Page 190 of 513
PDF/HTML Page 221 of 544
single page version

न खलु सर्गः संहारमन्तरेण, न संहारो वा सर्गमन्तरेण, न सृष्टिसंहारौ स्थिति- मन्तरेण, न स्थितिः सर्गसंहारमन्तरेण । य एव हि सर्गः स एव संहारः, य एव संहारः स एव सर्गः, यावेव सर्गसंहारौ सैव स्थितिः, यैव स्थितिस्तावेव सर्गसंहाराविति । तथाहि — य एव कुम्भस्य सर्गः स एव मृत्पिण्डस्य संहारः, भावस्य भावान्तराभावस्वभावेनावभासनात् । य एव च मृत्पिण्डस्य संहारः स एव कुम्भस्य सर्गः, अभावस्य भावान्तरभावस्वभावेनाव- भासनात् । यौ च कुम्भपिण्डयोः सर्गसंहारौ सैव मृत्तिकायाः स्थितिः, व्यतिरेकाणामन्वया- सत्तालक्षणविवरणमुख्यतया द्वितीयस्थलं गतम् । अथोत्पादव्ययध्रौव्याणां परस्परसापेक्षत्वं दर्शयति — ण भवो भंगविहीणो निर्दोषपरमात्मरुचिरूपसम्यक्त्वपर्यायस्य भव उत्पादः तद्विपरीतमिथ्यात्वपर्यायस्य भङ्गं विना न भवति । कस्मात् । उपादानकारणाभावात्, मृत्पिण्डभङ्गाभावे घटोत्पाद इव । द्वितीयं च कारणं मिथ्यात्वपर्यायभङ्गस्य सम्यक्त्वपर्यायरूपेण प्रतिभासनात् । तदपि कस्मात् । ‘‘भावान्तर- स्वभावरूपो भवत्यभाव’’ इति वचनात् । घटोत्पादरूपेण मृत्पिण्डभङ्ग इव । यदि पुनर्मिथ्यात्वपर्याय- भङ्गस्य सम्यक्त्वोपादानकारणभूतस्याभावेऽपि शुद्धात्मानुभूतिरुचिरूपसम्यक्त्वस्योत्पादो भवति, तर्ह्युपादानकारणरहितानां खपुष्पादीनामप्युत्पादो भवतु । न च तथा । भंगो वा णत्थि संभवविहीणो

TIkA — kharekhar ¹sarga ²sanhAr vinA hoto nathI ane sanhAr sarga vinA hoto nathI; ³sRuShTi ane sanhAr ⁴sthiti vinA hotAn nathI, sthiti sarga ane sanhAr vinA hotI nathI.

je sarga chhe te ja sanhAr chhe, je sanhAr chhe te ja sarga chhe; je sarga ne sanhAr chhe te ja sthiti chhe, je sthiti chhe te ja sarga ne sanhAr chhe. te A pramANe je kumbhano sarga chhe te ja ⁵mRuttikApinDano sanhAr chhe, kAraN ke bhAvanun bhAvAntaranA abhAvasvabhAve avabhAsan chhe (arthAt bhAv anyabhAvanA abhAvarUp svabhAve prakAshe chhe – dekhAy chhe). vaLI je mRuttikApinDano sanhAr chhe te ja kumbhano sarga chhe, kAraN ke abhAvanun bhAvAntaranA bhAvasvabhAve avabhAsan chhe (arthAt nAsh anyabhAvanA utpAdarUp svabhAve prakAshe chhe). vaLI je kumbhano sarga ane pinDano sanhAr chhe te ja mRuttikAnI sthiti chhe, kAraN ke ⁶vyatireko 1. sarga = utpAd; utpatti. 2. sanhAr = vyay; nAsh. 3. sRuShTi = utpatti. 4. sthiti = Takavun te; dhruv rahevun te; dhrauvya. 5. mRuttikApinD = mATIno pinD; mATIno pinDo. 6. vyatirek = bhed; ekanun bIjArUp nahi hovun te; ‘A te nathI’ evA gnAnanA nimittabhUt bhinnarUpapaNun.

Page 191 of 513
PDF/HTML Page 222 of 544
single page version

नतिक्रमणात् । यैव च मृत्तिकायाः स्थितिस्तावेव कुम्भपिण्डयोः सर्गसंहारौ, व्यतिरेक - मुखेनैवान्वयस्य प्रकाशनात् । यदि पुनर्नेदमेवमिष्येत तदान्यः सर्गोऽन्यः संहारः अन्या स्थितिरित्यायाति । तथा सति हि केवलं सर्गं मृगयमाणस्य कुम्भस्योत्पादनकारणाभावाद- भवनिरेव भवेत्, असदुत्पाद एव वा । तत्र कुम्भस्याभवनौ सर्वेषामेव भावानामभवनिरेव भवेत्; असदुत्पादे वा व्योमप्रसवादीनामप्युत्पादः स्यात् । तथा के वलं संहारमारभमाणस्य मृत्पिण्डस्य संहारकारणाभावादसंहरणिरेव भवेत्, सदुच्छेद एव वा । तत्र मृत्पिण्डस्यासंहरणौ परद्रव्योपादेयरुचिरूपमिथ्यात्वस्य भङ्गो नास्ति । कथंभूतः । पूर्वोक्तसम्यक्त्वपर्यायसंभवरहितः । कस्मादिति चेत् । भङ्गकारणाभावात्, घटोत्पादाभावे मृत्पिण्डस्येव । द्वितीयं च कारणं सम्यक्त्वपर्यायोत्पादस्य मिथ्यात्वपर्यायाभावरूपेण दर्शनात् । तदपि कस्मात् । पर्यायस्य पर्यायान्तराभावरूपत्वात्, घटपर्यायस्य मृत्पिण्डाभावरूपेणेव । यदि पुनः सम्यक्त्वोत्पादनिरपेक्षो भवति मिथ्यात्वपर्यायाभावस्तर्ह्यभाव एव न स्यात् । कस्मात् । अभावकारणाभावादिति, घटोत्पादाभावे anvayane atikramatA (oLangatA, chhoDatA) nathI. vaLI je mRuttikAnI sthiti chhe te ja kumbhano sarga ane pinDano sanhAr chhe, kAraN ke vyatireko dvArA ja ¹anvay prakAshe chhe.

ane jo Am ja ( – upar samajAvyun tem ja) na mAnavAmAn Ave to ‘anya sarga chhe, anya sanhAr chhe, anya sthiti chhe’ evun Ave chhe (arthAt traNe judAn chhe evun mAnavAno prasang Ave chhe). em thatAn (shA doSho Ave te samajAvavAmAn Ave chhe)

kevaL sarga shodhanAr kumbhanI ( – vyay ane dhrauvyathI judo ekalo utpAd karavA janAr ghaDAnI), ²utpAdanakAraNanA abhAvane lIdhe, utpatti ja na thAy; athavA to asatno ja utpAd thAy. tyAn, (1) jo kumbhanI utpatti na thAy to badhAy bhAvonI utpatti ja na thAy (arthAt jem kumbhanI utpatti na thAy tem vishvanA koI paN dravyamAn koI paN bhAvano utpAd ja na thAy e doSh Ave); athavA (2) jo asatno utpAd thAy to ³vyomapuShpa vagereno paN utpAd thAy (arthAt shUnyamAnthI paN padArtho utpanna thavA mAnDe e doSh Ave).

vaLI kevaL sanhAr ArambhanAr mRuttikApinDano ( – utpAd ane dhrauvya rahit ekalo vyay karavA janAr mRuttikApinDano), ⁴sanhArakAraNanA abhAvane lIdhe, sanhAr ja na thAy; athavA to satno ja uchchhed thAy. tyAn, (1) jo mRutikApinDano sanhAr na thAy to badhAy 1. anvay = ekarUpatA; sadrashatA; ‘A te ja chhe’ evA gnAnanA kAraNabhUt ekarUpapaNun. 2. utpAdanakAraN = utpattinun kAraN 3. vyomapuShpa = AkAshanAn phUl 4. sanhArakAraN = sanhAranun kAraN

Page 192 of 513
PDF/HTML Page 223 of 544
single page version

सर्वेषामेव भावानामसंहरणिरेव भवेत्; सदुच्छेदे वा संविदादीनामप्युच्छेदः स्यात् । तथा केवलां स्थितिमुपगच्छन्त्या मृत्तिकाया व्यतिरेकाक्रान्तस्थित्यन्वयाभावादस्थानिरेव भवेत्, क्षणिक- नित्यत्वमेव वा । तत्र मृत्तिकाया अस्थानौ सर्वेषामेव भावानामस्थानिरेव भवेत्; क्षणिकनित्यत्वे वा चित्तक्षणानामपि नित्यत्वं स्यात् । तत उत्तरोत्तरव्यतिरेकाणां सर्गेण पूर्वपूर्वव्यतिरेकाणां संहारेणान्वयस्यावस्थानेनाविनाभूतमुद्योतमाननिर्विघ्नत्रैलक्षण्यलाञ्छनं द्रव्य- मवश्यमनुमन्तव्यम् ।।१००।। मृत्पिण्डाभावस्य इव । उप्पादो वि य भंगो ण विणा दव्वेण अत्थेण परमात्मरुचिरूपसम्यक्त्व- स्योत्पादस्तद्विपरीतमिथ्यात्वस्य भङ्गो वा नास्ति । कं विना । तदुभयाधारभूतपरमात्मरूपद्रव्यपदार्थं विना । कस्मात् । द्रव्याभावे व्ययोत्पादाभावान्मृत्तिकाद्रव्याभावे घटोत्पादमृत्पिण्डभङ्गाभाववदिति । यथा सम्यक्त्वमिथ्यात्वपर्यायद्वये परस्परसापेक्षमुत्पादादित्रयं दर्शितं तथा सर्वद्रव्यपर्यायेषु द्रष्टव्य- bhAvono sanhAr ja na thAy (arthAt jem mRuttikApinDano vyay na thAy tem vishvanA koI paN dravyamAn koI paN bhAvano vyay ja na thAy e doSh Ave); athavA (2) jo satno uchchhed thAy to chaitanya vagereno paN uchchhed thAy (arthAt sarva dravyono samULago vinAsh thAy e doSh Ave).

vaLI ¹kevaL sthiti prApta karavA janArI mRuttikAnI, vyatireko sahit sthitino — anvayano — tene abhAv thavAne lIdhe, sthiti ja na thAy; athavA to kShaNikanun ja nityapaNun thAy. tyAn, (1) jo mRuttikAnI sthiti na thAy to badhAy bhAvonI sthiti ja na thAy (arthAt jo mATI dhruv na rahe — na Take, to mATInI jem vishvanun koI paN dravya dhruv ja na rahe — Take ja nahi e doSh Ave); athavA (2) jo kShaNikanun nityapaNun thAy to chittanA kShaNik bhAvonun paN nityapaNun thAy (arthAt manano darek vikalpa paN trikALik dhruv bane e doSh Ave).

mATe dravyane ²uttar uttar vyatirekonA sarga sAthe, pUrva pUrva vyatirekonA sanhAr sAthe ane anvayanA ³avasthAn sAthe avinAbhAvavALun, jene nirvighna (abAdhit) trilakShaN- paNArUp ⁴lAnchhan prakAshamAn chhe evun, avashya sammat karavun. 100. 1. kevaL sthiti = (utpAd ane vyay vinAnun) ekalun dhruvapaNun; ekalun TakavApaNun; ekalun avasthAn.

chhe – samagra dravya nathI.] 2. uttar uttar = pachhI pachhInA 3. avasthAn = Takavun te; dhruv rahevun te. 4.lAnchhan = chihna

Page 193 of 513
PDF/HTML Page 224 of 544
single page version

उत्पादव्ययध्रौव्याणि हि पर्यायानालम्बन्ते, ते पुनः पर्याया द्रव्यमालम्बन्ते । ततः समस्तमप्येतदेकमेव द्रव्यं, न पुनर्द्रव्यान्तरम् । द्रव्यं हि तावत्पर्यायैरालम्ब्यते, समुदायिनः समुदायात्मकत्वात्; पादपवत् । यथा हि समुदायी पादपः स्कन्धमूलशाखासमुदायात्मकः मित्यर्थंः ।।१००।। अथोत्पादव्ययध्रौव्याणि द्रव्येण सह परस्पराधाराधेयभावत्वादन्वयद्रव्यार्थिकनयेन द्रव्यमेव भवतीत्युपदिशति — उप्पादट्ठिदिभंगा विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावात्मतत्त्वनिर्विकारस्वसंवेदनज्ञान- रूपेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे स्वसंवेदनज्ञानविलक्षणाज्ञानपर्यायरूपेण भङ्ग, तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वा- वस्थारूपेण स्थितिरित्युक्तलक्षणास्त्रयो भङ्गाः कर्तारः । विज्जंते विद्यन्ते तिष्ठन्ति । केषु । पज्जएसु

have utpAdAdikanun dravyathI arthAntarapaNun naShTa kare chhe (arthAt utpAd -vyay -dhrauvya dravyathI judA padArtho nathI em siddha kare chhe) —

anvayArtha — [उत्पादस्थितिभङ्गाः] utpAd, sthiti ane bhang [पर्यायेषु] paryAyomAn [विद्यन्ते] varte chhe; [पर्यायाः] paryAyo [नियतं] niyamathI [द्रव्ये हि सन्ति] dravyamAn hoy chhe, [तस्मात्] tethI [सर्वं ] (te) badhuy [द्रव्यं भवति] dravya chhe.

TIkA — utpAd, vyay ane dhrauvya kharekhar paryAyone Alambe chhe ane te paryAyo dravyane Alambe chhe (arthAt utpAd -vyay -dhrauvya paryAyonA Ashraye chhe ane paryAyo dravyanA Ashraye chhe); tethI A badhuy ek ja dravya chhe, dravyAntar nathI.

pratham to dravya paryAyo vaDe AlambAy chhe (arthAt paryAyo dravyane Ashrit chhe) kAraN ke *samudAyI samudAyasvarUp hoy chhe; vRukShanI mAphak. jem samudAyI vRukSha skandh, mUL ane *samudAyI = samudAyavALun, samudAyanun (jaththAnun) banelun. (dravya samudAyI chhe kAraN ke paryAyonA samudAyasvarUp chhe.) pra. 25

Page 194 of 513
PDF/HTML Page 225 of 544
single page version

स्कन्धमूलशाखाभिरालम्बित एव प्रतिभाति, तथा समुदायि द्रव्यं पर्यायसमुदायात्मकं पर्यायैरालम्बितमेव प्रतिभाति । पर्यायास्तूत्पादव्ययध्रौव्यैरालम्ब्यन्ते, उत्पादव्ययध्रौव्याणामंश- धर्मत्वात्; बीजाङ्कुरपादपत्ववत् । यथा किलांशिनः पादपस्य बीजाङ्कुरपादपत्व- लक्षणास्त्रयोंऽशा भङ्गोत्पादध्रौव्यलक्षणैरात्मधर्मैरालम्बिताः सममेव प्रतिभान्ति, तथांशिनो द्रव्यस्योच्छिद्यमानोत्पद्यमानावतिष्ठमानभावलक्षणास्त्रयोंऽशा भङ्गोत्पादध्रौव्यलक्षणैरात्मधर्मैरा- लम्बिताः सममेव प्रतिभान्ति । यदि पुनर्भङ्गोत्पादध्रौव्याणि द्रव्यस्यैवेष्यन्ते तदा समग्रमेव विप्लवते । तथाहि — भङ्गे तावत् क्षणभङ्गकटाक्षितानामेकक्षण एव सर्वद्रव्याणां संहरणाद्- द्रव्यशून्यतावतारः सदुच्छेदो वा । उत्पादे तु प्रतिसमयोत्पादमुद्रितानां प्रत्येकं द्रव्याणा- सम्यक्त्वपूर्वकनिर्विकारस्वसंवेदनज्ञानपर्याये तावदुत्पादस्तिष्ठति स्वसंवेदनज्ञानविलक्षणाज्ञानपर्यायरूपेण भङ्गस्तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्थारूपपर्यायेण ध्रौव्यं चेत्युक्तलक्षणस्वकीयस्वकीयपर्यायेषु । पज्जाया दव्वम्हि संति ते चोक्तलक्षणज्ञानाज्ञानतदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्थारूपपर्याया हि स्फु टं द्रव्यं सन्ति । णियदं shAkhAonA samudAyasvarUp hovAthI skandh, mUL ane shAkhAothI Alambit ja bhAse chhe (jovAmAn Ave chhe), tem samudAyI dravya paryAyonA samudAyasvarUp hovAthI paryAyo vaDe Alambit ja bhAse chhe (arthAt jem thaD, mUL ane DALIo vRukShanA Ashraye ja chhe — vRukShathI bhinnapadArtharUp nathI, tem paryAyo dravyanA Ashraye ja chhe — dravyathI bhinnapadArtharUp nathI).

ane paryAyo utpAd -vyay -dhrauvya vaDe AlambAy chhe (arthAt utpAd -vyay -dhrauvya paryAyone Ashrit chhe) kAraN ke utpAd -vyay -dhrauvya anshonA dharmo chhe ( – ¹anshInA dharmo nathI); bIj, ankur ane vRukShatvanI mAphak. jem anshI evA vRukShanA bIj -ankur -vRukShatvasvarUp traN ansho bhang -utpAd -dhrauvyasvarUp nij dharmo vaDe Alambit ekIsAthe ja bhAse chhe, tem anshI evA dravyanA, naShTa thato bhAv, Upajato bhAv ane avasthit raheto bhAv e traN ansho bhang -utpAd -dhrauvyasvarUp nij dharmo vaDe Alambit ekIsAthe ja bhAse chhe. parantu jo (bhang -utpAd -dhrauvya anshonAn nahi mAnatAn) (1) bhang, (2) utpAd ane (3) dhrauvya dravyanAn ja mAnavAmAn Ave, to badhuy ²viplav pAme. te A pramANe (1) pratham, jo dravyano ja bhang mAnavAmAn Ave to ³kShaNabhangathI lakShit sarva dravyono ek kShaNamAn ja sanhAr thavAthI dravyashUnyatA Ave athavA satno uchchhed thAy. (2) jo dravyano ja utpAd mAnavAmAn Ave to samaye samaye thatA utpAd vaDe chihnit evAn dravyone pratyekane anantapaNun Ave (arthAt 1. anshI = anshovALun; anshonun banelun. (dravya anshI chhe.) 2. viplav = andhAdhUndhI; UthalapAthal; goTALo; virodh. 3. kShaNabhangathI lakShit = kShaNavinAsh jemanun lakShaN hoy evAn

Page 195 of 513
PDF/HTML Page 226 of 544
single page version

मानन्त्यमसदुत्पादो वा । ध्रौव्ये तु क्रमभुवां भावानामभावाद्द्रव्यस्याभावः क्षणिकत्वं वा । अत उत्पादव्ययध्रौव्यैरालम्ब्यन्तां पर्यायाः पर्यायैश्च द्रव्यमालम्ब्यन्तां, येन समस्तमप्येतदेकमेव द्रव्यं भवति ।।१०१।।

निश्चितं प्रदेशाभेदेऽपि स्वकीयस्वकीयसंज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेन । तम्हा दव्वं हवदि सव्वं यतो निश्चयाधाराधेयभावेन तिष्ठन्त्युत्पादादयस्तस्मात्कारणादुत्पादादित्रयं स्वसंवेदनज्ञानादिपर्यायत्रयं चान्वय- samaye samaye thato utpAd jenun chihna hoy evun darek dravya anantadravyapaNun pAme) athavA asatno utpAd thAy. (3) jo dravyanun ja dhrauvya mAnavAmAn Ave to krame thatA bhAvonA abhAvane lIdhe dravyano abhAv Ave athavA kShaNikapaNun thAy.

mATe utpAd -vyay -dhrauvya vaDe paryAyo Alambit ho ane paryAyo vaDe dravya Alambit ho ke jethI A badhuy ek ja dravya hoy.

bhAvArtha — bIj, ankur ane vRukShatva e vRukShanA ansho chhe. bIjano nAsh, ankurano utpAd ane vRukShatvanun dhrauvya (dhruvapaNun) traNe ekIsAthe chhe. A rIte nAsh bIjane Ashrit chhe, utpAd ankurane Ashrit chhe ane dhrauvya vRukShatvane Ashrit chhe; nAsh -utpAd -dhrauvya bIj- ankur -vRukShatvathI bhinna padArtharUp nathI. vaLI bIj -ankur -vRukShatva paN vRukShathI bhinna padArtharUp nathI. mATe A badhay, ek vRukSha ja chhe. e ja pramANe naShTa thato bhAv, Upajato bhAv ane Takato bhAv e dravyanA ansho chhe. naShTa thatA bhAvano nAsh, UpajatA bhAvano utpAd ane TakatA bhAvanun dhrauvya ekIsAthe chhe. A rIte nAsh naShTa thatA bhAvane Ashrit chhe, utpAd UpajatA bhAvane Ashrit chhe ane dhrauvya TakatA bhAvane Ashrit chhe; nAsh -utpAd -dhrauvya te bhAvothI bhinna padArtharUp nathI. vaLI te bhAvo paN dravyathI bhinna padArtharUp nathI. mATe A badhay, ek dravya ja chhe. 101.

Page 196 of 513
PDF/HTML Page 227 of 544
single page version

इह हि यो नाम वस्तुनो जन्मक्षणः स जन्मनैव व्याप्तत्वात् स्थितिक्षणो नाशक्षणश्च न भवति । यश्च स्थितिक्षणः स खलूभयोरन्तरालदुर्ललितत्वाज्जन्मक्षणो नाशक्षणश्च न भवति । यश्च नाशक्षणः स तूत्पद्यावस्थाय च नश्यतो जन्मक्षणः स्थितिक्षणश्च न भवति । इत्युत्पादादीनां वितर्क्यमाणः क्षणभेदो हृदयभूमिमवतरति । अवतरत्येवं यदि द्रव्यमात्म- नैवोत्पद्यते आत्मनैवावतिष्ठते आत्मनैव नश्यतीत्यभ्युपगम्यते । तत्तु नाभ्युपगतम् । पर्यायाणा- द्रव्यार्थिकनयेन सर्वं द्रव्यं भवति । पूर्वोक्तोत्पादादित्रयस्य तथैव स्वसंवेदनज्ञानादिपर्यायत्रयस्य चानुगताकारेणान्वयरूपेण यदाधारभूतं तदन्वयद्रव्यं भण्यते, तद्विषयो यस्यस भवत्यन्वयद्रव्यार्थिकनयः । यथेदं ज्ञानाज्ञानपर्यायद्वये भङ्गत्रयं व्याख्यातं तथापि सर्वद्रव्यपर्यायेषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्य- भिप्रायः ।।१०१।। अथोत्पादादीनां पुनरपि प्रकारान्तरेण द्रव्येण सहाभेदं समर्थयति समयभेदं च निराकरोति — समवेदं खलु दव्वं समवेतमेकीभूतमभिन्नं भवति खलु स्फु टम् । किम् । आत्मद्रव्यम् । कैः सह । संभवठिदिणाससण्णिदट्ठेहिं सम्यक्त्वज्ञानपूर्वकनिश्चलनिर्विकारनिजात्मानुभूतिलक्षणवीतरागचारित्र- पर्यायेणोत्पादः तथैव रागादिपरद्रव्यैकत्वपरिणतिरूपचारित्रपर्यायेण नाशस्तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्था-

anvayArtha — [द्रव्यं] dravya [एकस्मिन् च एव समये] ek ja samayamAn [संभव- स्थितिनाशसंज्ञितैः अर्थैः] utpAd, sthiti ane nAsh nAmanA ¹artho sAthe [ खलु ] kharekhar [समवेतं] ²samavet (ekamek) chhe; [तस्मात्] tethI [तत् त्रितयं] e ³trik [ खलु ] kharekhar [द्रव्यं] dravya chhe.

TIkA — (pratham shankA upasthit karavAmAn Ave chhe) ahIn (vishvamAn), vastunI je janmakShaN hoy te, janmathI ja vyApta hovAthI, sthitikShaN ane nAshakShaN na hoy ( – judI hoy); je sthitikShaN hoy te, bannenA antarALamAn (arthAt utpAdakShaN ane nAshakShaNanI vachche) draDhapaNe rahetI hovAthI, janmakShaN ane nAshakShaN na hoy; ane je nAshakShaN hoy te, vastu UpajIne ane TakIne pachhI nAsh pAmatI hovAthI, janmakShaN ane sthitikShaN na hoy. — Am dalIlathI vichAratAn utpAdAdikano kShaNabhed hRudayabhUmimAn Utare chhe (arthAt utpAdano samay, sthitino samay ane nAshano samay bhinnabhinna hoy, ek na hoy — em vAt hRudayamAn bese chhe). 1. artho = padArtho. (87mI gAthAmAn samajAvyA pramANe paryAy paN artha chhe.) 2. samavet = samavAyavALun; tAdAtmyapUrvak joDAyelun; ekamek. 3. trik = traNano samudAy. (utpAd, vyay ane dhrauvya e traNano samudAy kharekhar dravya ja chhe.)

Page 197 of 513
PDF/HTML Page 228 of 544
single page version

मेवोत्पादादयः, कुतः क्षणभेदः । तथाहि — यथा कुलालदण्डचक्रचीवरारोप्यमाणसंस्कारसन्निधौ य एव वर्धमानस्य जन्मक्षणः स एव मृत्पिण्डस्य नाशक्षणः स एव च कोटिद्वयाधि- रूढस्य मृत्तिकात्वस्य स्थितिक्षणः, तथा अन्तरङ्गबहिरङ्गसाधनारोप्यमाणसंस्कारसन्निधौ य एवोत्तरपर्यायस्य जन्मक्षणः स एव प्राक्तनपर्यायस्य नाशक्षणः स एव च कोटिद्वयाधिरूढस्य द्रव्यत्वस्य स्थितिक्षणः । यथा च वर्धमानमृत्पिण्डमृत्तिकात्वेषु प्रत्येकवर्तीन्यप्युत्पादव्ययध्रौव्याणि त्रिस्वभावस्पर्शिन्यां मृत्तिकायां सामस्त्येनैकसमय एवावलोक्यन्ते, तथा उत्तरप्राक्तन- रूपपर्यायेण स्थितिरित्युक्तलक्षणसंज्ञित्वोत्पादव्ययध्रौव्यैः सह । तर्हि किं बौद्धमतवद्भिन्नभिन्नसमये त्रयं भविष्यति । नैवम् । एक्कम्मि चेव समये अङ्गुलिद्रव्यस्य वक्रपर्यायवत्संसारिजीवस्य मरणकाले ऋजुगतिवत् क्षीणकषायचरमसमये केवलज्ञानोत्पत्तिवदयोगिचरमसमये मोक्षवच्चेत्येकस्मिन्समय एव । तम्हा दव्वं खु तत्तिदयं यस्मात्पूर्वोक्तप्रकारेणैकसमये भङ्गत्रयेण परिणमति तस्मात्संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि प्रदेशा- नामभेदात्त्रयमपि खु स्फु टं द्रव्यं भवति । यथेदं चारित्राचारित्रपर्यायद्वये भङ्गत्रयमभेदेन दर्शितं तथा

(have uparanI shankAnun samAdhAn karavAmAn Ave chhe) e pramANe utpAdAdikano kShaNabhed hRudayabhUmimAn to ja Utare, ‘jo dravya pote ja Upaje chhe, pote ja avasthit rahe chhe (-Take chhe) ane pote ja nAsh pAme chhe’ em svIkAravAmAn Avatun hoy. parantu te to svIkAravAmAn Avyun nathI. paryAyonAn ja utpAdAdik chhe (em svIkAravAmAn ane siddha karavAmAn Avyun chhe); tyAn kShaNabhed kyAthi hoy? (na ja hoy.) te samajAvavAmAn Ave chhe

jem kumbhAr, danD, chakra (chAkaDo) ane dorI vaDe karavAmAn AvatA sanskAranI hAjarImAn, je rAmapAtranI janmakShaN hoy chhe, te ja mRuttikApinDanI nAshakShaN hoy chhe ane te ja banne ¹koTimAn rahelA mATIpaNAnI sthitikShaN hoy chhe; tem antarang ane bahirang sAdhano vaDe karavAmAn AvatA sanskAranI hAjarImAn, je uttar paryAyanI janmakShaN hoy chhe, te ja pUrva paryAyanI nAshakShaN hoy chhe ane te ja banne koTimAn rahelA dravyapaNAnI sthitikShaN hoy chhe.

vaLI jem rAmapAtramAn, mRuttikApinDamAn ane mATIpaNAmAn utpAd, vyay ane dhrauvya pratyekapaNe (ekek chhUTAnchhUTAn) vartatAn hovA chhatAn trisvabhAvasparshI mATImAn teo samastapaNe (badhay bhegAn) ek samayamAn ja jovAmAn Ave chhe; tem uttar paryAyamAn, pUrva paryAyamAn ane dravyapaNAmAn utpAd, vyay ane dhrauvya pratyekapaNe (ekek) vartatAn hovA 1. koTi = prakAr. (mATIpaNun to pinDarUp prakAramAn tem ja rAmapAtrarUp prakAramAn – banne prakAramAn

Page 198 of 513
PDF/HTML Page 229 of 544
single page version

पर्यायद्रव्यत्वेषु प्रत्येकवर्तीन्यप्युत्पादव्ययध्रौव्याणि त्रिस्वभावस्पर्शिनि द्रव्ये सामस्त्येनैक- समय एवावलोक्यन्ते । यथैव च वर्धमानपिण्डमृत्तिकात्ववर्तीन्युत्पादव्ययध्रौव्याणि मृत्तिकैव, न वस्त्वन्तरं; तथैवोत्तरप्राक्तनपर्यायद्रव्यत्ववर्तीन्यप्युत्पादव्ययध्रौव्याणि द्रव्यमेव, न खल्व- र्थान्तरम् ।।१०२।।

सर्वद्रव्यपर्यायेष्ववबोद्धव्यमित्यर्थः ।।१०२।। एवमुत्पादव्ययध्रौव्यरूपलक्षणव्याख्यानमुख्यतया गाथा- त्रयेण तृतीयस्थलं गतम् । अथ द्रव्यपर्यायेणोत्पादव्ययध्रौव्याणि दर्शयति — पाडुब्भवदि य प्रादुर्भवति च जायते । अण्णो अन्यः कश्चिदपूर्वानन्तज्ञानसुखादिगुणास्पदभूतः शाश्वतिकः । स कः । पज्जाओ chhatAn ¹trisvabhAvasparshI dravyamAn teo samastapaNe (traNe bhegAn) ek samayamAn ja jovAmAn Ave chhe.

vaLI jevI rIte rAmapAtra, mRuttikApinD ane mATIpaNAmAn vartanArAn utpAd, vyay ane dhrauvya mATI ja chhe, anya vastu nathI; tevI ja rIte uttar paryAy, pUrva paryAy ane dravyapaNAmAn vartanArAn utpAd, vyay ane dhrauvya dravya ja chhe, anya padArtha nathI. 102.

anvayArtha — [द्रव्यस्य] dravyano [अन्यः पर्यायः] anya paryAy [प्रादुर्भवति] utpanna thAy chhe [च] ane [अन्यः पर्यायः] koI anya paryAy [व्येति] naShTa thAy chhe; [तद् अपि] parantu [द्रव्यं] dravya to [प्रणष्टं न एव] naShTa paN nathI, [उत्पन्नं न] utpanna paN nathI ( – dhruv chhe). 1. trisvabhAvasparshI = traNe svabhAvane sparshanArun. (dravya utpAd, vyay ane dhrauvya e traNe svabhAvane dhAre chhe.) 2. anekadravyaparyAy = ekathI vadhAre dravyonA sanyogathI thato paryAy

Page 199 of 513
PDF/HTML Page 230 of 544
single page version

इह हि यथा किलैकस्त्र्यणुकः समानजातीयोऽनेकद्रव्यपर्यायो विनश्यत्यन्यश्चतुरणुकः प्रजायते, ते तु त्रयश्चत्वारो वा पुद्गला अविनष्टानुत्पन्ना एवावतिष्ठन्ते; तथा सर्वेऽपि समानजातीया द्रव्यपर्याया विनश्यन्ति प्रजायन्ते च, समानजातीनि द्रव्याणि त्वविनष्टानु- त्पन्नान्येवावतिष्ठन्ते । यथा चैको मनुष्यत्वलक्षणोऽसमानजातीयो द्रव्यपर्यायो विनश्यत्यन्य- स्त्रिदशत्वलक्षणः प्रजायते, तौ च जीवपुद्गलौ अविनष्टानुत्पन्नावेवावतिष्ठेते; तथा सर्वेऽप्यसमानजातीया द्रव्यपर्याया विनश्यन्ति प्रजायन्ते च, असमानजातीनि द्रव्याणि त्वविनष्टानुत्पन्नान्येवावतिष्ठन्ते । एवमात्मना ध्रुवाणि द्रव्यपर्यायद्वारेणोत्पादव्ययीभूतान्युत्पाद- व्ययध्रौव्याणि द्रव्याणि भवन्ति ।।१०३।। परमात्मावाप्तिरूपः स्वभावद्रव्यपर्यायः । पज्जओ वयदि अण्णो पर्यायो व्येति विनश्यति । कथंभूतः । अन्यः पूर्वोक्तमोक्षपर्यायाद्भिन्नो निश्चयरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिरूपस्यैव मोक्षपर्यायस्योपादानकारणभूतः । कस्य संबन्धी पर्यायः । दव्वस्स परमात्मद्रव्यस्य । तं पि दव्वं तदपि परमात्मद्रव्यं णेव पणट्ठं ण उप्पण्णं शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन नैव नष्टं न चोत्पन्नम् । अथवा संसारिजीवापेक्षया देवादिरूपो विभावद्रव्यपर्यायो जायते मनुष्यादिरूपो विनश्यति तदेव जीवद्रव्यं निश्चयेन न चोत्पन्नं न च विनष्टं, पुद्गलद्रव्यं वा द्वयणुकादिस्क न्धरूपस्वजातीयविभावद्रव्यपर्यायाणां विनाशोत्पादेऽपि निश्चयेन न चोत्पन्नं न च विनष्टमिति । ततः स्थितं यतः कारणादुत्पादव्ययध्रौव्यरूपेण द्रव्यपर्यायाणां विनाशोत्पादेऽपि द्रव्यस्य

TIkA — ahIn (vishvamAn) jem ek tri -aNuk samAnajAtIy anekadravyaparyAy vinaShTa thAy chhe ane bIjo *chaturaNuk (samAnajAtIy anekadravyaparyAy) utpanna thAy chhe parantu te traN ke chAr pudgalo (paramANuo) to avinaShTa ane anutpanna ja rahe chhe ( – dhruv chhe), tem badhAy samAnajAtIy dravyaparyAyo vinaShTa thAy chhe ane utpanna thAy chhe parantu samAnajAti dravyo to avinaShTa ane anutpanna ja rahe chhe ( – dhruv chhe).

vaLI jem ek manuShyatvasvarUp asamAnajAtIy dravyaparyAy vinaShTa thAy chhe ane bIjo devatvasvarUp (asamAnajAtIy dravyaparyAy) utpanna thAy chhe parantu te jIv ne pudgal to avinaShTa ane anutpanna ja rahe chhe, tem badhAy asamAnajAtIy dravyaparyAyo vinaShTa thAy chhe ane utpanna thAy chhe parantu asamAnajAti dravyo to avinaShTa ane anutpanna ja rahe chhe.

A pramANe potAthI (arthAt ¹dravyapaNe) dhruv ane dravyaparyAyo dvArA utpAdavyayarUp evAn ¹dravyo utpAd -vyay -dhrauvya chhe. 103. *chaturaNuk = chAr aNuono (paramANuono) banelo skandh 1. ‘dravya’ shabda mukhyapaNe be arthamAn vaparAy chhe (1) ek to, sAmAnyavisheShanA pinDane arthAt

Page 200 of 513
PDF/HTML Page 231 of 544
single page version

एकद्रव्यपर्याया हि गुणपर्यायाः, गुणपर्यायाणामेकद्रव्यत्वात् । एकद्रव्यत्वं हि तेषां सहकारफलवत् । यथा किल सहकारफलं स्वयमेव हरितभावात् पाण्डुभावं परिणम- त्पूर्वोत्तरप्रवृत्तहरितापाण्डुभावाभ्यामनुभूतात्मसत्ताकं हरितपाण्डुभावाभ्यां सममविशिष्टसत्ताक- विनाशो नास्ति, ततः कारणाद्द्रव्यपर्याया अपि द्रव्यलक्षणं भवन्तीत्यभिप्रायः ।।१०३।। अथ द्रव्यस्योत्पादव्ययध्रौव्याणि गुणपर्यायमुख्यत्वेन प्रतिपादयति — परिणमदि सयं दव्वं परिणमति स्वयं स्वयमेवोपादानकारणभूतं जीवद्रव्यं कर्तृ । कं परिणमति । गुणदो य गुणंतरं निरुपरागस्वसंवेदनज्ञान-

anvayArtha — [सदविशिष्टं] sattA -apekShAe avishiShTapaNe, [द्रव्यं स्वयं] dravya pote ja [गुणतः च गुणान्तरं] guNamAnthI guNAntare [परिणमति] pariName chhe (arthAt dravya pote ja ek guNaparyAyamAnthI anya guNaparyAye pariName chhe ane tenI sattA guNaparyAyonI sattA sAthe avishiShTa — abhinna — ek ja rahe chhe), [तस्मात् पुनः] tethI vaLI [गुणपर्यायाः] guNaparyAyo [द्रव्यम् एव इति भणिताः] dravya ja kahevAmAn AvyA chhe.

TIkA — guNaparyAyo ekadravyaparyAyo chhe, kAraN ke guNaparyAyone ekadravyapaNun chhe (arthAt guNaparyAyo ek dravyanA paryAyo chhe kAraN ke teo ek ja dravya chhe — bhinna bhinna dravyo nathI). temanun ek dravyapaNun AmraphaLanI mAphak chhe. (te A pramANe) jem AmraphaL pote ja haritabhAvamAnthI pItabhAve pariNamatun thakun, pahelAn ane pachhI pravartatA evA ¹haritabhAv ane ²pItabhAv vaDe potAnI sattA anubhavatun hovAne lIdhe, haritabhAv ane 1. haritabhAv = lIlo bhAv; lIlI avasthA; lIlApaNun. 2. pItabhAv = pILo bhAv; pILI dashA; pILApaNun. (pahelAn kerInI lIlI avasthA hoy chhe, pachhI

Page 201 of 513
PDF/HTML Page 232 of 544
single page version

तयैकमेव वस्तु, न वस्त्वन्तरं; तथा द्रव्यं स्वयमेव पूर्वावस्थावस्थितगुणादुत्तरावस्थावस्थित- गुणं परिणमत्पूर्वोत्तरावस्थावस्थितगुणाभ्यां ताभ्यामनुभूतात्मसत्ताकं पूर्वोत्तरावस्थावस्थित- गुणाभ्यां सममविशिष्टसत्ताकतयैकमेव द्रव्यं, न द्रव्यान्तरम् । यथैव चोत्पद्यमानं पाण्डुभावेन व्ययमानं हरितभावेनावतिष्ठमानं सहकारफलत्वेनोत्पादव्ययध्रौव्याण्येकवस्तुपर्यायद्वारेण सहकारफलं, तथैवोत्पद्यमानमुत्तरावस्थावस्थितगुणेन व्ययमानं पूर्वावस्थावस्थितगुणेनावतिष्ठमानं द्रव्यत्वगुणेनोत्पादव्ययध्रौव्याण्येकद्रव्यपर्यायद्वारेण द्रव्यं भवति ।।१०४।। गुणात् केवलज्ञानोत्पत्तिबीजभूतात्सकाशात्सकलविमलकेवलज्ञानगुणान्तरम् । कथंभूतं सत्परिणमति । सदविसिट्ठं स्वकीयस्वरूपत्वाच्चिद्रूपास्तित्वादविशिष्टमभिन्नम् । तम्हा गुणपज्जाया भणिया पुण दव्वमेव त्ति तस्मात् कारणान्न केवलं पूर्वसूत्रोदिताः द्रव्यपर्यायाः द्रव्यं भवन्ति, गुणरूपपर्याया गुणपर्याया भण्यन्ते तेऽपि द्रव्यमेव भवन्ति । अथवा संसारिजीवद्रव्यं मतिस्मृत्यादिविभावगुणं त्यक्त्वा श्रुतज्ञानादि- pItabhAvanI sAthe ¹avishiShTasattAvALun hovAthI ek ja vastu chhe, anya vastu nathI; tem dravya pote ja ²pUrva avasthAe avasthit guNamAnthI uttar avasthAe avasthit guNe pariNamatun thakun, pUrva ane uttar avasthAe avasthit te guNo vaDe potAnI sattA anubhavatun hovAne lIdhe, pUrva ane uttar avasthAe avasthit guNo sAthe avishiShTasattAvALun hovAthI ek ja dravya chhe, dravyAntar nathI. (kerInA draShTAntanI jem, dravya pote ja guNanA pUrva paryAyamAnthI uttar paryAye pariNamatun thakun, pUrva ane uttar guNaparyAyo vaDe potAnI hayAtI anubhavatun hovAne lIdhe, pUrva ane uttar guNaparyAyo sAthe abhinna hayAtI hovAthI ek ja dravya chhe, dravyAntar nathI; arthAt te te guNaparyAyo ane dravya ek ja dravyarUp chhe, bhinnabhinna dravyo nathI.)

vaLI jem pItabhAve Upajatun, haritabhAvathI naShTa thatun ane AmraphaLapaNe Takatun hovAthI, AmraphaL ek vastunA paryAy dvArA utpAd -vyay -dhrauvya chhe, tem uttar avasthAe avasthit guNe Upajatun, pUrva avasthAe avasthit guNathI naShTa thatun ane dravyatvaguNe Takatun hovAthI, dravya ekadravyaparyAy dvArA utpAd -vyay -dhrauvya chhe.

bhAvArtha — AnA pahelAnI gAthAmAn dravyaparyAy dvArA (anekadravyaparyAy dvArA) dravyanAn utpAd -vyay -dhrauvya batAvavAmAn AvyAn hatAn. A gAthAmAn guNaparyAy dvArA (ekadravya- paryAy dvArA) dravyanAn utpAd -vyay -dhrauvya batAvyAn chhe. 104. 1. avishiShTasattAvALun = abhinna sattAvALun; ek ja sattAvALun. (kerInI sattA lIlA tathA pILA bhAvanI

sattAthI abhinna chhe, tethI kerI ane lIlo bhAv tathA pILo bhAv ek ja vastuo chhe, bhinna vastuo nathI. 2. pUrva avasthAe avasthit guN = pahelAnI avasthAmAn rahelo guN; guNano pUrva paryAy; pUrva guNaparyAy. pra. 26

Page 202 of 513
PDF/HTML Page 233 of 544
single page version

यदि हि द्रव्यं स्वरूपत एव सन्न स्यात्तदा द्वितयी गतिः असद्वा भवति, सत्तातः पृथग्वा भवति । तत्रासद्भवद्ध्र्रौव्यस्यासंभवादात्मानमधारयद्द्रव्यमेवास्तं गच्छेत्; सत्तातः विभावगुणान्तरं परिणमति, पुद्गलद्रव्यं वा पूर्वोक्तशुक्लवर्णादिगुणं त्यक्त्वा रक्तादिगुणान्तरं परिणमति, हरितगुणं त्यक्त्वा पाण्डुरगुणान्तरमाम्रफलमिवेति भावार्थः ।।१०४।। एवं स्वभावविभावरूपा द्रव्यपर्याया गुणपर्यायाश्च नयविभागेन द्रव्यलक्षणं भवन्ति इति कथनमुख्यतया गाथाद्वयेन चतुर्थस्थलं गतम् । अथ

have sattA ane dravya arthAntaro (bhinna padArtho, anya padArtho) nahi hovA viShe yukti rajU kare chhe —

anvayArtha — [यदि] jo [द्रव्यं] dravya [सत् न भवति] (svarUpathI ja) sat na hoy to — (1) [ध्रुवं असत् भवति] nakkI te asat hoy; [तत् कथं द्रव्यं] je asat hoy te dravya kem hoI shake? [पुनः वा] athavA (jo asat na hoy) to (2) [अन्यत् भवति] te sattAthI anya (judun) hoy! (te paN kem bane?) [तस्मात्] mATe [द्रव्यं स्वयं] dravya pote ja [सत्ता] sattA chhe.

TIkA — jo dravya svarUpathI ja ¹sat na hoy, to bIjI gati e thAy ke — (1) te ²asat hoy, athavA (2) sattAthI pRuthak hoy. tyAn, (1) jo asat hoy to, dhrauvyanA asambhavane lIdhe pote nahi Takatun thakun, dravya ja ³asta thAy; ane (2) jo sattAthI 1. sat = hayAt. 2. asat = nahi hayAt evun 3. asta = naShTa. [je asat hoy tenun Takavun --hayAt rahevun kevun? mATe dravyane asat mAnatAn, dravyanA

Page 203 of 513
PDF/HTML Page 234 of 544
single page version

पृथग्भवत् सत्तामन्तरेणात्मानं धारयत्तावन्मात्रप्रयोजनां सत्तामेवास्तं गमयेत् । स्वरूपतस्तु- सद्भवद्ध्र्रौव्यस्य संभवादात्मानं धारयद्द्रव्यमुद्गच्छेत्; सत्तातोऽपृथग्भूत्वा चात्मानं धारयत्ता- वन्मात्रप्रयोजनां सत्तामुद्गमयेत् । ततः स्वयमेव द्रव्यं सत्त्वेनाभ्युपगन्तव्यं, भावभाव- वतोरपृथक्त्वेनानन्यत्वात् ।।१०५।। सत्ताद्रव्ययोरभेदविषये पुनरपि प्रकारान्तरेण युक्तिं दर्शयति — ण हवदि जदि सद्दव्वं परमचैतन्यप्रकाशरूपेण स्वरूपेण स्वरूपसत्तास्तित्वगुणेन यदि चेत् सन्न भवति । किं कर्तृ । परमात्मद्रव्यं । तदा असद्धुवं होदि असदविद्यमानं भवति ध्रुवं निश्चितम् । अविद्यमानं सत् तं कधं दव्वं तत्परमात्मद्रव्यं कथं भवति, किंतु नैव । स च प्रत्यक्षविरोधः । कस्मात् । स्वसंवेदनज्ञानेन गम्यमानत्वात् । अथाविचारितरमणीयन्यायेन सत्तागुणाभावेऽप्यस्तीति चेत्, तत्र विचार्यते – यदि केवलज्ञानदर्शनगुणाविनाभूतस्वकीयस्वरूपास्ति- त्वात्पृथग्भूता तिष्ठति तदा स्वरूपास्तित्वं नास्ति, स्वरूपास्तित्वाभावे द्रव्यमपि नास्ति । अथवा स्वकीयस्वरूपास्तित्वात्संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि प्रदेशरूपेणाभिन्नं तिष्ठति तदा संमतमेव । अत्रावसरे सौगतमतानुसारी कश्चिदाह – सिद्धपर्यायसत्तारूपेण शुद्धात्मद्रव्यमुपचारेणास्ति, न च मुख्यवृत्त्येति । परिहारमाह — सिद्धपर्यायोपादानकारणभूतपरमात्मद्रव्याभावे सिद्धपर्यायसत्तैव न संभवति, वृक्षाभावे फलमिव । अत्र प्रस्तावे नैयायिकमतानुसारी कश्चिदाह — हवदि पुणो अण्णं वा तत्परमात्मद्रव्यं भवति पुनः किंतु सत्तायाः सकाशादन्यद्भिन्नं भवति पश्चात्सत्तासमवायात्सद्भवति । आचार्याः परिहारमाहुः — सत्तासमवायात्पूर्वं द्रव्यं सदसद्वा, यदि सत्तदा सत्तासमवायो वृथा, पूर्वमेवास्तित्वं तिष्ठति; अथासत्तर्हि pRuthak hoy to sattA sivAy paN pote Takatun ( – hayAt rahetun) thakun, ¹eTalun ja mAtra jenun prayojan chhe evI sattAne ja asta kare.

parantu jo dravya svarUpathI ja sat hoy to — (1) dhrauvyanA sadbhAvane lIdhe pote Takatun thakun, dravya udit thAy chhe (arthAt siddha thAy chhe); ane (2) sattAthI apRuthak rahIne pote Takatun ( – hayAt rahetun) thakun, eTalun ja mAtra jenun prayojan chhe evI sattAne udit kare chhe (arthAt siddha kare chhe).

mATe dravya pote ja sattva (sattA) chhe em svIkAravun, kAraN ke bhAv ane ²bhAvavAnanun apRuthakpaNA vaDe ananyapaNun chhe. 105. 1. sattAnun kArya eTalun ja chhe ke te dravyane hayAt rAkhe. jo dravya sattAthI bhinna rahIne paN hayAt

rahe – Take, to pachhI sattAnun prayojan ja rahetun nathI arthAt sattAnA abhAvano prasang Ave chhe. 2. bhAvavAn = bhAvavALun. [dravya bhAvavALun chhe ane sattA teno bhAv chhe. teo apRuthak chhe ( – pRuthak

Page 204 of 513
PDF/HTML Page 235 of 544
single page version

प्रविभक्तप्रदेशत्वं हि पृथक्त्वस्य लक्षणम् । तत्तु सत्ताद्रव्ययोर्न संभाव्यते, गुणगुणिनोः प्रविभक्तप्रदेशत्वाभावात्, शुक्लोत्तरीयवत् । तथाहि — यथा य एव शुक्लस्य गुणस्य प्रदेशास्त खपुष्पवदविद्यमानद्रव्येण सह कथं सत्ता समवायं करोति, करोतीति चेत्तर्हि खपुष्पेणापि सह सत्ता कर्तृ समवायं करोतु, न च तथा । तम्हा दव्वं सयं सत्ता तस्मादभेदनयेन शुद्धचैतन्यस्वरूपसत्तैव परमात्मद्रव्यं भवतीति । यथेदं परमात्मद्रव्येण सह शुद्धचेतनासत्ताया अभेदव्याख्यानं कृतं तथा सर्वेषां चेतनाचेतनद्रव्याणां स्वकीयस्वकीयसत्तया सहाभेदव्याख्यानं कर्तव्यमित्यभिप्रायः ।।१०५।।

अथ पृथक्त्वलक्षणं किमन्यत्वलक्षणं च किमिति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति — पविभत्तपदेसत्तं पुधत्तं पृथक्त्वं भवति पृथक्त्वाभिधानो भेदो भवति । किंविशिष्टम् । प्रकर्षेण विभक्तप्रदेशत्वं भिन्नप्रदेशत्वम् । किंवत् । दण्डदण्डिवत् । इत्थंभूतं पृथक्त्वं शुद्धात्मद्रव्यशुद्धसत्तागुणयोर्न घटते ।

anvayArtha — [प्रविभक्तप्रदेशत्वं] vibhaktapradeshatva te [पृथक्त्वं] pRuthaktva chhe [इति हि] em [वीरस्य शासनं] vIrano upadesh chhe. [अतद्भावः] atadbhAv (atatpaNun arthAt te -paNe nahi hovun) te [अन्यत्वं] anyatva chhe. [न तत् भवत्] je te -paNe na hoy [कथं एकम् भवति] te ek kem hoy? (kathanchit sattA dravyapaNe nathI ane dravya sattApaNe nathI mATe teo ek nathI.)

TIkA — vibhaktapradeshatva (bhinnapradeshatva) pRuthaktvanun lakShaN chhe. te to sattA ane dravyane sambhavatun nathI, kAraN ke guN ane guNIne vibhaktapradeshatvano abhAv hoy chhe — shuklatva ane vastranI mAphak. te A pramANe jem je shuklatvanA – guNanA – pradesho chhe te

Page 205 of 513
PDF/HTML Page 236 of 544
single page version

एवोत्तरीयस्य गुणिन इति तयोर्न प्रदेशविभागः, तथा य एव सत्ताया गुणस्य प्रदेशास्त एव द्रव्यस्य गुणिन इति तयोर्न प्रदेशविभागः । एवमपि तयोरन्यत्वमस्ति तल्लक्षणसद्भावात् । अतद्भावो ह्यन्यत्वस्य लक्षणं, तत्तु सत्ताद्रव्ययोर्विद्यत एव, गुणगुणिनोस्तद्भावस्याभावात्, शुक्लोत्तरीयवदेव । तथाहि — यथा यः किलैकचक्षुरिन्द्रियविषयमापद्यमानः समस्तेतरेन्द्रिय- ग्रामगोचरमतिक्रान्तः शुक्लो गुणो भवति, न खलु तदखिलेन्द्रियग्रामगोचरीभूतमुत्तरीयं भवति, यच्च किलाखिलेन्द्रियग्रामगोचरीभूतमुत्तरीयं भवति, न खलु स एकचक्षुरिन्द्रियविषयमापद्यमानः समस्तेतरेन्द्रियग्रामगोचरमतिक्रान्तः शुक्लो गुणो भवतीति तयोस्तद्भावस्याभावः । तथा या कस्माद्धेतोः । भिन्नप्रदेशाभावात् । क योरिव । शुक्लवस्त्रशुक्लगुणयोरिव । इदि सासणं हि वीरस्स इति शासनमुपदेश आज्ञेति । कस्य । वीरस्य वीराभिधानान्तिमतीर्थंकरपरमदेवस्य । अण्णत्तं तथापि प्रदेशाभेदेऽपि मुक्तात्मद्रव्यशुद्धसत्तागुणयोरन्यत्वं भिन्नत्वं भवति । कथंभूतम् । अतब्भावो अतद्भावरूपं संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदस्वभावम् । यथा प्रदेशरूपेणाभेदस्तथा संज्ञादिलक्षणरूपेणाप्यभेदो भवतु, को दोष इति चेत् । नैवम् । ण तब्भवं होदि तन्मुक्तात्मद्रव्यं शुद्धात्मसत्तागुणेन सह प्रदेशाभेदेऽपि ja vastranA – guNInA – chhe tethI temane pradeshavibhAg (pradeshabhed) nathI, tem je sattAnA – guNanA – pradesho chhe te ja dravyanA – guNInA – chhe tethI temane pradeshavibhAg nathI.

Am hovA chhatAn temane ( – sattA ane dravyane) anyatva chhe, kAraN ke (temane) anyatvanA lakShaNano sadbhAv chhe. ¹atadbhAv anyatvanun lakShaN chhe. te to sattA ane dravyane chhe ja, kAraN ke guN ane guNIne ²tadbhAvano abhAv hoy chhe — shuklatva ane vastranI mAphak. te A pramANe jevI rIte ek chakShu -indriyanA viShayamAn Avato, bIjI badhI indriyonA samUhane gochar nahi thato evo je shuklatvaguN chhe te samastaindriy- samUhane gochar thatun evun vastra nathI, tathA je samastaindriyasamUhane gochar thatun evun vastra chhe te ek chakShu -indriyanA viShayamAn Avato, bIjI badhI indriyonA samUhane gochar nahi thato evo shuklatvaguN nathI, tethI temane tadbhAvano abhAv chhe; tevI rIte ³koInA 1. atadbhAv = (kathanchit) ‘te’ nahi hovun te; (kathanchit) te -paNe nahi hovun te; (kathanchit)

2. tadbhAv = ‘te’ hovun te; te -paNe hovun te; te -paNun; tatpaNun. 3. sattA dravyanA Ashraye rahe chhe. dravyane koIno Ashray nathI. [jem vAsaNamAn ghI rahe chhe tem dravyamAn

Page 206 of 513
PDF/HTML Page 237 of 544
single page version

किलाश्रित्य वर्तिनी निर्गुणैकगुणसमुदिता विशेषणं विधायिका वृत्तिस्वरूपा च सत्ता भवति, न खलु तदनाश्रित्य वर्ति गुणवदनेकगुणसमुदितं विशेष्यं विधीयमानं वृत्तिमत्स्वरूपं च द्रव्यं भवति; यत्तु किलानाश्रित्य वर्ति गुणवदनेकगुणसमुदितं विशेष्यं विधीयमानं वृत्तिमत्स्वरूपं च द्रव्यं भवति, न खलु साश्रित्य वर्तिनी निर्गुणैकगुणसमुदिता विशेषणं विधायिका वृत्तिस्वरूपा च सत्ता भवतीति तयोस्तद्भावस्याभावः । अत एव च सत्ताद्रव्ययोः कथंचिदनर्थान्तरत्वेऽपि संज्ञादिरूपेण तन्मयं न भवति । कधमेगं तन्मयत्वं हि किलैकत्वलक्षणं । संज्ञादिरूपेण तन्मयत्वाभावे कथमेकत्वं, किंतु नानात्वमेव । यथेदं मुक्तात्मद्रव्ये प्रदेशाभेदेऽपि संज्ञादिरूपेण नानात्वं कथितं तथैव Ashraye rahetI, ¹nirguN, ek guNanI banelI, ²visheShaN, ³vidhAyak (-rachanArI) ane ⁴vRuttisvarUp evI je sattA chhe te koInA Ashray vinA rahetun, guNavALun, anek guNonun banelun, ⁵visheShya, ⁶vidhIyamAn (-rachAnArun) ane ⁷vRuttimAnasvarUp evun dravya nathI, tathA je koInA Ashray vinA rahetun, guNavALun, anek guNonun banelun, visheShya, vidhIyamAn ane vRuttimAnasvarUp evun dravya chhe te koInA Ashraye rahetI, nirguN, ek guNanI banelI, visheShaN, vidhAyak ane vRuttisvarUp evI sattA nathI, tethI temane tadbhAvano abhAv chhe. Am hovAthI ja, joke sattA ane dravyane kanthachit anarthAntarapaNun (-abhinna- padArthapaNun, ananyapadArthapaNun) chhe topaN, temane sarvathA ekatva hashe em shankA na karavI; 1. nirguN = guN vinAnI. [sattA nirguN chhe, dravya guNavALun chhe. jem kerI varNaguNavALI, gandhaguNavALI,

sparshaguNavALI vagere chhe, parantu varNaguN koI gandhaguNavALo, sparshaguNavALo ke anya koI guNavALo nathI (kAraN ke varNa kAI sUnghAto ke sparshAto nathI); vaLI jem AtmA gnAnaguNavALo, vIryaguNavALo vagere chhe, parantu gnAnaguN kAI vIryaguNavALo ke anya koI guNavALo nathI; tem dravya anant guNovALun chhe, parantu sattA guNavALI nathI. (ahIn, jem danDI danDavALo chhe, tem dravyane guNavALun na samajavun; kAraN ke danDI ane danDane to pradeshabhed chhe, dravya ne guN to abhinnapradeshI chhe.)] 2. visheShaN = khAsiyat; lakShaN; bhedak dharma. 3. vidhAyak = vidhAn karanAr; rachanAr. 4. vRutti = vartavun te; hovun te; hayAtI; utpAdavyayadhrauvya. 5. visheShya = khAsiyatono dharanAr padArtha; lakShya; bhedya padArtha — dharmI. [jem gaLapaN, saphedapaNun, sumvALap

te te bhedothI bhedAto) padArtha chhe, vaLI jem gnAn, darshan, chAritra, vIrya vagere AtmAnAn visheShaNo chhe ane AtmA te visheShaNothI visheShit thato (oLakhAto, lakShit thato, bhedAto) padArtha chhe, tem sattA visheShaN chhe ane dravya visheShya chhe. (visheShya ane visheShaNone pradeshabhed nathI e khyAl na chUkavo.)] 6. vidhIyamAn = rachAnArun; je rachAtun hoy te. (sattA vagere guNo dravyanA rachanArA chhe ane dravya temanAthI

rachAto padArtha chhe.) 7. vRuttimAn = vRuttivALun; hayAtIvALun; hayAt rahenAr. (sattA vRuttisvarUp arthAt hayAtIsvarUp chhe ane

Page 207 of 513
PDF/HTML Page 238 of 544
single page version

सर्वथैकत्वं न शङ्कनीयं; तद्भावो ह्येकत्वस्य लक्षणम् । यत्तु न तद्भवद्विभाव्यते तत्कथमेकं स्यात् । अपि तु गुणगुणिरूपेणानेकमेवेत्यर्थः ।।१०६।।

सर्वद्रव्याणां स्वकीयस्वकीयस्वरूपास्तित्वगुणेन सह ज्ञातव्यमित्यर्थः ।।१०६।। अथातद्भावं विशेषेण विस्तार्य कथयति — सद्दव्वं सच्च गुणो सच्चेव य पज्जओ त्ति वित्थारो सद्द्रव्यं संश्च गुणः संश्चैव पर्याय इति सत्तागुणस्य द्रव्यगुणपर्यायेषु विस्तारः । तथाहि — यथा मुक्ताफलहारे सत्तागुण- kAraN ke tadbhAv ekatvanun lakShaN chhe. je ‘te’-paNe jaNAtun nathI te (sarvathA) ek kem hoy? nathI ja; parantu guN -guNIrUpe anek ja chhe em artha chhe.

bhAvArtha — bhinnapradeshatva te pRuthakpaNAnun lakShaN chhe ane atadbhAv te anya- paNAnun lakShaN chhe. dravyane an guNane pRuthakpaNun nathI chhatAn anyapaNun chhe.

ane tenA saphedapaNAnA pradesho judA nathI tethI temane pRuthakpaNun to nathI. Am hovA chhatAn saphedapaNun to mAtra AnkhathI ja jaNAy chhe, jIbh, nAk vagere bAkInI chAr indriyothI jaNAtun nathI, ane vastra to pAnche indriyothI jaNAy chhe. mATe (kathanchit) vastra te saphedapaNun nathI ane saphedapaNun te vastra nathI. jo em na hoy to vastranI mAphak saphedapaNun paN jIbh, nAk vagere sarva indriyothI jaNAvun joIe; paN em to banatun nathI. mATe vastra ane saphedapaNAne apRuthakpaNun hovA chhatAn anyapaNun chhe em siddha thAy chhe.

e ja pramANe dravyane ane sattAdiguNone apRuthaktva hovA chhatAn anyatva chhe; kAraN ke dravyanA ane guNanA pradesho abhinna hovA chhatAn dravyamAn ane guNamAn sangnA – sankhyA – lakShaNAdi bhed hovAthI (kathanchit) dravya te guNapaNe nathI ane guN te dravyapaNe nathI. 106.

Page 208 of 513
PDF/HTML Page 239 of 544
single page version

यथा खल्वेकं मुक्ताफलस्रग्दाम हार इति सूत्रमिति मुक्ताफलमिति त्रेधा विस्तार्यते, तथैकं द्रव्यं द्रव्यमिति गुण इति पर्याय इति त्रेधा विस्तार्यते । यथा चैकस्य मुक्ताफलस्रग्दाम्नः शुक्लो गुणः शुक्लो हारः शुक्लं सूत्रं शुक्लं मुक्ताफलमिति त्रेधा विस्तार्यते, तथैकस्य द्रव्यस्य सत्तागुणः सद्द्रव्यं सद्गुणः सत्पर्याय इति त्रेधा विस्तार्यते । यथा चैकस्मिन् मुक्ताफलस्रग्दाम्नि यः शुक्लो गुणः स न हारो न सूत्रं न मुक्ताफलं यश्च हारः सूत्रं मुक्ताफलं वा स न शुक्लो गुण इतीतरेतरस्य यस्तस्याभावः स तदभाव- लक्षणोऽतद्भावोऽन्यत्वनिबन्धनभूतः, तथैकस्मिन् द्रव्ये यः सत्तागुणस्तन्न द्रव्यं नान्यो गुणो स्थानीयो योऽसौ शुक्लगुणः स प्रदेशाभेदेन किं किं भण्यते । शुक्लो हार इति शुक्लं सूत्रमिति शुक्लं मुक्ताफलमिति भण्यते, यश्च हारः सूत्रं मुक्ताफलं वा तैस्त्रिभिः प्रदेशाभेदेन शुक्लो गुणो भण्यत इति तद्भावस्य लक्षणमिदम् । तद्भावस्येति कोऽर्थः । हारसूत्रमुक्ताफलानां शुक्लगुणेन सह तन्मयत्वं प्रदेशाभिन्नत्वमिति । तथा मुक्तात्मपदार्थे योऽसौ शुद्धसत्तागुणः स प्रदेशाभेदेन किं किं भण्यते । सत्तालक्षणः परमात्मपदार्थ इति सत्तालक्षणः केवलज्ञानादिगुण इति सत्तालक्षणः सिद्धपर्याय

anvayArtha — [सत् द्रव्यं] ‘sat dravya’ [सत् च गुणः] ‘sat guN’ [च] ane [सत् च एव पर्यायः] ‘sat paryAy’ — [इति] em [विस्तारः] (sattAguNano) vistAr chhe. [यः खलु] (temane paraspar) je [तस्य अभावः] ‘teno abhAv’ arthAt ‘te -paNe hovAno abhAv’ chhe [सः] te [तदभावः] ‘tad -abhAv’ [अतद्भावः] eTale ke ‘atadbhAv’ chhe.

TIkA — jem ek *mauktikamALA, ‘hAr’ tarIke, ‘dorA’ tarIke, ane ‘motI’ tarIke — em tridhA (traN prakAre) vistAravAmAn Ave chhe, tem ek dravya, ‘dravya’ tarIke, ‘guN’ tarIke ane ‘paryAy’ tarIke — em tridhA vistAravAmAn Ave chhe.

vaLI jem ek mauktikamALAno shuklatvaguN, ‘shukla hAr,’ ‘shukla doro’ ane ‘shukla motI’ — em tridhA vistAravAmAn Ave chhe, tem ek dravyano sattAguN, ‘sat dravya’, ‘sat guN’ ane ‘sat paryAy’ — em tridhA vistAravAmAn Ave chhe.

vaLI jevI rIte ek mauktikamALAmAn je shuklatvaguN chhe te hAr nathI, doro nathI ke motI nathI, ane je hAr, doro ke motI chhe te shuklatvaguN nathI — em ekabIjAne je ‘teno abhAv’ arthAt ‘te -paNe hovAno abhAv’ chhe te ‘tad -abhAv’ lakShaN ‘atadbhAv’ chhe ke je (atadbhAv) anyatvanun kAraN chhe; tevI rIte ek dravyamAn *mauktikamALA = motInI mALA; motIno hAr.

Page 209 of 513
PDF/HTML Page 240 of 544
single page version

न पर्यायो यच्च द्रव्यमन्यो गुणः पर्यायो वा स न सत्तागुण इतीतरेतरस्य यस्तस्याभावः स तदभावलक्षणोऽतद्भावोऽन्यत्वनिबन्धनभूतः ।।१०७।। इति भण्यते । यश्च परमात्मपदार्थः केवलज्ञानादिगुणः सिद्धत्वपर्याय इति तैश्च त्रिभिः (प्रदेशाभेदेन ?) शुद्धसत्तागुणो भण्यत इति तद्भावस्य लक्षणमिदम् । तद्भावस्येति कोऽर्थः । परमात्मपदार्थ- केवलज्ञानादिगुणसिद्धत्वपर्यायाणां शुद्धसत्तागुणेन सह संज्ञादिभेदेऽपि प्रदेशैस्तन्मयत्वमिति । जो खलु तस्स अभावो यस्तस्य पूर्वोक्तलक्षणतद्भावस्य खलु स्फु टं संज्ञादिभेदविवक्षायामभावः सो तदभावो स पूर्वोक्तलक्षणस्तदभावो भण्यते । स च तदभावः किं भण्यते । अतब्भावो न तद्भावस्तन्मयत्वम् किंच अतद्भावः संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदः इत्यर्थः । तद्यथा — यथा मुक्ताफलहारे योऽसौ शुक्लगुणस्तद्वाचके न शुक्लमित्यक्षरद्वयेन हारो वाच्यो न भवति सूत्रं वा मुक्ताफलं वा, हारसूत्रमुक्ताफलशब्दैश्च शुक्लगुणो वाच्यो न भवति । एवं परस्परं प्रदेशाभेदेऽपि योऽसौ संज्ञादिभेदः स तस्य पूर्वोक्त लक्षण- तद्भावस्याभावस्तदभावो भण्यते । स च तदभावः पुनरपि किं भण्यते । अतद्भावः संज्ञा- लक्षणप्रयोजनादिभेद इति । तथा मुक्तजीवे योऽसौ शुद्धसत्तागुणस्तद्वाचकेन सत्ताशब्देन मुक्तजीवो je sattAguN chhe te dravya nathI, anya guN nathI ke paryAy nathI, ane je dravya, ¹anya guN ke paryAy chhe te sattAguN nathI — em ekabIjAne je ‘teno abhAv’ arthAt ‘te -paNe hovAno abhAv chhe’ te ²‘tadabhAv’lakShaN ‘atadbhAv’ chhe ke je anyatvanun kAraN chhe.

bhAvArtha — ek AtmAne vistArakathanamAn ‘Atmadravya’ tarIke, ‘gnAnAdiguN’ tarIke ane ‘siddhatvAdiparyAy’ tarIke — em traN prakAre varNavavAmAn Ave chhe. e ja pramANe sarva dravyo viShe samajavun.

vaLI ek AtmAnA hayAtIguNane ‘hayAt Atmadravya,’ ‘hayAt gnAnAdiguN’ ane ‘hayAt siddhatvAdiparyAy’ — em traN prakAre vistAravAmAn Ave chhe. e ja pramANe sarva dravyo viShe samajavun.

vaLI ek AtmAno je hayAtIguN chhe te Atmadravya nathI, (hayAtIguN sivAyano) gnAnAdiguN nathI ke siddhatvAdiparyAy nathI, ane je Atmadravya chhe, (hayAtI sivAyano) gnAnAdiguN chhe ke siddhatvAdiparyAy chhe te hayAtIguN nathI — em paraspar temane atadbhAv chhe ke je atadbhAvane lIdhe temane anyatva chhe. A ja pramANe sarva dravyo viShe samajavun. 1. anya guN = sattA sivAyano bIjo koI paN guN 2. tad -abhAv = teno abhAv. [ तद् -अभावः ===== तस्य अभावः।]

[tad -abhAv atadbhAvanun lakShaN (athavA svarUp) chhe. atadbhAv anyatvanun kAraN chhe.] pra. 27