¹nirapekSha hovAne lIdhe anAdi -anant hovAthI tathA ²ahetuk ekarUp ³vRuttie sadAy pravartatun hovAne lIdhe vibhAvadharmathI vilakShaN hovAthI, ⁴bhAv ane bhAvavAnpaNAne lIdhe anekapaNun 1. astitva anya sAdhananI apekShA vinAnun — svayamsiddha chhe tethI anAdi -anant chhe. 2. ahetuk = akAraN; jenun koi kAraN nathI evI. 3. vRutti = vartan; vartavun te; pariNati. ( akAraNik ekarUp pariNatie sadAkAL pariNamatun hovAthI

astitva vibhAvadharmathI judA lakShaNavALun chhe.) 4. astitva te (dravyano) bhAv chhe ane dravya te bhAvavAn (bhAvavALun) chhe.

Page 175 of 513
PDF/HTML Page 206 of 544
single page version

प्रदेशभेदाभावाद्द्रव्येण सहैकत्वमवलम्बमानं द्रव्यस्य स्वभाव एव कथं न भवेत् । तत्तु द्रव्यान्तराणामिव द्रव्यगुणपर्यायाणां न प्रत्येकं परिसमाप्यते । यतो हि परस्परसाधित- सिद्धियुक्तत्वात्तेषामस्तित्वमेकमेव, कार्तस्वरवत् ।

यथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा कार्तस्वरात् पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेण पीततादिगुणानां कुण्डलादिपर्यायाणां च स्वरूपमुपादाय प्रवर्तमान- प्रवृत्तियुक्तस्य कार्तस्वरास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैः पीततादिगुणैः कुण्डलादिपर्यायैश्च यदस्तित्वं कार्तस्वरस्य स स्वभावः, तथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा द्रव्यात्पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेण गुणानां पर्यायाणां च स्वरूपमुपादाय शेषजीवानां च भिन्नं भवति न च तथा । कैः सह । गुणेहिं सगपज्जएहिं केवलज्ञानादिगुणैः किञ्चिदूनचरमशरीराकारादिस्वकपर्यायैश्च सह । कथंभूतैः । चित्तेहिं सिद्धगतित्वमतीन्द्रियत्वमकायत्वम- योगत्वमवेदत्वमित्यादिबहुभेदभिन्नैः । न केवलं गुणपर्यायैः सह भिन्नं न भवति । उप्पादव्वयधुवत्तेहिं शुद्धात्मप्राप्तिरूपमोक्षपर्यायस्योत्पादो रागादिविकल्परहितपरमसमाधिरूपमोक्षमार्गपर्यायस्य व्ययस्तथा मोक्षमोक्षमार्गाधारभूतान्वयद्रव्यत्वलक्षणं ध्रौव्यं चेत्युक्तलक्षणोत्पादव्ययध्रौव्यैश्च सह भिन्नं न भवति । कथम् । सव्वकालं सर्वकालपर्यन्तं यथा भवति । कस्मात्तैः सह भिन्नं न भवतीति चेत् । यतः कारणाद्गुणपर्यायास्तित्वेनोत्पादव्ययध्रौव्यास्तित्वेन च कर्तृभूतेन शुद्धात्मद्रव्यास्तित्वं साध्यते, hovA chhatAn pradeshabhed nahi hovAne kAraNe dravyanI sAthe ekapaNun dharatun, dravyano svabhAv ja kem na hoy? (jarUr hoy.) te astitva — jem bhinna bhinna dravyone viShe pratyekamAn samApta thaI jAy chhe tem — dravya -guN -paryAyane viShe pratyekamAn samApta thaI jatun nathI, kAraN ke temanI siddhi paraspar thatI hovAthI (arthAt dravya, guN ane paryAy ekabIjAthI paraspar siddha thatAn hovAthI — ek na hoy to bIjAn be paN siddha nahi thatAn hovAthI) temanun astitva ek ja chhe; — suvarNanI jem.

jem dravye, kShetra, kALe ke bhAve suvarNathI ¹jeo pRuthak jovAmAn AvatA nathI, kartA- karaN -adhikaraNarUpe pILAshaAdiguNonA ane kunDaLAdiparyAyonA svarUpane dhAraN karIne pravartatA suvarNanA astitva vaDe jemanI ²niShpatti thAy chhe, — evA pILAshaAdiguNo ane kunDaLAdiparyAyo vaDe je suvarNanun astitva chhe, te (suvarNano) svabhAv chhe; tem dravye, kShetre, kALe ke bhAve dravyathI jeo pRuthak jovAmAn AvatA nathI, ³kartA -karaN -adhikaraNarUpe guNonA 1. jeo = je pILAshaAdi guNo ane kunDaLAdi paryAyo 2. niShpatti = nIpajavun te; thavun te; siddhi. 3. dravya ja guN -paryAyonun kartA (karanAr), temanun karaN (sAdhan) ane temanun adhikaraN (AdhAr) chhe;

Page 176 of 513
PDF/HTML Page 207 of 544
single page version

प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तस्य द्रव्यास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैर्गुणैः पर्यायैश्च यदस्तित्वं द्रव्यस्य स स्वभावः । यथा वा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा पीततादिगुणेभ्यः कुण्डलादिपर्यायेभ्यश्च पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिक रणरूपेण कार्तस्वरस्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैः पीततादिगुणैः कुण्डलादिपर्यायैश्च निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य कार्तस्वरस्य मूलसाधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः, तथा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा गुणेभ्यः पर्यायेभ्यश्च पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिकरणरूपेण शुद्धात्मद्रव्यास्तित्वेन च गुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यास्तित्वं साध्यत इति । तद्यथा – यथा स्वकीय- द्रव्यक्षेत्रकालभावैः सुवर्णादभिन्नानां पीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायाणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव सुवर्णस्य सद्भावः, तथा स्वकीयद्रव्यक्षेत्रकालभावैः परमात्मद्रव्यादभिन्नानां केवलज्ञानादिगुणकिंचिदून- चरमशरीराकारादिपर्यायाणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव मुक्तात्मद्रव्यस्य सद्भावः । यथा स्वकीय- द्रव्यक्षेत्रकालभावैः पीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायेभ्यः सकाशादभिन्नस्य सुवर्णस्य सम्बन्धि यदस्तित्वं स ane paryAyonA svarUpane dhAraN karIne pravartatA dravyanA astitva vaDe jemanI niShpatti thAy chhe, — evA guNo ane paryAyo vaDe je dravyanun astitva chhe, te svabhAv chhe. (dravye, kShetre, kALe ke bhAve suvarNathI judAn nahi jovAmAn AvatAn pILAshAdik ane kunDaLAdikanun astitva te suvarNanun ja astitva chhe, kAraN ke pILAshAdikanA ane kunDaLAdikanA svarUpane suvarNa ja dhAraN karatun hovAthI suvarNanA astitvathI ja pILAshAdikanI ane kunDaLAdikanI niShpatti — siddhi — thAy chhe, suvarNa na hoy to pILAshAdik ane kunDaLAdik paN na hoy; tevI rIte dravye, kShetre, kALe ke bhAve dravyathI judA nahi jovAmAn AvatA guNo ane paryAyonun astitva te dravyanun ja astitva chhe, kAraN ke guNo ane paryAyonA svarUpane dravya ja dhAraN karatun hovAthI dravyanA astitvathI ja guNonI ane paryAyonI niShpatti thAy chhe, dravya na hoy to guNo ane paryAyo paN na hoy. Avun astitva te dravyano svabhAv chhe.)

athavA, jem dravye, kShetre, kALe ke bhAve pILAshaAdiguNothI ane kunDaLAdiparyAyothI ¹je pRuthak jovAmAn Avatun nathI, kartA -karaN -adhikaraNarUpe suvarNanA svarUpane dhAraN karIne pravartatA pILAshaAdiguNo ane kunDaLAdiparyAyo vaDe jenI niShpatti thAy chhe, — evA suvarNanun, mULasAdhanapaNe ²temanAthI niShpanna thatun, je astitva chhe, te svabhAv chhe; tem dravye, kShetre, kALe ke bhAve guNothI ane paryAyothI je pRuthak jovAmAn Avatun nathI, 1. je = je suvarNa 2. temanAthI = pILAshaAdiguNo ane kunDaLAdiparyAyothI. (suvarNanun astitva niShpanna thavAmAn — siddha

Page 177 of 513
PDF/HTML Page 208 of 544
single page version

द्रव्यस्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैर्गुणैः पर्यायैश्च निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य द्रव्यस्य मूलसाधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः ।

किंच — यथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा कार्तस्वरा- त्पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेण कुण्डलाङ्गदपीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्याणां स्वरूप- एव पीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायाणां स्वभावो भवति, तथा स्वकीयद्रव्यक्षेत्रकालभावैः केवल- ज्ञानादिगुणकिंचिदूनचरमशरीराकारपर्यायेभ्यः सकाशादभिन्नस्य मुक्तात्मद्रव्यस्य संबन्धि यदस्तित्वं स एव केवलज्ञानादिगुणकिंचिदूनचरमशरीराकारपर्यायाणां स्वभावो ज्ञातव्यः । अथेदानीमुत्पादव्यय- ध्रौव्याणामपि द्रव्येण सहाभिन्नास्तित्वं कथ्यते । यथा स्वकीयद्रव्यादिचतुष्टयेन सुवर्णादभिन्नानां कटकपर्यायोत्पादकङ्कणपर्यायविनाशसुवर्णत्वलक्षणध्रौव्याणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव सुवर्णसद्भावः, ¹

niShpatti thAy chhe, — evA dravyanun, mULasAdhanapaNe temanAthI niShpanna thatun, je astitva chhe, te svabhAv chhe. (pILAshAdikathI ane kunDaLAdikathI bhinna nahi jovAmAn AvatA suvarNanun astitva te pILAshAdik ane kunDaLAdikanun ja astitva chhe, kAraN ke suvarNanA svarUpane pILAshAdik ane kunDaLAdik ja dhAraN karatA hovAthI pILAshAdikanA ane kunDaLAdikanA astitvathI ja suvarNanI niShpatti thAy chhe, pILAshAdik ane kunDaLAdik na hoy to suvarNa paN na hoy; tevI rIte guNothI ane paryAyothI bhinna nahi jovAmAn AvatA dravyanun astitva te guNo ane paryAyonun ja astitva chhe, kAraN ke dravyanA svarUpane guNo ane paryAyo ja dhAraN karatA hovAthI guNo ane paryAyonA astitvathI ja dravyanI niShpatti thAy chhe, guNo ane paryAyo na hoy to dravya paN na hoy. Avun astitva te dravyano svabhAv chhe.)

(jevI rIte dravyanun ane guN -paryAyanun ek ja astitva chhe em suvarNanA draShTAnt- pUrvak samajAvyun, tevI rIte have dravyanun ane utpAd -vyay -dhrauvyanun paN ek ja astitva chhe em suvarNanA draShTAntapUrvak samajAvavAmAn Ave chhe.)

jem dravye, kShetre, kALe ke bhAve suvarNathI ²jeo pRuthak jovAmAn AvatAn nathI, ³kartA- karaN -adhikaraNarUpe kunDaLAdi -utpAdonA, bAjubandhaAdivyayonA ane pILAshaAdidhrauvyonA 1. guN -paryAyo ja dravyanA kartA (karanAr), karaN (sAdhan) ane adhikaraN (AdhAr) chhe; tethI guN-

paryAyo ja dravyanun svarUp dhAraN kare chhe. 2. jeo = je kunDaL Adi utpAdo, bAjubandh Adi vyayo ane pILAsh Adi dhrauvyo 3. suvarNa ja kunDaLAdi -utpAdo, bAjubandhAdivyayo ane pILAshaAdidhrauvyonun kartA, karaN tathA adhikaraN

chhe; tethI suvarNa ja temanun svarUp dhAraN kare chhe (suvarNa ja kunDaLAdirUpe Upaje chhe, bAjubandhaAdirUpe naShTa thAy chhe ane pILAshaAdirUpe TakI rahe chhe). pra. 23

Page 178 of 513
PDF/HTML Page 209 of 544
single page version

मुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तस्य कार्तस्वरास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैः कुण्डलाङ्गद- पीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्यैर्यदस्तित्वं कार्तस्वरस्य स स्वभावः, तथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा द्रव्यात्पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेणोत्पादव्ययध्रौव्याणां स्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तस्य द्रव्यास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैरुत्पादव्यय- ध्रौव्यैर्यदस्तित्वं द्रव्यस्य स स्वभावः । यथा वा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा कुण्डलाङ्गदपीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्येभ्यः पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिकरणरूपेण कार्तस्वर- स्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैः कुण्डलाङ्गदपीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्यैर्निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य कार्तस्वरस्य मूलसाधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः, तथा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा तथा स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन परमात्मद्रव्यादभिन्नानां मोक्षपर्यायोत्पादमोक्षमार्गपर्यायव्ययतदुभयाधार- भूतपरमात्मद्रव्यत्वलक्षणध्रौव्याणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव मुक्तात्मद्रव्यसद्भावः । यथा स्वद्रव्यादि- चतुष्टयेन कटकपर्यायोत्पादकङ्कणपर्यायव्ययसुवर्णत्वलक्षणध्रौव्येभ्यः सकाशादभिन्नस्य सुवर्णस्य संबन्धि यदस्तित्वं स एव कटकपर्यायोत्पादकङ्कणपर्यायव्ययतदुभयाधारभूतसुवर्णत्वलक्षणध्रौव्याणां स्वभावः, तथा स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन मोक्षपर्यायोत्पादमोक्षमार्गपर्यायव्ययतदुभयाधारभूतमुक्तात्मद्रव्यत्वलक्षण- ध्रौव्येभ्यः सकाशादभिन्नस्य परमात्मद्रव्यस्य संबन्धि यदस्तित्वं स एव मोक्षपर्यायोत्पादमोक्षमार्ग- svarUpane dhAraN karIne pravartatA suvarNanA astitva vaDe jemanI niShpatti thAy chhe, — evAn kunDaLAdi -utpAdo, bAjubandhaAdivyayo ane pILAshaAdidhrauvyo vaDe je suvarNanun astitva chhe, te (suvarNano) svabhAv chhe; tem dravye, kShetre, kALe ke bhAve dravyathI jeo pRuthak jovAmAn AvatAn nathI, kartA -karaN -adhikaraNarUpe utpAd -vyay -dhrauvyonA svarUpane dhAraN karIne pravartatA dravyanA astitva vaDe jemanI niShpatti thAy chhe, — evAn utpAd -vyay -dhrauvyo vaDe je dravyanun astitva chhe, te svabhAv chhe. (dravye, kShetre kALe ke bhAve dravyathI judAn nahi jovAmAn AvatAn utpAdo, vyayo ane dhrauvyonun astitva te dravyanun ja astitva chhe; kAraN ke utpAdo, vyayo ane dhrauvyonA svarUpane dravya ja dhAraN karatun hovAthI dravyanA astitvathI ja utpAdo, vyayo ane dhrauvyonI niShpatti thAy chhe, dravya na hoy to utpAdo, vyayo ane dhrauvyo paN na hoy. Avun astitva te dravyano svabhAv chhe.)

athavA, jem dravye, kShetre, kALe ke bhAve kunDaLAdi -utpAdothI, bAjubandhaAdivyayothI ane pILAshaAdidhrauvyothI je pRuthak jovAmAn Avatun nathI, kartA -karaN -adhikaraNarUpe suvarNanA svarUpane dhAraN karIne pravartatAn kunDaLAdi -utpAdo, bAjubandhaAdivyayo ane pILAshaAdidhrauvyo vaDe jenI niShpatti thAy chhe, — evA suvarNanun, mULasAdhanapaNe temanAthI niShpanna thatun, je astitva chhe, te svabhAv chhe; tem dravye, kShetre, kALe ke bhAve utpAd -vyay -dhrauvyothI je pRuthak

Page 179 of 513
PDF/HTML Page 210 of 544
single page version

कालेन वा भावेन वोत्पादव्ययध्रौव्येभ्यः पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिकरणरूपेण द्रव्यस्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैरुत्पादव्ययध्रौव्यैर्निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य द्रव्यस्य मूल- साधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः ।।९६।।

पर्यायव्ययतदुभयाधारभूतमुक्तात्मद्रव्यत्वलक्षणध्रौव्याणां स्वभाव इति । एवं यथा मुक्तात्मद्रव्यस्य स्वकीयगुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यैः सह स्वरूपास्तित्वाभिधानमवान्तरास्तित्वमभिन्नं व्यवस्थापितं तथैव jovAmAn Avatun nathI, *kartA -karaN -adhikaraNarUpe dravyanA svarUpane dhAraN karIne pravartatAn utpAd -vyay -dhrauvyo vaDe jenI niShpatti thAy chhe, — evA dravyanun, mULasAdhanapaNe temanAthI niShpanna thatun, je astitva chhe, te svabhAv chhe. (utpAdothI, vyayothI ane dhrauvyothI bhinna nahi jovAmAn AvatA dravyanun astitva te utpAdo, vyayo ane dhrauvyonun ja astitva chhe; kAraN ke dravyanA svarUpane utpAdo, vyayo ane dhrauvyo ja dhAraN karatAn hovAthI utpAdo, vyayo ane dhrauvyonA astitvathI ja dravyanI niShpatti thAy chhe, utpAdo, vyayo ane dhrauvyo na hoy to dravya paN na hoy. Avun astitva te dravyano svabhAv chhe.)

bhAvArtha — astitvane ane dravyane pradeshabhed nathI; vaLI te astitva anAdi- anant chhe tathA ahetuk ekarUp pariNatie sadAy pariNamatun hovAne lIdhe vibhAvadharmathI paN bhinna prakAranun chhe; Am hovAthI astitva dravyano svabhAv ja chhe.

guN -paryAyonun ane dravyanun astitva bhinna nathI, ek ja chhe; kAraN ke guN -paryAyo dravyathI ja niShpanna thAy chhe, ane dravya guN -paryAyothI ja niShpanna thAy chhe. vaLI evI ja rIte utpAd -vyay -dhrauvyonun ane dravyanun astitva paN ek ja chhe; kAraN ke utpAd -vyay- dhrauvyo dravyathI ja nIpaje chhe, ane dravya utpAd -vyay -dhrauvyothI ja nIpaje chhe.

Page 180 of 513
PDF/HTML Page 211 of 544
single page version

इह किल प्रपञ्चितवैचित्र्येण द्रव्यान्तरेभ्यो व्यावृत्य वृत्तेन प्रतिद्रव्यं सीमानमासूत्रयता विशेषलक्षणभूतेन च स्वरूपास्तित्वेन लक्ष्यमाणानामपि सर्वद्रव्याणामस्तमितवैचित्र्यप्रपञ्चं प्रवृत्य वृत्तं प्रतिद्रव्यमासूत्रितं सीमानं भिन्दत्सदिति सर्वगतं सामान्यलक्षणभूतं सादृश्यास्तित्वमेकं खल्ववबोधव्यम् । एवं सदित्यभिधानं सदिति परिच्छेदनं च सर्वार्थपरामर्शि स्यात् । यदि पुनरिदमेवं न स्यात्तदा किंचित्सदिति किंचिदसदिति किंचित्सच्चासच्चेति किंचिदवाच्यमिति च स्यात् । तत्तु विप्रतिषिद्धमेव । प्रसाध्यं चैतदनोकहवत् । यथा हि बहूनां बहुविधानामनो- समस्तशेषद्रव्याणामपि व्यवस्थापनीयमित्यर्थः ।।९६।। अथ सादृश्यास्तित्वशब्दाभिधेयां महासत्तां प्रज्ञापयति — इह विविहलक्खणाणं इह लोके प्रत्येकसत्ताभिधानेन स्वरूपास्तित्वेन विविधलक्षणानां भिन्नलक्षणानां चेतनाचेतनमूर्तामूर्तपदार्थानां लक्खणमेगं तु एकमखण्डलक्षणं भवति । किं कर्तृ । सदित्ति सर्वं सदिति महासत्तारूपम् । किंविशिष्टम् । सव्वगयं संकरव्यतिकरपरिहाररूपस्वजात्यविरोधेन

anvayArtha — [धर्मं] dharmane [खलु] kharekhar [उपदिशता] upadeshatA [जिनवरवृषभेण] ¹jinavaravRuShabhe [इह] A vishvamAn [विविधलक्षणानां] vividh lakShaNavALAn (bhinna bhinna svarUp -astitvavALAn sarva) dravyonun, [सत् इति] ‘sat’ evun [सर्वगतं] ²sarvagat [लक्षणं] lakShaN (sAdrashya -astitva) [एकं] ek [प्रज्ञप्तम्] kahyun chhe.

TIkA — A vishvamAn, vichitratAne vistAratA (vividhapaNun – anekapaNun darshAvatA), anya dravyothI ³vyAvRutta rahIne vartatA ane pratyek dravyanI sImA bAndhatA evA visheShalakShaNabhUt svarUp -astitva vaDe (sarva dravyo) lakShit thatAn hovA chhatAn, sarva dravyonun, vichitratAnA vistArane asta karatun, sarva dravyomAn pravartIne vartatun ane pratyek dravyanI bandhAyelI sImAne avagaNatun, ‘sat’ evun je sarvagat sAmAnyalakShaNabhUt sAdrashya -astitva te kharekhar ek ja jANavun. e rIte ‘sat’ evun kathan ane ‘sat’ evun gnAn sarva padArthono ⁴parAmarsha karanArun chhe. jo te em na hoy (arthAt jo te sarvapadArthaparAmarshI na hoy) to koIk padArtha sat (hayAtIvALo) hovo joIe, koIk asat (hayAtI vinAno) hovo joIe, koIk sat tathA asat hovo joIe, ane koIk avAchya hovo joIe; parantu te to viruddha ja chhe. ane A (‘sat’ evun kathan ane gnAn sarvapadArthaparAmarshI hovAnI vAt) to siddha thaI shake chhe, vRukShanI jem. 1. jinavaravRuShabh = jinavaromAn shreShTha; tIrthankar. 2.sarvagat = sarvamAn vyApanArun 3. vyAvRutta = judun; chhUTun; bhinna. 4. parAmarsha = sparsha; khyAl; vichAr; lakSha; smaraN.

Page 181 of 513
PDF/HTML Page 212 of 544
single page version

कहानामात्मीयात्मीयस्य विशेषलक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वं, सामान्य- लक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिनानोकहत्वेनोत्थापितमेकत्वं तिरियति, तथा बहूनां बहुविधानां द्रव्याणामात्मीयात्मीयस्य विशेषलक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वं, सामान्य- लक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिना सदित्यस्य भावेनोत्थापितमेकत्वं तिरियति । यथा च तेषामनो- कहानां सामान्यलक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिनानोकहत्वेनोत्थापितेनैकत्वेन तिरोहितमपि विशेषलक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वमुच्चकास्ति, तथा सर्वद्रव्याणामपि सामान्यलक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिना सदित्यस्य भावेनोत्थापितेनैकत्वेन तिरोहितमपि विशेष- लक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वमुच्चकास्ति ।।९७।। शुद्धसंग्रहनयेन सर्वगतं सर्वपदार्थव्यापकम् । इदं केनोक्त म् । उवदिसदा खलु धम्मं जिणवरवसहेण पण्णत्तं धर्मं वस्तुस्वभावसंग्रहमुपदिशता खलु स्फु टं जिनवरवृषभेण प्रज्ञप्तमिति । तद्यथा – यथा सर्वे मुक्तात्मनः सन्तीत्युक्ते सति परमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादभरितावस्थलोकाकाशप्रमितशुद्धासंख्येयात्मप्रदेशै-

jem ghaNAn bahuvidh vRukShone potapotAnA visheShalakShaNabhUt svarUp -astitvanA avalambanathI Ubhun thatun je anekatva tene, sAmAnyalakShaNabhUt ¹sAdrashyadarshak vRukShapaNA vaDe Ubhun thatun ekatva ²tirohit kare chhe, tem ghaNAn bahuvidh dravyone potapotAnA visheShalakShaNabhUt svarUp -astitvanA avalambanathI Ubhun thatun je anekatva tene, sAmAnyalakShaNabhUt sAdrashyadarshak ‘sat’paNA vaDe ( – ‘sat’ evA bhAv vaDe, hovApaNA vaDe, ‘chhe’paNA vaDe) Ubhun thatun ekatva tirohit kare chhe. vaLI jem te vRukShonI bAbatamAn, sAmAnyalakShaNabhUt sAdrashyadarshak vRukShapaNAthI UbhA thatA ekatva vaDe tirohit thatun hovA chhatAn (potapotAnA) visheShalakShaNabhUt svarUp -astitvanA avalambanathI Ubhun thatun anekatva spaShTapaNe prakAshamAn rahe chhe ( – AbAd rahe chhe, naShTa thatun nathI), tem sarva dravyonI bAbatamAn paN, sAmAnyalakShaNabhUt sAdrashyadarshak ‘sat’paNAthI UbhA thatA ekatva vaDe tirohit thatun hovA chhatAn (potapotAnA) visheShalakShaNabhUt svarUp -astitvanA avalambanathI Ubhun thatun anekatva spaShTapaNe prakAshamAn rahe chhe. [ghaNAn (arthAt sankhyAthI anek) ane bahuvidh (arthAt AmravRukSha, ashokavRukSha ityAdi anek prakAranAn) vRukShonun potapotAnun svarUp -astitva bhinna bhinna hovAthI svarUp- astitvanI apekShAe temanAmAn anekapaNun chhe, parantu vRukShapaNun ke je sarva vRukShonun sAmAnya lakShaN chhe ane je sarva vRukShomAn sAdrashya (samAnapaNun) batAve chhe tenI apekShAe sarva vRukShomAn ekapaNun chhe; A ekapaNAne mukhya karIe tyAre anekapaNun gauN thAy chhe; tevI rIte ghaNAn (arthAt anant) ane bahuvidh (arthAt chha prakAranAn) dravyonun potapotAnun svarUp -astitva 1. sAdrashya = samAnapaNun; sarakhApaNun. 2. tirohit = tirobhUt; AchchhAdit; adrashya.

Page 182 of 513
PDF/HTML Page 213 of 544
single page version

(A pramANe sAdrashya -astitvanun nirUpaN thayun.) 97. have dravyothI dravyAntaranI utpatti hovAnun ane dravyathI sattAnun *arthAntarapaNun hovAnun khanDan kare chhe (arthAt koI dravyathI anya dravyanI utpatti thatI nathI ane dravyathI astitva koI judo padArtha nathI em nakkI kare chhe) —

anvayArtha — [द्रव्यं] dravya [स्वभावसिद्धं] svabhAvathI siddha ane [सत् इति] (svabhAvathI ja) ‘sat’ chhe em [जिनाः] jinoe [तत्त्वतः] tattvata [समाख्यातवन्तः] kahyun chhe; [तथा] e pramANe [आगमतः] Agam dvArA [सिद्धं] siddha chhe; [यः] je [न इच्छति] na mAne [सः] te [हि] kharekhar [परसमयः] parasamay chhe. *arthAntar = anya padArtha; judo padArtha.

Page 183 of 513
PDF/HTML Page 214 of 544
single page version

न खलु द्रव्यैर्द्रव्यान्तराणामारम्भः, सर्वद्रव्याणां स्वभावसिद्धत्वात् । स्वभावसिद्धत्वं तु तेषामनादिनिधनत्वात् । अनादिनिधनं हि न साधनान्तरमपेक्षते । गुणपर्यायात्मानमात्मनः स्वभावमेव मूलसाधनमुपादाय स्वयमेव सिद्धसिद्धिमद्भूतं वर्तते । यत्तु द्रव्यैरारभ्यते न तद्द्रव्यान्तरं, कादाचित्कत्वात् स पर्यायः, द्वयणुकादिवन्मनुष्यादिवच्च । द्रव्यं पुनरनवधि त्रिसमयावस्थायि न तथा स्यात् । अथैवं यथा सिद्धं स्वभावत एव द्रव्यं, तथा सदित्यपि तत्स्वभावत एव सिद्धमित्यवधार्यताम्, सत्तात्मनात्मनः स्वभावेन निष्पन्ननिष्पत्तिमद्भाव- युक्तत्वात् । न च द्रव्यादर्थान्तरभूता सत्तोपपत्तिमभिप्रपद्यते यतस्तत्समवायात्तत्सदिति स्यात् । तत्सदपि स्वभावत एवेत्याख्याति — दव्वं सहावसिद्धं द्रव्यं परमात्मद्रव्यं स्वभावसिद्धं भवति । कस्मात् । अनाद्यनन्तेन परहेतुनिरपेक्षेण स्वतः सिद्धेन केवलज्ञानादिगुणाधारभूतेन सदानन्दैकरूपसुखसुधारसपरम- समरसीभावपरिणतसर्वशुद्धात्मप्रदेशभरितावस्थेन शुद्धोपादानभूतेन स्वकीयस्वभावेन निष्पन्नत्वात् । यच्च स्वभावसिद्धं न भवति तद्द्रव्यमपि न भवति । द्वयणुकादिपुद्गलस्कन्धपर्यायवत् मनुष्यादिजीवपर्यायवच्च । सदिति यथा स्वभावतः सिद्धं तद्द्रव्यं तथा सदिति सत्तालक्षणमपि स्वभावत

TIkA — kharekhar dravyothI dravyAntaronI utpatti thatI nathI, kAraN ke sarva dravyo svabhAvasiddha chhe. (temanun) svabhAvasiddhapaNun to temanA anAdinidhanapaNAne lIdhe chhe; kAraN ke ¹anAdinidhan sAdhanAntaranI apekShA rAkhatun nathI, guNaparyAyAtmak evA potAnA svabhAvane ja — ke je mUL sAdhan chhe tene — dhAraN karIne svayamev siddha thayelun varte chhe.

je dravyothI utpanna thAy chhe te to dravyAntar nathI, ²kAdAchitkapaNAne lIdhe paryAy chhe; jem ke dvi -aNuk vagere tathA manuShya vagere. dravya to anavadhi (maryAdA vinAnun), trisamay -avasthAyI (traNe kAL rahenArun) hovAthI utpanna na thAy.

have e rIte jem dravya svabhAvathI ja siddha chhe, tem ‘(te) sat chhe’ evun paN tenA svabhAvathI ja siddha chhe em nirNay ho, kAraN ke sattAtmak evA potAnA svabhAvathI niShpanna thayelA bhAvavALun chhe ( – dravyano ‘sat chhe’ evo bhAv dravyanA sattAsvarUp svabhAvano ja banelo – rachAyelo chhe).

dravyathI arthAntarabhUt sattA upapanna nathI ( – banI shakatI nathI, ghaTatI nathI, yogya nathI) ke jenA samavAyathI te (-dravya) ‘sat’ hoy. (A vAt spaShTa samajAvavAmAn Ave chhe) 1. anAdinidhan = Adi ane ant rahit. (je anAdi -anant hoy tenI siddhi mATe anya sAdhananI

jarUr nathI.) 2. kAdAchitka = kadAchit – koI vAr hoy evun; anitya.

Page 184 of 513
PDF/HTML Page 215 of 544
single page version

सतः सत्तायाश्च न तावद्युतसिद्धत्वेनार्थान्तरत्वं, तयोर्दण्डदण्डिवद्युतसिद्धस्यादर्शनात् । अयुत- सिद्धत्वेनापि न तदुपपद्यते । इहेदमिति प्रतीतेरुपपद्यत इति चेत् किंनिबन्धना हीहेदमिति प्रतीतिः । भेदनिबन्धनेति चेत् को नाम भेदः । प्रादेशिक अताद्भाविको वा । न तावत्प्रादेशिकः, पूर्वमेव युतसिद्धत्वस्यापसारणात् । अताद्भाविकश्चेत् उपपन्न एव, यद्द्रव्यं तन्न गुण इति वचनात् । अयं तु न खल्वेकान्तेनेहेदमिति प्रतीतेर्निबन्धनं, एव भवति, न च भिन्नसत्तासमवायात् । अथवा यथा द्रव्यं स्वभावतः सिद्धं तथा तस्य योऽसौ सत्तागुणः सोऽपि स्वभावसिद्ध एव । कस्मादिति चेत् । सत्ताद्रव्ययोः संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि दण्डदण्डिवद्भिन्नप्रदेशाभावात् । इदं के कथितवन्तः । जिणा तच्चदो समक्खादा जिनाः कर्तारः तत्त्वतः सम्यगाख्यातवन्तः कथितवन्तः सिद्धं तह आगमदो सन्तानापेक्षया द्रव्यार्थिकनयेनानादिनिधनागमादपि तथा सिद्धं णेच्छदि जो सो हि परसमओ नेच्छति न मन्यते य इदं वस्तुस्वरूपं स हि स्फु टं परसमयो

pratham to ¹satthI ²sattAnun ³yutasiddhapaNA vaDe arthAntarapaNun nathI, kAraN ke danD ane danDInI mAphak temanI bAbatamAn yutasiddhapaNun jovAmAn Avatun nathI. (bIjun,) ayutasiddhapaNA vaDe paN te ( – arthAntarapaNun) banatun nathI. ‘AmAn A chhe (arthAt dravyamAn sattA chhe)’ evI pratIti thatI hovAthI te banI shake chhe em kahevAmAn Ave to (pUchhIe chhIe ke) ‘AmAn A chhe’ evI pratIti shAnA Ashraye ( – shA kAraNe) thAy chhe? bhedanA Ashraye thAy chhe (arthAt dravya ane sattAmAn bhed hovAnA kAraNe thAy chhe) em kahevAmAn Ave to (pUchhIe chhIe ke), kayo bhed? prAdeshik ke atAdbhAvik? ⁴prAdeshik to nathI, kAraN ke yutasiddhapaNun pUrve ja rad karyun chhe. ⁵atAdbhAvik kahevAmAn Ave to te upapanna ja (-uchit ja) chhe, kAraN ke ‘je dravya chhe te guN nathI’ evun (shAstranun) vachan chhe. parantu (ahIn paN e dhyAnamAn rAkhavun ke) A atAdbhAvik bhed ‘ekAnte AmAn A chhe’ evI pratItino Ashray 1. sat = hotun — hayAt — hayAtIvALun arthAt dravya. 2. sattA = hovApaNun; hayAtI. 3. yutasiddha = joDAIne siddha thayelun; samavAyathI — sanyogathI siddha thayelun. [jem lAkaDI ane mANas

4. dravya ane sattAmAn pradeshabhed nathI, kAraN ke pradeshabhed hoy to yutasiddhapaNun Ave — je pratham

ja rad karI batAvyun chhe. 5. dravya te guN nathI ane guN te dravya nathI — AvA dravya -guNanA bhedane (guN -guNIbhedane)

Page 185 of 513
PDF/HTML Page 216 of 544
single page version

स्वयमेवोन्मग्ननिमग्नत्वात् । तथाहि — यदैव पर्यायेणार्प्यते द्रव्यं तदैव गुणवदिदं द्रव्यमय- मस्य गुणः, शुभ्रमिदमुत्तरीयमयमस्य शुभ्रो गुण इत्यादिवदताद्भाविको भेद उन्मज्जति । यदा तु द्रव्येणार्प्यते द्रव्यं तदास्तमितसमस्तगुणवासनोन्मेषस्य तथाविधं द्रव्यमेव शुभ्रमुत्तरीय- मित्यादिवत्प्रपश्यतः समूल एवाताद्भाविको भेदो निमज्जति । एवं हि भेदे निमज्जति तत्प्रत्यया प्रतीतिर्निमज्जति । तस्यां निमज्जत्यामयुतसिद्धत्वोत्थमर्थान्तरत्वं निमज्जति । ततः समस्तमपि द्रव्यमेवैकं भूत्वावतिष्ठते । यदा तु भेद उन्मज्जति, तस्मिन्नुन्मज्जति तत्प्रत्यया प्रतीति- रुन्मज्जति, तस्यामुन्मज्जत्यामयुतसिद्धत्वोत्थमर्थान्तरत्वमुन्मज्जति, तदापि तत्पर्यायत्वेनोन्मज्जज्जल- राशेर्जलकल्लोल इव द्रव्यान्न व्यतिरिक्तं स्यात् । एवं सति स्वयमेव सद्द्रव्यं भवति । यस्त्वेवं मिथ्यादृष्टिर्भवति । एवं यथा परमात्मद्रव्यं स्वभावतः सिद्धमवबोद्धव्यं तथा सर्वद्रव्याणीति । अत्र द्रव्यं केनापि पुरुषेण न क्रियते । सत्तागुणोऽपि द्रव्याद्भिन्नो नास्तीत्यभिप्रायः ।।९८।। अथोत्पादव्ययध्रौव्यत्वे (-kAraN) nathI, kAraN ke te (atAdbhAvik bhed) svayamev (pote ja) ¹unmagna ane ²nimagna thAy chhe. te A pramANe jyAre dravyane paryAy prApta karAvavAmAn Ave (arthAt jyAre dravyane paryAy prApta kare chhe — pahonche chhe em paryAyArthik nayathI jovAmAn Ave), tyAre ja — ‘shukla A vastra chhe, A Ano shuklatvaguN chhe’ ityAdinI mAphak — ‘guNavALun A dravya chhe, A Ano guN chhe’ em atAdbhAvik bhed unmagna thAy chhe. parantu jyAre dravyane dravya prApta karAvavAmAn Ave (arthAt dravyane dravya prApta kare chhe — pahonche chhe em dravyArthik nayathI jovAmAn Ave), tyAre samasta ³guNavAsanAnA unmeSh jene asta thaI gayA chhe evA te jIvane — ‘shukla vastra ja chhe’ ityAdinI mAphak — ‘Avun dravya ja chhe’ em jotAn samULo ja atAdbhAvik bhed nimagna thAy chhe. e rIte bhed nimagna thatAn tenA Ashraye (-kAraNe) thatI pratIti nimagna thAy chhe. te (pratIti) nimagna thatAn ayutasiddhatvajanit arthAntarapaNun nimagna thAy chhe. tethI badhuy (Akhuny), ek dravya ja thaIne rahe chhe. ane jyAre bhed unmagna thAy chhe, te unmagna thatAn tenA Ashraye (-kAraNe) thatI pratIti unmagna thAy chhe, te (pratIti) unmagna thatAn ayutasiddhatvajanit arthAntarapaNun unmagna thAy chhe, tyAre paN (te) dravyanA paryAyapaNe unmagna thatun hovAthI, — jem jaLarAshithI jaLakallol vyatirikta nathI (arthAt samudrathI tarang judun nathI) tem — dravyathI vyatirikta hotun nathI. 1. unmagna thavun = upar Avavun; tarI Avavun; pragaT thavun. (mukhya thavun.) 2. nimagna thavun = DUbI javun. (gauN thavun.) 3. guNavAsanAnA unmeSh = dravyamAn anek guNo hovAnA valaNanun (abhiprAyanun) prAkaTya; guNabhed

hovArUp manovalaNanA (abhiprAyanA) phaNagA. pra. 24

Page 186 of 513
PDF/HTML Page 217 of 544
single page version

नेच्छति स खलु परसमय एव द्रष्टव्यः ।।९८।।

इह हि स्वभावे नित्यमवतिष्ठमानत्वात्सदिति द्रव्यम् । स्वभावस्तु द्रव्यस्य ध्रौव्यो- त्पादोच्छेदैक्यात्मकपरिणामः । यथैव हि द्रव्यवास्तुनः सामस्त्येनैकस्यापि विष्कम्भक्रम- सति सत्तैव द्रव्यं भवतीति प्रज्ञापयति — सदवट्ठिदं सहावे दव्वं द्रव्यं मुक्तात्मद्रव्यं भवति । किं कर्तृ । सदिति शुद्धचेतनान्वयरूपमस्तित्वम् । किंविशिष्टम् । अवस्थितम् । क्व । स्वभावे । स्वभावं कथयति — दव्वस्स जो हि परिणामो तस्य परमात्मद्रव्यस्य संबन्धी हि स्फु टं यः परिणामः । केषु विषयेषु । अत्थेसु

A pramANe hovAthI (em nakkI thayun ke) dravya svayamev sat chhe. Am je mAnato nathI te kharekhar parasamay ja mAnavo. 98.

anvayArtha — [स्वभावे] svabhAvamAn [अवस्थितं] ¹avasthit (hovAthI) [द्रव्यं] dravya [सत्] ‘sat’ chhe; [द्रव्यस्य] dravyano [यः हि] je [स्थितिसंभवनाशसंबद्धः] utpAdavyayadhrauvya sahit [परिणामः] pariNAm [सः] te [अर्थेषु स्वभावः] padArthono svabhAv chhe.

TIkA — ahIn (vishvane viShe) svabhAvamAn nitya avasthit hovAthI dravya ‘sat’ chhe. svabhAv dravyano dhrauvya -utpAd -vinAshanI ekatAsvarUp pariNAm chhe.

jem dravyanun ²vAstu samagrapaNA vaDe (akhanDapaNA vaDe) ek hovA chhatAn, vistAr- 1. avasthit = rahelun; Takelun. 2. dravyanun vAstu = dravyano sva -vistAr; dravyanun svakShetra; dravyanun sva -kad; dravyanun sva -daL. (vAstu = ghar;

Page 187 of 513
PDF/HTML Page 218 of 544
single page version

प्रवृत्तिवर्तिनः सूक्ष्मांशाः प्रदेशाः, तथैव हि द्रव्यवृत्तेः सामस्त्येनैकस्यापि प्रवाहक्रमप्रवृत्तिवर्तिनः सूक्ष्मांशाः परिणामाः । यथा च प्रदेशानां परस्परव्यतिरेकनिबन्धनो विष्कम्भक्रमः, तथा परिणामानां परस्परव्यतिरेकनिबन्धनः प्रवाहक्रमः । यथैव च ते प्रदेशाः स्वस्थाने स्वरूप- पूर्वरूपाभ्यामुत्पन्नोच्छन्नत्वात्सर्वत्र परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकवास्तुतयानुत्पन्नप्रलीनत्वाच्च संभूति- संहारध्रौव्यात्मकमात्मानं धारयन्ति, तथैव ते परिणामाः स्वावसरे स्वरूपपूर्वरूपाभ्या- मुत्पन्नोच्छन्नत्वात्सर्वत्र परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकप्रवाहतयानुत्पन्नप्रलीनत्वाच्च संभूतिसंहारध्रौव्या- त्मकमात्मानं धारयन्ति । यथैव च य एव हि पूर्वप्रदेशोच्छेदनात्मको वास्तुसीमान्तः स एव हि तदुत्तरोत्पादात्मकः, स एव च परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकवास्तुतयातदुभयात्मक इति; तथैव परमात्मपदार्थस्य धर्मत्वादभेदनयेनार्था भण्यन्ते । के ते । केवलज्ञानादिगुणाः सिद्धत्वादिपर्यायाश्च, तेष्वर्थेषु विषयेषु योऽसौ परिणामः । सो सहावो केवलज्ञानादिगुणसिद्धत्वादिपर्यायरूपस्तस्य परमात्मद्रव्यस्य स्वभावो भवति । स च कथंभूतः । ठिदिसंभवणाससंबद्धो स्वात्मप्राप्तिरूपमोक्षपर्यायस्य संभवस्तस्मिन्नेव क्षणे परमागमभाषयैकत्ववितर्कावीचारद्वितीयशुक्लध्यानसंज्ञस्य शुद्धोपादानभूतस्य kramamAn pravartanArA tenA je sUkShma ansho te pradesho chhe, tem dravyanI ¹vRutti samagrapaNA vaDe ek hovA chhatAn, pravAhakramamAn pravartanArA tenA je sUkShma ansho te pariNAmo chhe. jem vistArakramanun kAraN pradeshono paraspar vyatirek chhe, tem pravAhakramanun kAraN pariNAmono paraspar ²vyatirek chhe.

jem te pradesho potAnA sthAnamAn sva -rUpathI utpanna ne pUrvarUpathI vinaShTa hovAthI tathA sarvatra (badhey) paraspar anusyUtithI rachAyelA ekavAstupaNA vaDe anutpanna -avinaShTa hovAthI utpatti -sanhAr -dhrauvyAtmak chhe, tem te pariNAmo potAnA avasaramAn sva -rUpathI utpanna ne pUrvarUpathI vinaShTa hovAthI tathA sarvatra paraspar ³anusyUtithI rachAyelA ek- pravAhapaNA vaDe anutpanna -avinaShTa hovAthI utpatti -sanhAr -dhrauvyAtmak chhe. vaLI jem vAstuno je nAnAmAn nAno (chhevaTano) ansh pUrvapradeshanA vinAshasvarUp chhe te ja (ansh) tyArapachhInA pradeshanA utpAdasvarUp chhe tathA te ja paraspar anusyUtithI rachAyelA ekavAstupaNA vaDe 1. vRutti = vartavun te; hovun te; hovApaNun; hayAtI. 2. vyatirek = bhed; (ekano bIjAmAn) abhAv. (ek pariNAm te bIjA pariNAmarUp nathI tethI dravyanA

pravAhamAn kram chhe.) 3. anusyUti = anvayapUrvak joDAN. [sarva pariNAmo paraspar anvayapUrvak (-sAdrashyasahit)

Page 188 of 513
PDF/HTML Page 219 of 544
single page version

य एव हि पूर्वपरिणामोच्छेदात्मकः प्रवाहसीमान्तः स एव हि तदुत्तरोत्पादात्मकः, स एव च परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकप्रवाहतयातदुभयात्मक इति । एवमस्य स्वभावत एव त्रिलक्षणायां परिणामपद्धतौ दुर्ललितस्य स्वभावानतिक्रमात्त्रिलक्षणमेव सत्त्वमनुमोदनीयम् मुक्ताफलदामवत् । यथैव हि परिगृहीतद्राघिम्नि प्रलम्बमाने मुक्ताफलदामनि समस्तेष्वपि स्वधामसूच्चकासत्सु मुक्ताफलेषूत्तरोत्तरेषु धामसूत्तरोत्तरमुक्ताफलानामुदयनात्पूर्वपूर्वमुक्ताफलानामनुदयनात् सर्वत्रापि परस्परानुस्यूतिसूत्रकस्य सूत्रकस्यावस्थानात्त्रैलक्षण्यं प्रसिद्धिमवतरति, तथैव हि परिगृहीत- नित्यवृत्तिनिवर्तमाने द्रव्ये समस्तेष्वपि स्वावसरेषूच्चकासत्सु परिणामेषूत्तरोत्तरेष्ववसरेषूत्तरोत्तर- परिणामानामुदयनात्पूर्वपूर्वपरिणामानामनुदयनात् सर्वत्रापि परस्परानुस्यूतिसूत्रकस्य प्रवाहस्या- वस्थानात्त्रैलक्षण्यं प्रसिद्धिमवतरति ।।९९।। समस्तरागादिविकल्पोपाधिरहितस्वसंवेदनज्ञानपर्यायस्य नाशस्तस्मिन्नेव समये तदुभयाधारभूतपरमात्म- द्रव्यस्य स्थितिरित्युक्तलक्षणोत्पादव्ययध्रौव्यत्रयेण संबन्धो भवतीति । एवमुत्पादव्ययध्रौव्यत्रयेणैकसमये anubhayasvarUp chhe (arthAt bemAnthI ekke svarUpe nathI), tem pravAhano je nAnAmAn nAno ansh pUrvapariNAmanA vinAshasvarUp chhe te ja tyArapachhInA pariNAmanA utpAdasvarUp chhe tathA te ja paraspar anusyUtithI rachAyelA ekapravAhapaNA vaDe anubhayasvarUp chhe.

A pramANe svabhAvathI ja trilakShaN pariNAmapaddhatimAn (pariNAmonI paramparAmAn) vartatun dravya svabhAvane nahi ¹atikramatun hovAthI ²sattvane ³trilakShaN ja ⁴anumodavun — motInA hAranI mAphak. (te A rIte) jem jeNe (amuk) lambAI grahaN karelI chhe evA laTakatA motInA hArane viShe, potapotAnAn sthAnomAn prakAshatAn samasta motIomAn, pachhI pachhInAn sthAnoe pachhIpachhInAn motIo pragaT thatAn hovAthI ane pahelAmpahelAnnAn motIo nahi pragaT thatAn hovAthI tathA badhey paraspar anusyUti rachanAro doro avasthit hovAthI trilakShaNapaNun prasiddhi pAme chhe; tem jeNe ⁵nityavRutti grahaN karelI chhe evA rachAtA (pariNamatA) dravyane viShe, potapotAnA avasaromAn prakAshatA (pragaTatA) samasta pariNAmomAn, pachhIpachhInA avasaroe pachhIpachhInA pariNAmo pragaT thatA hovAthI ane pahelAmpahelAnnA pariNAmo nahi pragaT thatA hovAthI tathA badhey paraspar anusyUti rachanAro pravAh avasthit ( – Takato) hovAthI trilakShaNapaNun prasiddhi pAme chhe. 1. atikramatun = oLangatun; chhoDatun. 2. sattva = satpaNun; (abhedanaye) dravya. 3. trilakShaN = utpAd, vyay ne dhrauvya e traN lakShaNavALun; trisvarUp; trayAtmak. 4. anumodavun = AnandathI sammat karavun. 5. nityavRutti = nitya TakavApaNun; nitya hayAtI; sadA vartavun te.

Page 189 of 513
PDF/HTML Page 220 of 544
single page version

bhAvArtha — darek dravya sadAy svabhAvamAn rahe chhe tethI ‘sat’ chhe. te svabhAv utpAdavyayadhrauvyasvarUp pariNAm chhe. jem dravyanA vistArano nAnAmAn nAno ansh te pradesh chhe, tem dravyanA pravAhano nAnAmAn nAno ansh te pariNAm chhe. darek pariNAm sva -kALamAn potAnA rUpe Upaje chhe, pUrva rUpathI nAsh pAme chhe ane sarva pariNAmomAn ekapravAhapaNun hovAthI darek pariNAm utpAd -vinAsh vinAno ekarUp – dhruv rahe chhe. vaLI utpAd -vyay- dhrauvyamAn samayabhed nathI, traNey ek ja samaye chhe. AvA utpAd -vyay -dhrauvyAtmak pariNAmonI paramparAmAn dravya svabhAvathI ja sadAy rahetun hovAthI dravya pote paN, motInA hAranI mAphak, utpAd -vyay -dhrauvyAtmak chhe. 99.

anvayArtha — [भवः] utpAd [भङ्गविहीनः] ²bhang vinAno [न] hoto nathI [वा] ane [भङ्गः] bhang [संभवविहीनः] utpAd vinAno [नास्ति] hoto nathI; [उत्पादः] utpAd [अपि च] tem ja [भङ्गः] bhang [ध्रौव्येण अर्थेन विना] dhrauvya padArtha vinA [न] hotA nathI. 1. avinAbhAv = ek vinA bIjAnun nahIn hovun te; ekabIjA vinA hoI ja na shake evo bhAv. 2. bhang = vyay; nAsh.