Page 210 of 513
PDF/HTML Page 241 of 544
single page version

वाच्यो न भवति केवलज्ञानादिगुणो वा सिद्धपर्यायो वा, मुक्तजीवकेवलज्ञानादिगुणसिद्धपर्यायशब्दैश्च शुद्धसत्तागुणो वाच्यो न भवति । इत्येवं परस्परं प्रदेशाभेदेऽपि योऽसौ संज्ञादिभेदः स तस्य पूर्वोक्तलक्षणतद्भावस्याभावस्तदभावो भण्यते । स च तदभावः पुनरपि किं भण्यते । अतद्भावः संज्ञा- लक्षणप्रयोजनादिभेद इत्यर्थः । यथात्र शुद्धात्मनि शुद्धसत्तागुणेन सहाभेदः स्थापितस्तथा यथासंभवं सर्वद्रव्येषु ज्ञातव्य इत्यभिप्रायः ।।१०७।। अथ गुणगुणिनोः प्रदेशभेदनिषेधेन तमेव संज्ञादि- भेदरूपमतद्भावं दृढयति — जं दव्वं तं ण गुणो यद्द्रव्यं स न गुणः, यन्मुक्तजीवद्रव्यं स शुद्धः सन् गुणो न भवति । मुक्तजीवद्रव्यशब्देन शुद्धसत्तागुणो वाच्यो न भवतीत्यर्थः । जो वि गुणो सो ण तच्चमत्थादो

A rIte A gAthAmAn sattAnun udAharaN laIne atadbhAvane spaShTa rIte samajAvyo. (ahIn eTalun visheSh chhe ke je sattAguN viShe kahyun te anya guNo viShe paN yogya rIte samajavun. jem ke — sattAguNanI mAphak, ek AtmAnA puruShArthaguNane ‘puruShArthI Atmadravya,’ ‘puruShArthI gnAnAdiguN’ ane ‘puruShArthI siddhatvAdiparyAy’ — em vistArI shakAy chhe. abhinna pradesho hovAne lIdhe Am vistAr karavAmAn Ave chhe, chhatAn sangnA – lakShaN – prayojanAdi bhed hovAne lIdhe puruShArthaguNane tathA Atmadravyane, gnAnAdi anyaguNane ke siddhatvAdiparyAyane atadbhAv chhe ke je atadbhAv temanAmAn anyatvanun kAraN chhe.) 107.

– Ane atatpaNun jANavun, na abhAvane; bhAkhyun jine.108.

anvayArtha — [अर्थात्] svarUp -apekShAe [यद् द्रव्यं] je dravya chhe [तत् न गुणः] te guN nathI [यः अपि गुणः] ane je guN chhe [सः न तत्त्वं] te dravya nathI; — [एषः हि अतद्भावः] A atadbhAv chhe; [न एव अभावः] sarvathA abhAv te atadbhAv nathI; [इति निर्दिष्टः] Am (jinendra dvArA) darshAvavAmAn Avyun chhe.

Page 211 of 513
PDF/HTML Page 242 of 544
single page version

एकस्मिन्द्रव्ये यद्द्रव्यं गुणो न तद्भवति, यो गुणः स द्रव्यं न भवतीत्येवं यद्द्रव्यस्य गुणरूपेण गुणस्य वा द्रव्यरूपेण तेनाभवनं सोऽतद्भावः, एतावतैवान्यत्वव्यवहारसिद्धेः । न पुनर्द्रव्यस्याभावो गुणो गुणस्याभावो द्रव्यमित्येवंलक्षणोऽभावोऽतद्भावः । एवं सत्येकद्रव्य- स्यानेकत्वमुभयशून्यत्वमपोहरूपत्वं वा स्यात् । तथाहि — यथा खलु चेतनद्रव्यस्याभावो- ऽचेतनद्रव्यमचेतनद्रव्यस्याभावश्चेतनद्रव्यमिति तयोरनेकत्वं, तथा द्रव्यस्याभावो गुणो गुणस्याभावो द्रव्यमित्येकस्यापि द्रव्यस्यानेकत्वं स्यात् । यथा सुवर्णस्याभावे सुवर्णत्वस्या- भावः सुवर्णत्वस्याभावे सुवर्णस्याभाव इत्युभयशून्यत्वं, तथा द्रव्यस्याभावे गुणस्याभावो योऽपि गुणः स न तत्त्वं द्रव्यमर्थतः परमार्थतः, यः शुद्धसत्तागुणः स मुक्तात्मद्रव्यं न भवति । शुद्धसत्ताशब्देन मुक्तात्मद्रव्यं वाच्यं न भवतीत्यर्थः । एसो हि अतब्भावो एष उक्तलक्षणो हि स्फु टमतद्भावः । उक्तलक्षण इति कोऽर्थः । गुणगुणिनोः संज्ञादिभेदेऽपि प्रदेशभेदाभावः । णेव अभावो त्ति णिद्दिट्ठो नैवाभाव इति निर्दिष्टः । नैव अभाव इति कोऽर्थः । यथा सत्तावाचकशब्देन मुक्तात्म- द्रव्यं वाच्यं न भवति तथा यदि सत्ताप्रदेशैरपि सत्तागुणात्सकाशाद्भिन्नं भवति तदा यथा

TIkA — ek dravyamAn, je dravya chhe te guN nathI, je guN chhe te dravya nathI — e rIte je dravyanun guNarUpe abhavan ( – nahi hovun) athavA guNanun dravyarUpe abhavan te atadbhAv chhe; kAraN ke ATalAthI ja anyatvavyavahAr ( – anyatvarUp vyavahAr) siddha thAy chhe. parantu dravyano abhAv te guN, guNano abhAv te dravya — evA lakShaNavALo abhAv te atadbhAv nathI. jo em hoy to (1) ek dravyane anekapaNun Ave, (2) ubhayashUnyatA thAy (arthAt banneno abhAv thAy), athavA (3) apoharUpatA thAy. te samajAvavAmAn Ave chhe —

(dravyano abhAv te guN ane guNano abhAv te dravya em mAnatAn pratham doSh A pramANe Ave)

(1) jem chetanadravyano abhAv te achetanadravya chhe, achetanadravyano abhAv te chetanadravya chhe — e rIte temane anekapaNun (be -paNun) chhe, tem dravyano abhAv te guN, guNano abhAv te dravya — e rIte ek dravyane paN anekapaNun Ave (arthAt dravya ek hovA chhatAn tene anekapaNAno prasang Ave).

(athavA ubhayashUnyatvarUp bIjo doSh A pramANe Ave) (2) jem suvarNano abhAv thatAn suvarNapaNAno abhAv thAy, suvarNapaNAno abhAv thatAn suvarNano abhAv thAy — e rIte ubhayashUnyatva (banneno abhAv) thAy, tem dravyano abhAv thatAn guNano abhAv thAy, guNano abhAv thatAn dravyano abhAv thAy — e rIte

Page 212 of 513
PDF/HTML Page 243 of 544
single page version

गुणस्याभावे द्रव्यस्याभाव इत्युभयशून्यत्वं स्यात् । यथा पटाभावमात्र एव घटो घटाभावमात्र एव पट इत्युभयोरपोहरूपत्वं, तथा द्रव्याभावमात्र एव गुणो गुणाभावमात्र एव द्रव्य- मित्यत्राप्यपोहरूपत्वं स्यात् । ततो द्रव्यगुणयोरेकत्वमशून्यत्वमनपोहत्वं चेच्छता यथोदित एवातद्भावोऽभ्युपगन्तव्यः ।।१०८।।

जीवप्रदेशेभ्यः पुद्गलद्रव्यं भिन्नं सद्द्रव्यान्तरं भवति तथा सत्तागुणप्रदेशेभ्यो मुक्तजीवद्रव्यं सत्तागुणाद्भिन्नं सत्पृथग्द्रव्यान्तरं प्राप्नोति । एवं किं सिद्धम् । सत्तागुणरूपं पृथग्द्रव्यं मुक्तात्मद्रव्यं च पृथगिति द्रव्यद्वयं जातं, न च तथा । द्वितीयं च दूषणं प्राप्नोति — यथा सुवर्णत्वगुणप्रदेशेभ्यो ubhayashUnyatA thAy (arthAt dravya tem ja guN bannenA abhAvano prasang Ave).

(athavA apoharUpatA nAmano trIjo doSh A pramANe Ave) (3) jem paT -abhAvamAtra ja ghaT chhe, ghaT -abhAvamAtra ja paT chhe (arthAt vastranA kevaL abhAv jeTalo ja ghaDo chhe ane ghaDAnA kevaL abhAv jeTalun ja vastra chhe) — e rIte bannene apoharUpatA chhe, tem dravya -abhAvamAtra ja guN thAy, guN -abhAvamAtra ja dravya thAy — e rIte AmAn paN (dravya -guNamAn paN) *apoharUpatA thAy (arthAt kevaL nakArarUpatAno prasang Ave).

mATe dravya ane guNanun ekatva, ashUnyatva ne ²anapohatva ichchhanAre yathokta ja (jevo kahyo tevo ja) atadbhAv mAnavAyogya chhe. 108.

2. anapohatva = apoharUpapaNun na hovun te; kevaL nakArAtmakapaNun na hovun te.

Page 213 of 513
PDF/HTML Page 244 of 544
single page version

द्रव्यं हि स्वभावे नित्यमवतिष्ठमानत्वात्सदिति प्राक् प्रतिपादितम् । स्वभावस्तु द्रव्यस्य परिणामोऽभिहितः । य एव द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः, स एव सदविशिष्टो गुण इतीह साध्यते । यदेव हि द्रव्यस्वरूपवृत्तिभूतमस्तित्वं द्रव्यप्रधाननिर्देशात्सदिति संशब्द्यते तदविशिष्टगुणभूत एव द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः, द्रव्यवृत्तेर्हि त्रिकोटिसमय- भिन्नस्य सुवर्णस्याभावस्तथैव सुवर्णप्रदेशेभ्यो भिन्नस्य सुवर्णत्वगुणस्याप्यभावः, तथा सत्तागुण- प्रदेशेभ्यो भिन्नस्य मुक्तजीवद्रव्यस्याभावस्तथैव मुक्तजीवद्रव्यप्रदेशेभ्यो भिन्नस्य सत्तागुणस्याप्यभावः इत्युभयशून्यत्वं प्राप्नोति । यथेदं मुक्तजीवद्रव्ये संज्ञादिभेदभिन्नस्यातद्भावस्तस्य सत्तागुणेन सह प्रदेशाभेदव्याख्यानं कृतं तथा सर्वद्रव्येषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्यर्थः ।।१०८।। एवं द्रव्यस्यास्तित्व- कथनरूपेण प्रथमगाथा, पृथक्त्वलक्षणातद्भावाभिधानान्यत्वलक्षणयोः कथनेन द्वितीया, संज्ञालक्षण- प्रयोजनादिभेदरूपस्यातद्भावस्य विवरणरूपेण तृतीया, तस्यैव दृढीकरणार्थं च चतुर्थीति द्रव्यगुण- योरभेदविषये युक्तिकथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन पञ्चमस्थलं गतम् । अथ सत्ता गुणो भवति, द्रव्यं

anvayArtha — [यः खलु] je, [द्रव्यस्वभावः परिणामः] dravyanA svabhAvabhUt (utpAd- vyayadhrauvyAtmak) pariNAm chhe [सः] te (pariNAm) [सदविशिष्टः गुणः] ‘sat’thI avishiShTa (-sattAthI koI judo nahi evo) guN chhe. ‘[स्वभावे अवस्थितं] svabhAvamAn avasthit (hovAthI) [द्रव्यं] dravya [सत्] sat chhe’ — [इति जिनोपदेशः] evo je (99mI gAthAmAn kahelo) jinopadesh [अयम्] te ja A chhe (arthAt 99mI gAthAnA kathanamAnthI A gAthAmAn kahelo bhAv saheje nIkaLe chhe).

TIkA — dravya svabhAvamAn nitya avasthit hovAthI sat chhe — em pUrve (99mI gAthAmAn) pratipAdit karavAmAn Avyun chhe; ane (tyAn) dravyano svabhAv pariNAm kahevAmAn Avyo chhe. ahIn em siddha karavAmAn Ave chhe ke — je dravyanA svabhAvabhUt pariNAm chhe, te ja ‘sat’thI avishiShTa ( – astitvathI abhinna evo, astitvathI koI bIjo nahi evo) guN chhe.

dravyanA svarUpanI vRuttibhUt evun je astitva dravyapradhAn kathan dvArA ‘sat’ shabdathI kahevAmAn Ave chhe, tenAthI avishiShTa ( – te astitvathI ananya) guNabhUt ja dravyasvabhAvabhUt pariNAm chhe; kAraN ke dravyanI ¹vRutti traN prakAranA samayane sparshatI 1. vRutti = vartavun te; hayAt rahevun te; Takavun te.

Page 214 of 513
PDF/HTML Page 245 of 544
single page version

स्पर्शिन्याः प्रतिक्षणं तेन तेन स्वभावेन परिणमनात् । द्रव्यस्वभावभूत एव तावत्परिणामः । स त्वस्तित्वभूतद्रव्यवृत्त्यात्मकत्वात्सदविशिष्टो द्रव्यविधायको गुण एवेति सत्ताद्रव्ययो- र्गुणगुणिभावः सिद्धयति ।।१०९।।

च गुणी भवतीति प्रतिपादयति — जो खलु दव्वसहावो परिणामो यः खलु स्फु टं द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः पञ्चेन्द्रियविषयानुभवरूपमनोव्यापारोत्पन्नसमस्तमनोरथरूपविकल्पजालाभावे सति यश्चिदा- नन्दैकानुभूतिरूपः स्वस्थभावस्तस्योत्पादः, पूर्वोक्तविकल्पजालविनाशो व्ययः, तदुभयाधारभूतजीवत्वं ध्रौव्यमित्युक्तलक्षणोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकजीवद्रव्यस्य स्वभावभूतो योऽसौ परिणामः सो गुणो स गुणो भवति । स परिणामः कथंभूतः सन्गुणो भवति । सदविसिट्ठो सतोऽस्तित्वादविशिष्टोऽभिन्नस्तदुत्पादादित्रयं तिष्ठत्यस्तित्वं चैकं तिष्ठत्यस्तित्वेन सह कथमभिन्नो भवतीति चेत् । ‘‘उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत्’’ इति वचनात् । एवं सति सत्तैव गुणो भवतीत्यर्थः । इति गुणव्याख्यानं गतम् । सदवट्ठिदं सहावे दव्वं ति सदवस्थितं स्वभावे द्रव्यमिति । द्रव्यं परमात्मद्रव्यं भवति । किं कर्तृ । सदिति । केन । अभेद- नयेन । कथंभूतम् । सत् अवस्थितम् । क्व । उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकस्वभावे । जिणोवदेसोयं अयं जिनोपदेश इति ‘सदवट्ठिदं सहावे दव्वं दव्वस्स जो हु परिणामो’ इत्यादिपूर्वसूत्रे यदुक्तं तदेवेदं व्याख्यानम्, गुणकथनं पुनरधिकमिति तात्पर्यम् । यथेदं जीवद्रव्ये गुणगुणिनोर्व्याख्यानं hovAthI (te vRutti arthAt astitva) pratikShaNe te te svabhAve pariName chhe.

(A pramANe) tyAre pratham to, dravyanA svabhAvabhUt ja pariNAm chhe; ane te (utpAdavyayadhrauvyAtmak pariNAm), astitvabhUt evI dravyanI vRuttisvarUp hovAne lIdhe, ‘sat’ thI avishiShTa evo, dravyavidhAyak ( – dravyane rachanAro) guN ja chhe. — A rIte sattA ne dravyanun guN -guNIpaNun siddha thAy chhe. 109.

Page 215 of 513
PDF/HTML Page 246 of 544
single page version

न खलु द्रव्यात्पृथग्भूतो गुण इति वा पर्याय इति वा कश्चिदपि स्यात्; यथा सुवर्णात्पृथग्भूतं तत्पीतत्वादिकमिति वा तत्कुण्डलत्वादिकमिति वा । अथ तस्य तु द्रव्यस्य स्वरूपवृत्तिभूतमस्तित्वाख्यं यद्द्रव्यत्वं स खलु तद्भावाख्यो गुण एव भवन् किं हि द्रव्यात्पृथग्भूतत्वेन वर्तते । न वर्तत एव । तर्हि द्रव्यं सत्ताऽस्तु स्वयमेव ।।११०।।

anvayArtha — [इह] A vishvamAn [गुणः इति वा कश्चित्] guN evun koI [पर्यायः इति वा] ke paryAy evun koI, [द्रव्यं विना न अस्ति] dravya vinA ( – dravyathI judun) hotun nathI; [द्रव्यत्वं पुनः भावः] ane dravyatva te bhAv chhe (arthAt astitva te guN chhe); [तस्मात्] tethI [द्रव्यं स्वयं सत्ता] dravya pote sattA (arthAt astitva) chhe.

TIkA — kharekhar dravyathI pRuthagbhUt (judun) guN evun koI ke paryAy evun koI paN na hoy; — jem suvarNathI pRuthagbhUt tenI pILAsh Adi ke tenun kunDaLapaNun Adi hotAn nathI tem. have, te dravyanA svarUpanI vRuttibhUt ‘astitva’ nAmathI kahevAtun je dravyatva te teno ‘bhAv’nAmathI kahevAto guN ja hovAthI, shun te dravyathI pRuthakpaNe varte chhe? nathI ja vartatun. to pachhI dravya svayamev (pote ja) sattA ho. 110.

Page 216 of 513
PDF/HTML Page 247 of 544
single page version

एवमेतद्यथोदितप्रकारसाकल्याकलङ्कलाञ्छनमनादिनिधनं सत्स्वभावे प्रादुर्भावमास्कन्दति द्रव्यम् । स तु प्रादुर्भावो द्रव्यस्य द्रव्याभिधेयतायां सद्भावनिबद्ध एव स्यात्; पर्यायाभिधेयतायां त्वसद्भावनिबद्ध एव । तथाहि — यदा द्रव्यमेवाभिधीयते न पर्यायास्तदा प्रभवावसान- वर्जिताभिर्यौगपद्यप्रवृत्ताभिर्द्रव्यनिष्पादिकाभिरन्वयशक्तिभिः प्रभवावसानलाञ्छनाः क्रमप्रवृत्ताः मोक्षपर्यायः केवलज्ञानादिरूपो गुणसमूहश्च येन कारणेन तद्द्वयमपि परमात्मद्रव्यं विना नास्ति, न विद्यते । कस्मात् । प्रदेशाभेदादिति । उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकशुद्धसत्तारूपं मुक्तात्मद्रव्यं भवति । तस्मादभेदेन सत्तैव द्रव्यमित्यर्थः । यथा मुक्तात्मद्रव्ये गुणपर्यायाभ्यां सहाभेदव्याख्यानं कृतं तथा यथासंभवं सर्वद्रव्येषु ज्ञातव्यमिति ।।११०।। एवं गुणगुणिव्याख्यानरूपेण प्रथमगाथा, द्रव्यस्य गुणपर्यायाभ्यां सह भेदो नास्तीति कथनरूपेण द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयेन षष्ठस्थलं गतम् ।। अथ द्रव्यस्य द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयाभ्यां सदुत्पादासदुत्पादौ दर्शयति – एवंविहसब्भावे एवंविधसद्भावे सत्तालक्षणमुत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणं गुणपर्यायलक्षणं द्रव्यं चेत्येवंविधपूर्वोक्तसद्भावे स्थितं, अथवा एवंविहं सहावे इति पाठान्तरम् । तत्रैवंविधं पूर्वोक्तलक्षणं स्वकीयसद्भावे स्थितम् । किम् । दव्वं द्रव्यं कर्तृ । किं

anvayArtha — [एवंविधं द्रव्यं] Avun (pUrvokta) dravya [स्वभावे] svabhAvamAn [द्रव्यार्थ- पर्यायार्थाभ्यां] dravyArthik ane paryAyArthik nayo vaDe [सदसद्भावनिबद्धं प्रादुर्भावं] sadbhAvasambaddha ane asadbhAvasambaddha utpAdane [सदा लभते] sadA pAme chhe.

TIkA — A pramANe yathodit sarva prakAre ¹akalank lakShaNavALun, anAdinidhan A dravya sat -svabhAvamAn (astitvasvabhAvamAn) utpAd pAme chhe. dravyano te utpAd, dravyanI ²abhidheyatA vakhate sadbhAvasambaddha ja chhe ane paryAyonI abhidheyatA vakhate asad- bhAvasambaddha ja chhe. te spaShTa samajAvavAmAn Ave chhe —

jyAre dravya ja kahevAmAn Ave chhe — paryAyo nahi, tyAre utpattivinAsh rahit, yugapad pravartatI, dravyanI nipajAvanArI ³anvayashaktio vaDe, utpattivinAshalakShaNavALI, krame 1. akalank = nirdoSh. (A dravya pUrve kahelA sarva prakAre nirdoSh lakShaNavALun chhe.) 2. abhidheyatA = kahevAyogyapaNun; vivakShA; kathanI. 3. anvayashaktio = anvayarUp shaktio. (anvayashaktio utpatti ane nAsh vinAnI chhe,

Page 217 of 513
PDF/HTML Page 248 of 544
single page version

पर्यायनिष्पादिका व्यतिरेकव्यक्तीस्तास्ताः संक्रामतो द्रव्यस्य सद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः, हेमवत् । तथाहि — यदा हेमैवाभिधीयते नाङ्गदादयः पर्यायास्तदा हेमसमानजीविताभिर्यौग- पद्यप्रवृत्ताभिर्हेमनिष्पादिकाभिरन्वयशक्ति भिरङ्गदादिपर्यायसमानजीविताः क्रमप्रवृत्ता अङ्गदादि- पर्यायनिष्पादिका व्यतिरेकव्यक्तीस्तास्ताः संक्रामतो हेम्नः सद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः । यदा तु पर्याया एवाभिधीयन्ते न द्रव्यं, तदा प्रभवावसानलाञ्छनाभिः क्रमप्रवृत्ताभिः पर्यायनिष्पादिकाभिर्व्यतिरेकव्यक्तिभिस्ताभिस्ताभिः प्रभवावसानवर्जिता यौगपद्यप्रवृत्ता द्रव्य- करोति । सदा लभदि सदा सर्वकालं लभते । किं कर्मतापन्नम् । पादुब्भावं प्रादुर्भावमुत्पादम् । कथंभूतम् । सदसब्भावणिबद्धं सद्भावनिबद्धमसद्भावनिबद्धं च । काभ्यां कृत्वा । दव्वत्थपज्जयत्थेहिं द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयाभ्यामिति । तथाहि — यथा यदा काले द्रव्यार्थिकनयेन विवक्षा क्रियते यदेव कटकपर्याये सुवर्णं तदेव कङ्कणपर्याये नान्यदिति, तदा काले सद्भावनिबद्ध एवोत्पादः । कस्मादिति चेत् । द्रव्यस्य द्रव्यरूपेणाविनष्टत्वात् । यदा पुनः पर्यायविवक्षा क्रियते कटकपर्यायात् सकाशादन्यो यः कङ्कणपर्यायः सुवर्णसम्बन्धी स एव न भवति, तदा पुनरसदुत्पादः । कस्मादिति चेत् । पूर्वपर्यायस्य विनष्टत्वात् । तथा यदा द्रव्यार्थिकनयविवक्षा क्रियते य एव पूर्वं गृहस्थावस्थायामेवमेवं गृहव्यापारं कृतवान् पश्चाज्जिनदीक्षां गृहीत्वा स एवेदानीं रामादिकेवलिपुरुषो निश्चयरत्नत्रयात्मकपरमात्मध्याने- pravartatI, paryAyonI nipajAvanArI te te ¹vyatirekavyaktione pAmatA dravyane ²sadbhAvasambaddha ja utpAd chhe; suvarNanI jem. te A pramANe jyAre suvarNa ja kahevAmAn Ave chhe — bAjubandh vagere paryAyo nahi, tyAre suvarNa jeTalun TakanArI, yugapad pravartatI, suvarNanI nipajAvanArI anvayashaktio vaDe, bAjubandh vagere paryAyo jeTalun TakanArI, krame pravartatI, bAjubandh vagere paryAyonI nipajAvanArI te te vyatirekavyaktione pAmatA suvarNane sadbhAvasambaddha ja utpAd chhe.

ane jyAre paryAyo ja kahevAmAn Ave chhe — dravya nahi, tyAre utpattivinAsh jemanun lakShaN chhe evI, krame pravartatI, paryAyonI nipajAvanArI te te vyatirekavyaktio vaDe, utpattivinAsh rahit, yugapad pravartatI, dravyanI nipajAvanArI anvayashaktione pAmatA 1. vyatirekavyaktio = bhedarUp pragaTatAo. [vyatirekavyaktio utpattivinAsh pAme chhe, krame pravarte chhe

ane paryAyone nipajAve chhe. shrutagnAn, kevaLagnAn vagere tathA svarUpAcharaNachAritra, yathAkhyAtachAritra vagere AtmadravyanI vyatirekavyaktio chhe. vyatirek tathA anvayanA artho mATe 190 tathA 191mA pAnAnun padaTippaN (phUTanoT) juo.] 2. sadbhAvasambaddha = hayAtI sAthe sambandhavALo – sankaLAyelo. [dravyanI vivakShA vakhate, anvayashaktione

mukhya ane vyatirekavyaktione gauN karAtI hovAthI dravyane sadbhAvasambaddha utpAd (sat -utpAd, hayAtano utpAd) chhe.] pra. 28

Page 218 of 513
PDF/HTML Page 249 of 544
single page version

निष्पादिका अन्वयशक्तीः संक्रामतो द्रव्यस्यासद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः, हेमवदेव । तथाहि — यदाङ्गदादिपर्याया एवाभिधीयन्ते न हेम, तदाङ्गदादिपर्यायसमानजीविताभिः क्रमप्रवृत्ताभिरङ्गदादिपर्यायनिष्पादिकाभिर्व्यतिरेकव्यक्तिभिस्ताभिस्ताभिर्हेमसमानजीविता यौगपद्यप्रवृत्ता हेमनिष्पादिका अन्वयशक्तिः संक्रामतो हेम्नोऽसद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः । अथ पर्यायाभिधेयतायामप्यसदुत्पत्तौ पर्यायनिष्पादिकास्तास्ता व्यतिरेकव्यक्तयो यौगपद्यप्रवृत्ति- मासाद्यान्वयशक्तित्वमापन्नाः पर्यायान् द्रवीकुर्युः, तथाङ्गदादिपर्यायनिष्पादिकाभिस्ताभि- स्ताभिर्व्यतिरेकव्यक्तिभिर्यौगपद्यप्रवृत्तिमासाद्यान्वयशक्तित्वमापन्नाभिरङ्गदादिपर्याया अपि हेमी- क्रियेरन् । द्रव्याभिधेयतायामपि सदुत्पत्तौ द्रव्यनिष्पादिका अन्वयशक्तयः क्रमप्रवृत्तिमासाद्य तत्तद्वयतिरेकव्यक्तित्वमापन्ना द्रव्यं पर्यायीकुर्युः, तथा हेमनिष्पादिकाभिरन्वयशक्तिभिः नानन्तसुखामृततृप्तो जातः, न चान्य इति, तदा सद्भावनिबद्ध एवोत्पादः । कस्मादिति चेत् । पुरुषत्वेनाविनष्टत्वात् । यदा तु पर्यायनयविवक्षा क्रियते पूर्वं सरागावस्थायाः सकाशादन्योऽयं भरतसगररामपाण्डवादिकेवलिपुरुषाणां संबन्धी निरुपरागपरमात्मपर्यायः स एव न भवति, तदा dravyane *asadbhAvasambaddha ja utpAd chhe; suvarNanI jem ja. te A pramANe jyAre bAjubandh vagere paryAyo ja kahevAmAn Ave chhe — suvarNa nahi, tyAre bAjubandh vagere paryAyo jeTalun TakanArI, krame pravartatI, bAjubandh vagere paryAyonI nipajAvanArI te te vyatirek- vyaktio vaDe, suvarNa jeTalun TakanArI, yugapad pravartatI, suvarNanI nipajAvanArI anvay- shaktione pAmatA suvarNane asadbhAvayukta ja utpAd chhe.

have, paryAyonI abhidheyatA vakhate paN, asat -utpAdamAn paryAyonI nipajAvanArI te te vyatirekavyaktio yugapadpravRutti pAmIne anvayashaktipaNAne pAmatI thakI paryAyone dravya kare chhe ( – paryAyonI vivakShA vakhate paN, vyatirekavyaktio anvayashaktirUp banatI thakI paryAyone dravyarUp kare chhe); jem bAjubandh vagere paryAyonI nipajAvanArI te te vyatirekavyaktio yugapadpravRutti pAmIne anvayashaktipaNAne pAmatI thakI bAjubandh vagere paryAyone suvarNa kare chhe tem. dravyanI abhidheyatA vakhate paN, sat -utpAdamAn dravyanI nipajAvanArI anvayashaktio kramapravRutti pAmIne te te vyatirekavyaktipaNAne pAmatI thakI dravyane paryAyo ( – paryAyorUp) kare chhe, jem suvarNanI nipajAvanArI anvayashaktio *asadbhAvasambaddha = ahayAtI sAthe sambandhavALo — sankaLAyelo. [paryAyonI vivakShA vakhate, vyatirek-

Page 219 of 513
PDF/HTML Page 250 of 544
single page version

क्रमप्रवृत्तिमासाद्य तत्तद्वयतिरेकमापन्नाभिर्हेमाङ्गदादिपर्यायमात्रीक्रियेत । ततो द्रव्यार्थादेशा- त्सदुत्पादः, पर्यायार्थादेशादसत् इत्यनवद्यम् ।।१११।।

पुनरसद्भावनिबद्ध एवोत्पादः । कस्मादिति चेत् । पूर्वपर्यायादन्यत्वादिति । यथेदं जीवद्रव्ये सदुत्पादा- सदुत्पादव्याख्यानं कृतं तथा सर्वद्रव्येषु यथासंभवं ज्ञातव्यमिति ।।१११।। अथ पूर्वोक्तमेव सदुत्पादं द्रव्यादभिन्नत्वेन विवृणोति — जीवो जीवः कर्ता भवं भवन् परिणमन् सन् भविस्सदि भविष्यति तावत् । kramapravRutti pAmIne te te vyatirekavyakitapaNAne pAmatI thakI suvarNane bAjubandhaAdi paryAyamAtra ( – paryAyamAtrarUp) kare chhe tem.

mATe dravyArthik kathanathI sat -utpAd chhe, paryAyArthik kathanathI asat -utpAd chhe — te vAt anavadya (nirdoSh, abAdhya) chhe.

bhAvArtha — je pahelAn hayAt hoy tenI ja utpattine sat -utpAd kahe chhe ane je pahelAn hayAt na hoy tenI utpattine asat -utpAd kahe chhe. jyAre paryAyone gauN karIne dravyanun mukhyapaNe kathan karavAmAn Ave chhe, tyAre to je hayAt hatun te ja utpanna thAy chhe (kAraN ke dravya to traNe kALe hayAt chhe); tethI dravyArthik nayathI to dravyane sat- utpAd chhe. ane jyAre dravyane gauN karIne paryAyonun mukhyapaNe kathan karavAmAn Ave chhe, tyAre je hayAt nahotun te utpanna thAy chhe (kAraN ke vartamAn paryAy bhUtakALe hayAt nahoto), tethI paryAyArthik nayathI dravyane asat -utpAd chhe.

ahIn e lakShamAn rAkhavun ke dravya ane paryAyo judI judI vastuo nathI; tethI paryAyonI vivakShA vakhate paN, asat -utpAdamAn, je paryAyo chhe te dravya ja chhe, ane dravyanI vivakShA vakhate paN, sat -utpAdamAn, je dravya chhe te paryAyo ja chhe. 111.

have (sarva paryAyomAn dravya ananya chhe arthAt tenun te ja chhe mATe tene sat -utpAd chhe – em) sat -utpAdane ananyapaNA vaDe nakkI kare chhe —

Page 220 of 513
PDF/HTML Page 251 of 544
single page version

द्रव्यं हि तावद्द्रव्यत्वभूतामन्वयशक्तिं नित्यमप्यपरित्यजद्भवति सदेव । यस्तु द्रव्यस्य पर्यायभूताया व्यतिरेकव्यक्तेः प्रादुर्भावः तस्मिन्नपि द्रव्यत्वभूताया अन्वयशक्तेरप्रच्यवनात् द्रव्यमनन्यदेव । ततोऽनन्यत्वेन निश्चीयते द्रव्यस्य सदुत्पादः । तथाहि — जीवो द्रव्यं भवन्नारकतिर्यग्मनुष्यदेवसिद्धत्वानामन्यतमेन पर्यायेण द्रव्यस्य पर्यायदुर्ललितवृत्तित्वाद- वश्यमेव भविष्यति । स हि भूत्वा च तेन किं द्रव्यत्वभूतामन्वयशक्तिमुज्झति, नोज्झति । किं किं भविष्यति । निर्विकारशुद्धोपयोगविलक्षणाभ्यां शुभाशुभोपयोगाभ्यां परिणम्य णरोऽमरो वा परो नरो देवः परस्तिर्यङ्नारकरूपो वा निर्विकारशुद्धोपयोगेन सिद्धो वा भविष्यति । भवीय पुणो एवं पूर्वोक्तप्रकारेण पुनर्भूत्वापि । अथवा द्वितीयव्याख्यानम् । भवन् वर्तमानकालापेक्षया भविष्यति भाविकालापेक्षया भूत्वा भूतकालापेक्षया चेति कालत्रये चैवं भूत्वापि किं दव्वत्तं पजहदि किं द्रव्यत्वं परित्यजति । ण चयदि द्रव्यार्थिकनयेन द्रव्यत्वं न त्यजति, द्रव्याद्भिन्नो न भवति । अण्णो कहं हवदि

anvayArtha — [जीवः] jIv [भवन्] pariNamato hovAthI [नरः] manuShya, [अमरः] dev [वा] athavA [परः] bIjun kAI (-tiryanch, nArak ke siddha) [भविष्यति] thashe. [पुनः] parantu [भूत्वा] manuShyadevAdik thaine [किं] shun te [द्रव्यत्वं प्रजहाति] dravyapaNAne chhoDe chhe? [न जहत्] nahi chhoDato thako te [अन्यः कथं भवति] anya kem hoy? (arthAt te anya nathI, teno te ja chhe.)

TIkA — pratham to dravya dravyatvabhUt anvayashaktine sadAy nahi chhoDatun thakun sat ja (hayAt ja) chhe. ane dravyane je paryAyabhUt vyatirekavyaktino utpAd thAy chhe temAn paN dravyatvabhUt anvayashaktinun achyutapaNun hovAthI dravya ananya ja chhe (arthAt te utpAdamAn paN anvayashakti to apatit – avinaShTa – nishchaL hovAthI dravya tenun te ja chhe, anya nathI). mATe ananyapaNA vaDe dravyano sat -utpAd nakkI thAy chhe (arthAt upar kahyun tem dravyanun dravya -apekShAe ananyapaNun hovAthI, tene sat -utpAd chhe — em ananyapaNA dvArA siddha thAy chhe).

A vAtane (udAharaNathI) spaShTa karavAmAn Ave chhe jIv dravya hovAthI ane dravya paryAyomAn vartatun hovAthI jIv nArakatva, tiryanchatva, manuShyatva, devatva ane siddhatvamAnnA koI ek paryAye avashyamev thashe — pariNamashe. parantu te jIv te paryAyarUpe thaine shun dravyatvabhUt anvayashaktine chhoDe chhe? nathI chhoDato. jo nathI

Page 221 of 513
PDF/HTML Page 252 of 544
single page version

यदि नोज्झति कथमन्यो नाम स्यात्, येन प्रकटितत्रिकोटिसत्ताकः स एव न स्यात् ।।११२।।

bhAvArtha — jIv manuShya -devAdik paryAye pariNamatAn chhatAn anya thaI jato nathI, ananya rahe chhe, teno te ja rahe chhe; kAraN ke ‘te ja A devano jIv chhe, je pUrva bhave manuShya hato ane amuk bhave tiryanch hato’ em gnAn thaI shake chhe. A rIte, jIvanI mAphak, darek dravya potAnA sarva paryAyomAn tenun te ja rahe chhe, anya thaI jatun nathI — ananya rahe chhe. Am dravyanun ananyapaNun hovAthI dravyano sat -utpAd nakkI thAy chhe. 112.

anvayArtha — [मनुजः] manuShya te [देवः न भवति] dev nathI, [वा] athavA [देवः] dev te [मानुषः वा सिद्धः वा] manuShya ke siddha nathI; [एवम् अभवन्] em nahi hoto thako [अनन्यभावं कथं लभते] ananya kem hoy?

Page 222 of 513
PDF/HTML Page 253 of 544
single page version

पर्याया हि पर्यायभूताया आत्मव्यतिरेकव्यक्तेः काल एव सत्त्वात्ततोऽन्यकालेषु भवन्त्यसन्त एव । यश्च पर्यायाणां द्रव्यत्वभूतयान्वयशक्त्यानुस्यूतः क्रमानुपाती स्वकाले प्रादुर्भावः तस्मिन्पर्यायभूताया आत्मव्यतिरेकव्यक्तेः पूर्वमसत्त्वात्पर्याया अन्य एव । ततः पर्यायाणामन्यत्वेन निश्चीयते पर्यायस्वरूपकर्तृकरणाधिकरणभूतत्वेन पर्यायेभ्योऽपृथग्भूतस्य द्रव्यस्यासदुत्पादः । तथाहि — न हि मनुजस्त्रिदशो वा सिद्धो वा स्यात्, न हि त्रिदशो मनुजो वा सिद्धो वा स्यात् । एवमसन् कथमनन्यो नाम स्यात्, येनान्य एव न स्यात्; येन च निष्पद्यमानमनुजादिपर्यायं जायमानवलयादिविकारं काञ्चनमिव जीवद्रव्यमपि प्रतिपद- मन्यन्न स्यात् ।।११३।। देवपर्यायकाले मनुष्यपर्यायस्यानुपलम्भात् । देवो वा माणुसो व सिद्धो वा देवो वा मनुष्यो न भवति स्वात्मोपलब्धिरूपसिद्धपर्यायो वा न भवति । कस्मात् । पर्यायाणां परस्परं भिन्नकालत्वात्, सुवर्णद्रव्ये कुण्डलादिपर्यायाणामिव । एवं अहोज्जमाणो एवमभवन्सन् अणण्णभावं कधं लहदि अनन्यभाव-

TIkA — paryAyo paryAyabhUt svavyatirekavyaktinA kALe ja sat (-hayAt) hovAne lIdhe tenAthI anya kALomAn asat ja (-ahayAt ja) chhe. ane paryAyono dravyatvabhUt anvayashakti sAthe gUnthAyelo ( – ekarUpapaNe joDAyelo) je kramAnupAtI (kramAnusAr) svakALe utpAd thAy chhe temAn paryAyabhUt svavyatirekavyaktinun pUrve asatpaNun hovAthI, paryAyo anya ja chhe. mATe paryAyonA anyapaNA vaDe dravyano — ke je paryAyonA svarUpanun kartA, karaN ane adhikaraN hovAne lIdhe paryAyothI apRuthak chhe teno — asat -utpAd nakkI thAy chhe.

A vAtane (udAharaN vaDe) spaShTa karavAmAn Ave chhe manuShya te dev ke siddha nathI, dev te manuShya ke siddha nathI; e rIte nahi hoto thako ananya ( – teno te ja) kem hoy, ke jethI anya ja na hoy ane jethI manuShyAdi paryAyo jene nIpaje chhe evun jIvadravya paN — valayAdi vikAro (kankaN vagere paryAyo) jene Upaje chhe evA suvarNanI jem — pade pade (pagale pagale, paryAye paryAye) anya na hoy? [jem kankaN, kunDaL vagere paryAyo anya chhe (-bhinnabhinna chhe, tenA te ja nathI) tethI te paryAyo karanArun suvarNa paN anya chhe, tem manuShya, dev vagere paryAyo anya chhe tethI te paryAyo karanArun jIvadravya paN paryAy -apekShAe anya chhe.]

bhAvArtha — jIv anAdi -anant hovA chhatAn, manuShyaparyAyakALe devaparyAyanI ke svAtmopalabdhirUp siddhaparyAyanI aprApti chhe arthAt manuShya te dev ke siddha nathI mATe te paryAyo anya -anya chhe. A rIte paryAyo anya hovAthI, te paryAyono karanAr, sAdhan ane AdhAr evo jIv paN paryAy -apekShAe anyapaNAne pAme chhe. A rIte, jIvanI mAphak,

Page 223 of 513
PDF/HTML Page 254 of 544
single page version

सर्वस्य हि वस्तुनः सामान्यविशेषात्मकत्वात्तत्स्वरूपमुत्पश्यतां यथाक्रमं सामान्य- विशेषौ परिच्छिन्दती द्वे किल चक्षुषी, द्रव्यार्थिकं पर्यायार्थिकं चेति । तत्र पर्यायार्थिक- मेकत्वं कथं लभते, न कथमपि । तत एतावदायाति असद्भावनिबद्धोत्पादः पूर्वपर्यायाद्भिन्नो भवतीति ।।११३।। अथैकद्रव्यस्य पर्यायैस्सहानन्यत्वाभिधानमेकत्वमन्यत्वाभिधानमनेकत्वं च नय- विभागेन दर्शयति, अथवा पूर्वोक्तसद्भावनिबद्धासद्भावनिबद्धमुत्पादद्वयं प्रकारान्तरेण समर्थयति — हवदि भवति । किं कर्तृ । सव्वं दव्वं सर्वं विवक्षिताविवक्षितजीवद्रव्यम् । किंविशिष्टं भवति । अणण्णं अनन्यमभिन्नमेकं तन्मयमिति । केन सह । तेन नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवरूपविभावपर्यायसमूहेन केवल- ज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयशक्तिरूपसिद्धपर्यायेण च । केन कृत्वा । दव्वट्ठिएण शुद्धान्वयद्रव्यार्थिकनयेन । कस्मात् । कुण्डलादिपर्यायेषु सुवर्णस्येव भेदाभावात् । तं पज्जयट्ठिएण पुणो तद्द्रव्यं पर्यायार्थिकनयेन darek dravyane paryAy -apekShAe anyapaNun chhe. Am dravyane anyapaNun hovAthI dravyane asat- utpAd chhe em nishchit thAy chhe. 113.

have ek dravyane anyatva ane ananyatva hovAmAn je virodh tene dUr kare chhe (arthAt temAn virodh nathI Avato em darshAve chhe) —

anvayArtha — [द्रव्यार्थिकेन] dravyArthik (nay) vaDe [सर्वं] saghaLun [द्रव्यं] dravya chhe; [पुनः च] ane vaLI [पर्यायार्थिकेन] paryAyArthik (nay) vaDe [तत्] te (dravya) [अन्यत्] anya -anya chhe, [तत्काले तन्मयत्वात्] kAraN ke te kALe tanmay hovAne lIdhe [अनन्यत्] (dravya paryAyothI) ananya chhe.

TIkA — kharekhar sarva vastu sAmAnya -visheShAtmak hovAthI vastunun svarUp jonArAone anukrame (1) sAmAnya ane (2) visheShane jANanArAn be chakShuo chhe — (1) dravyArthik ane (2) paryAyArthik.

Page 224 of 513
PDF/HTML Page 255 of 544
single page version

मेकान्तनिमीलितं विधाय केवलोन्मीलितेन द्रव्यार्थिकेन यदावलोक्यते तदा नारकतिर्यङ्- मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायात्मकेषु विशेषेषु व्यवस्थितं जीवसामान्यमेकमवलोकयतामनव- लोकितविशेषाणां तत्सर्वं जीवद्रव्यमिति प्रतिभाति । यदा तु द्रव्यार्थिकमेकान्तनिमीलितं विधाय केवलोन्मीलितेन पर्यायार्थिकेनावलोक्यते तदा जीवद्रव्ये व्यवस्थितान्नारकतिर्यङ्मनुष्यदेव- सिद्धत्वपर्यायात्मकान् विशेषाननेकानवलोकयतामनवलोकितसामान्यानामन्यदन्यत्प्रतिभाति, द्रव्यस्य तत्तद्विशेषकाले तत्तद्विशेषेभ्यस्तन्मयत्वेनानन्यत्वात्, गणतृणपर्णदारुमयहव्यवाहवत् । यदा तु ते उभे अपि द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिके तुल्यकालोन्मीलिते विधाय तत इतश्चावलोक्यते तदा नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायेषु व्यवस्थितं जीवसामान्यं जीवसामान्ये च व्यवस्थिता नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायात्मका विशेषाश्च तुल्यकालमेवावलोक्यन्ते । तत्रैकचक्षुरव- पुनः अण्णं अन्यद्भिन्नमनेकं पर्यायैः सह पृथग्भवति । कस्मादिति चेत् । तक्काले तम्मयत्तादो तृणाग्नि- काष्ठाग्निपत्राग्निवत् स्वकीयपर्यायैः सह तत्काले तन्मयत्वादिति । एतावता किमुक्तं भवति । द्रव्यार्थिक- नयेन यदा वस्तुपरीक्षा क्रियते तदा पर्यायसन्तानरूपेण सर्वं पर्यायकदम्बकं द्रव्यमेव प्रतिभाति । यदा तु पर्यायनयविवक्षा क्रियते तदा द्रव्यमपि पर्यायरूपेण भिन्नं भिन्नं प्रतिभाति । यदा च परस्परसापेक्ष- नयद्वयेन युगपत्समीक्ष्यते, तदैकत्वमनेकत्वं च युगपत्प्रतिभातीति । यथेदं जीवद्रव्ये व्याख्यानं कृतं तथा

temAn, paryAyArthik chakShune sarvathA bandh karIne ekalA ughADelA dravyArthik chakShu vaDe jyAre avalokavAmAn Ave chhe, tyAre nArakapaNun, tiryanchapaNun, manuShyapaNun, devapaNun ane siddhapaNun — e paryAyosvarUp visheShomAn rahelA ek jIvasAmAnyane avalokanArA ane visheShone nahi avalokanArA e jIvone ‘te badhuy jIvadravya chhe’ em bhAse chhe. ane jyAre dravyArthik chakShune sarvathA bandh karIne ekalA ughADelA paryAyArthik chakShu vaDe avalokavAmAn Ave chhe, tyAre jIvadravyamAn rahelA nArakapaNun, tiryanchapaNun, manuShyapaNun, devapaNun ane siddhapaNun — e paryAyosvarUp anek visheShone avalokanArA ane sAmAnyane nahi avalokanArA evA e jIvone (te jIvadravya) anya -anya bhAse chhe, kAraN ke dravya te te visheShonA kALe tanmay hovAne lIdhe te te visheShothI ananya chhe — chhANAn, tRuN, parNa ane kAShThamay agninI mAphak (arthAt jem tRuN, kAShTha vagereno agni te te kALe tRuNamay, kAShThamay vagere hovAne lIdhe tRuN, kAShTha vagerethI ananya chhe, tem dravya te te paryAyorUp visheShonA samaye te -may hovAne lIdhe temanAthI ananya chhe — judun nathI). ane jyAre te banne chakShuo — dravyArthik ane paryAyArthik — tulyakALe (ekIsAthe) khullAn karIne te dvArA ane A dvArA ( – dravyArthik chakShu dvArA tem ja paryAyArthik chakShu dvArA) avalokavAmAn Ave chhe, tyAre nArakatva -tiryanchatva- manuShyatva -devatva -siddhatvaparyAyomAn rahelo jIvasAmAnya ane jIvasAmAnyamAn rahelA nArakatva- tiryanchatva -manuShyatva -devatva -siddhatvaparyAyosvarUp visheSho tulyakALe ja dekhAy chhe.

Page 225 of 513
PDF/HTML Page 256 of 544
single page version

लोकनमेकदेशावलोकनं, द्विचक्षुरवलोकनं सर्वावलोकनम् । ततः सर्वावलोकने द्रव्यस्या- न्यत्वानन्यत्वं च न विप्रतिषिध्यते ।।११४।।

सर्वद्रव्येषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्यर्थः ।।११४।। एवं सदुत्पादासदुत्पादकथनेन प्रथमा, सदुत्पाद- विशेषविवरणरूपेण द्वितीया, तथैवासदुत्पादविशेषविवरणरूपेण तृतीया, द्रव्यपर्याययोरेकत्वानेकत्व- प्रतिपादनेन चतुर्थीति सदुत्पादासदुत्पादव्याख्यानमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन सप्तमस्थलं गतम् । अथ समस्तदुर्नयैकान्तरूपविवादनिषेधिकां नयसप्तभङ्गीं विस्तारयति — अत्थि त्ति य स्यादस्त्येव । स्यादिति

tyAn, ek chakShu vaDe avalokan te ekadesh avalokan chhe ane be chakShuo vaDe avalokan te sarva avalokan ( – sampUrNa avalokan) chhe. mATe sarva avalokanamAn dravyanAn anyatva ane ananyatva virodh pAmatAn nathI.

bhAvArtha — darek dravya sAmAnya -visheShAtmak chhe. tethI darek dravya tenun te ja paN rahe chhe ane badalAy paN chhe. dravyanun svarUp ja Avun ubhayAtmak hovAthI dravyanA ananyapaNAmAn ane anyapaNAmAn virodh nathI. jemake, marIchi ane shrI mahAvIrasvAmInun jIvasAmAnyanI apekShAe ananyapaNun ane jIvanA visheShonI apekShAe anyapaNun hovAmAn koI prakArano virodh nathI.

dravyArthikanayarUpI ek chakShuthI jotAn dravyasAmAnya ja jaNAy chhe tethI dravya ananya arthAt tenun te ja bhAse chhe ane paryAyArthikanayarUpI bIjA ek chakShuthI jotAn dravyanA paryAyorUpI visheSho jaNAy chhe tethI dravya anya – anya bhAse chhe. banne nayorUpI banne chakShuothI jotAn dravyasAmAnya tathA dravyanA visheSho banne jaNAy chhe tethI dravya ananya tem ja anya -anya banne bhAse chhe. 114.

Page 226 of 513
PDF/HTML Page 257 of 544
single page version

स्यादस्त्येव १, स्यान्नास्त्येव २, स्यादवक्तव्यमेव ३, स्यादस्तिनास्त्येव ४, स्याद- स्त्यवक्तव्यमेव ५, स्यान्नास्त्यवक्तव्यमेव ६, स्यादस्तिनास्त्यवक्तव्यमेव ७, स्वरूपेण १, पररूपेण २, स्वपररूपयौगपद्येन ३, स्वपररूपक्र मेण ४, स्वरूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां ५, पररूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां ६, स्वरूपपररूपस्वपररूपयौगपद्यैः ७, आदिश्यमानस्य स्वरूपेण कोऽर्थः । कथंचित् । कथंचित्कोऽर्थः । विवक्षितप्रकारेण स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन । तच्चतुष्टयं शुद्ध- जीवविषये कथ्यते । शुद्धगुणपर्यायाधारभूतं शुद्धात्मद्रव्यं द्रव्यं भण्यते, लोकाकाशप्रमिताः शुद्धासंख्येयप्रदेशाः क्षेत्रं भण्यते, वर्तमानशुद्धपर्यायरूपपरिणतो वर्तमानसमयः कालो भण्यते, शुद्धचैतन्यं भावश्चेत्युक्तलक्षणद्रव्यादिचतुष्टय इति प्रथमभङ्गः १ । णत्थि त्ति य स्यान्नास्त्येव । स्यादिति

anvayArtha — [द्रव्यं] dravya [अस्ति इति च] koI paryAyathI ‘asti’, [नास्ति इति च] koI paryAyathI ‘nAsti’ [पुनः] ane [अवक्तव्यम् इति भवति] koI paryAyathI ‘avaktavya’ chhe; [केनचित् पर्यायेण तु तदुभयं] vaLI koI paryAyathI ‘asti -nAsti’ [वा] athavA [अन्यत् आदिष्टम् ] koI paryAyathI anya traN bhangarUp kahevAmAn Ave chhe.

TIkA — dravya (1) *‘syAt asti ja’ chhe, svarUpanI apekShAe; (2) ‘syAt nAsti ja’ chhe, pararUpanI apekShAe; (3) ‘syAt +avaktavya ja’ chhe, svarUp -pararUpanA yugapadpaNAnI apekShAe; (4) ‘syAt asti -nAsti ja’ chhe, svarUp -pararUpanA kramanI apekShAe; (5) ‘syAt asti -avaktavya ja’ chhe, svarUpanI ane svarUp -pararUpanA yugapadpaNAnI apekShAe; (6) ‘syAt nAsti -avaktavya ja’ chhe, pararUpanI ane svarUp- pararUpanA yugapadpaNAnI apekShAe; (7) ‘syAt asti -nAsti -avaktavya ja’ chhe, svarUpanI, pararUpanI ane svarUp -pararUpanA yugapadpaNAnI apekShAe. *syAt = kathanchit; koI prakAre; koI apekShAe. (darek dravya svachatuShTayanI apekShAe — svadravya,

pramANe chhe shuddha guN -paryAyonA AdhArabhUt shuddhAtmadravya te dravya chhe; lokAkAshapramAN shuddha asankhya pradesho te kShetra chhe; shuddhaparyAyarUpe pariNat vartamAn samay te kAL chhe; ane shuddha chaitanya te bhAv chhe.) +avaktavya = kahI shakAy nahi evun. (ekIsAthe svarUp tem ja pararUpanI apekShAe dravya kathanamAn AvI shakatun nathI tethI ‘avaktavya’ chhe.)

Page 227 of 513
PDF/HTML Page 258 of 544
single page version

सतः, पररूपेणासतः, स्वपररूपाभ्यां युगपद्वक्तुमशक्यस्य, स्वपररूपाभ्यां क्रमेण सतोऽसतश्च, स्वरूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां सतो वक्तुमशक्यस्य च, पररूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यामसतो वक्तुम- शक्यस्य च, स्वरूपपररूपस्वपररूपयौगपद्यैः सतोऽसतो वक्तुमशक्यस्य चानन्तधर्मणो द्रव्यस्यै- कैकं धर्ममाश्रित्य विवक्षिताविवक्षितविधिप्रतिषेधाभ्यामवतरन्ती सप्तभङ्गिकैवकारविश्रान्तम- कोऽर्थः । कथंचिद्विवक्षितप्रकारेण परद्रव्यादिचतुष्टयेन २ । हवदि भवति । कथंभूतम् । अवत्तव्वमिदि स्यादवक्तव्यमेव । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचिद्विवक्षितप्रकारेण युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन ३ । स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, स्यादवक्तव्यं, स्यादस्तिनास्ति, स्यादस्त्येवावक्तव्यं, स्यान्नास्त्येवावक्तव्यं, स्यादस्तिनास्त्येवावक्तव्यम् । पुणो पुनः इत्थंभूतम् किं भवति । दव्वं परमात्मद्रव्यं कर्तृ । पुनरपि कथंभूतं भवति । तदुभयं स्यादस्तिनास्त्येव । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचिद्विवक्षितप्रकारेण क्रमेण स्वपर- द्रव्यादिचतुष्टयेन ४ । कथंभूतं सदित्थमित्थं भवति । आदिट्ठं आदिष्टं विवक्षितं सत् । केन कृत्वा । पज्जाएण दु पर्यायेण तु प्रश्नोत्तररूपनयविभागेन तु । कथंभूतेन । केण वि केनापि विवक्षितेन नैगमादिनयरूपेण । अण्णं वा अन्यद्वा संयोगभङ्गत्रयरूपेण । तत्कथ्यते — स्यादस्त्येवावक्तव्यं । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचित् विवक्षितप्रकारेण स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन च ५ । स्यान्नास्त्येवावक्त व्यं । स्यादिति कोऽर्थः । क थंचित् विवक्षितप्रकारेण परद्रव्यादिचतुष्टयेन युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन च ६ । स्यादस्तिनास्त्येवावक्तव्यं । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचित् विवक्षितप्रकारेण क्रमेण स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन च ७ । पूर्वं पञ्चास्तिकाये स्यादस्तीत्यादिप्रमाणवाक्येन प्रमाणसप्तभङ्गी व्याख्याता, अत्र तु स्यादस्त्येव, यदेवकारग्रहणं तन्नयसप्तभङ्गीज्ञापनार्थमिति भावार्थः । यथेदं नयसप्तभङ्गीव्याख्यानं शुद्धात्मद्रव्ये दर्शितं तथा यथासंभवं

dravyanun kathan karavAmAn AvatAn, (1) je svarUpe ‘sat’ chhe, (2) je pararUpe ‘asat’ chhe, (3) je svarUpe ane pararUpe yugapad ‘kathAvun ashakya’ chhe, (4) je svarUpe ane pararUpe kramathI ‘sat ane asat’ chhe, (5) je svarUpe ane svarUp -pararUpanA yugapadpaNe ‘sat ane kathAvun ashakya’ chhe, (6) je pararUpe ane svarUp -pararUpanA yugapadpaNe ‘asat ane kathAvun ashakya’ chhe tathA (7) je svarUpe, pararUpe ane svarUp- pararUpanA yugapadpaNe ‘sat, asat ane kathAvun ashakya’ chhe — evun je anant dharmovALun dravya tenA ek ek dharmano Ashray karIne *vivakShit -avivakShitanA vidhiniShedh vaDe pragaT *vivakShit (kahevA dhArelA) dharmane mukhya karIne tenun pratipAdan karavAthI ane avivakShit (nahi kahevA dhArelA) dharmane gauN karIne teno niShedh karavAthI saptabhangI pragaT thAy chhe.

Page 228 of 513
PDF/HTML Page 259 of 544
single page version

श्रान्तसमुच्चार्यमाणस्यात्कारामोघमन्त्रपदेन समस्तमपि विप्रतिषेधविषमोहमुदस्यति ।।११५।।

अथ निर्धार्यमाणत्वेनोदाहरणीकृतस्य जीवस्य मनुष्यादिपर्यायाणां क्रियाफलत्वेनान्यत्वं द्योतयति —

सर्वपदार्थेषु द्रष्टव्यमिति ।।११५।। एवं नयसप्तभङ्गीव्याख्यानगाथयाष्टमस्थलं गतम् । एवं पूर्वोक्त- प्रकारेण प्रथमा नमस्कारगाथा, द्रव्यगुणपर्यायकथनरूपेण द्वितीया, स्वसमयपरसमयप्रतिपादनेन तृतीया, द्रव्यस्य सत्तादिलक्षणत्रयसूचनरूपेण चतुर्थीति स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयेन पीठिकास्थलम् । तदनन्तरमवान्तरसत्ताकथनरूपेण प्रथमा, महासत्तारूपेण द्वितीया, यथा द्रव्यं स्वभावसिद्धं तथा सत्तागुणोऽपीति कथनरूपेण तृतीया, उत्पादव्ययध्रौव्यत्वेऽपि सत्तैव द्रव्यं भवतीति कथनेन चतुर्थीति गाथाचतुष्टयेन सत्तालक्षणविवरणमुख्यता । तदनन्तरमुत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणविवरणमुख्यत्वेन गाथात्रयं, तदनन्तरं द्रव्यपर्यायकथनेन गुणपर्यायक थनेन च गाथाद्वयं, ततश्च द्रव्यस्यास्तित्वस्थापनारूपेण प्रथमा, thatI saptabhangI satat samyak rIte uchchAravAmAn AvatA ¹‘syAt’kArarUpI amogh mantrapad vaDe, ²‘ja’kAramAn rahelA saghaLAy virodhaviShanA mohane dUr kare chhe. 115.

have, jeno nirdhAr karavAno hovAthI jene udAharaNarUp banAvavAmAn Avyo chhe evo je jIv tenA manuShyAdiparyAyo kriyAnAn phaL hovAthI te paryAyonun anyatva (arthAt te paryAyo badalAyA kare chhe em) prakAshe chhe —

1. syAdvAdamAn anekAntane sUchavato ‘syAt’ shabda samyakpaNe vaparAy chhe. te ‘syAt’ pad ekAntavAdamAn

rahelA samasta virodharUpI viShanA bhramane naShTa karavAmAn rAmabAN mantra chhe. 2. anekAntAtmak vastusvabhAvanI apekShA rahit ekAntavAdamAn mithyA ekAntane sUchavato je ‘ja’ shabda

Page 229 of 513
PDF/HTML Page 260 of 544
single page version

इह हि संसारिणो जीवस्यानादिकर्मपुद्गलोपाधिसन्निधिप्रत्ययप्रवर्तमानप्रतिक्षण- विवर्तनस्य क्रिया किल स्वभावनिर्वृत्तैवास्ति । ततस्तस्य मनुष्यादिपर्यायेषु न कश्चनाप्येष एवेति टङ्कोत्कीर्णोऽस्ति, तेषां पूर्वपूर्वोपमर्दप्रवृत्तक्रियाफलत्वेनोत्तरोत्तरोपमर्द्यमानत्वात्; फल- पृथक्त्वलक्षणस्यातद्भावाभिधानान्यत्वलक्षणस्य च कथनरूपेण द्वितीया, संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदरूप- स्यातद्भावस्य विवरणरूपेण तृतीया, तस्यैव दृढीकरणार्थं चतुर्थीति गाथाचतुष्टयेन सत्ताद्रव्ययोर- भेदविषये युक्तिकथनमुख्यता । तदनन्तरं सत्ताद्रव्ययोर्गुणगुणिकथनेन प्रथमा, गुणपर्यायाणां द्रव्येण सहाभेदकथनेन द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयम् । तदनन्तरं द्रव्यस्य सदुत्पादासदुत्पादयोः सामान्यव्याख्यानेन विशेषव्याख्यानेन च गाथाचतुष्टयं, ततश्च सप्तभङ्गीकथनेन गाथैका चेति समुदायेन

anvayArtha — [एषः इति कश्चित् नास्ति] (manuShyAdiparyAyomAn) ‘A ja’ evo koI (shAshvat paryAy) nathI; [स्वभावनिर्वृत्ता क्रिया नास्ति न] (kAraN ke sansArI jIvane) svabhAvaniShpanna kriyA nathI em nathI (arthAt vibhAvasvabhAvathI nIpajatI rAgadveShamay kriyA avashya chhe). [यदि] ane jo [परमः धर्मः निःफलः] param dharma aphaL chhe to [क्रिया हि अफला नास्ति] kriyA jarUr aphaL nathI (arthAt ek vItarAg bhAv ja manuShyAdiparyAyorUp phaL upajAvato nathI, rAgadveShamay kriyA to avashya te phaL upajAve chhe).

TIkA — ahIn (A vishvamAn), anAdi karmapudgalanI upAdhinA sadbhAvane Ashraye (-kAraNe) jene ¹pratikShaN ²vivartan varte chhe evA sansArI jIvane kriyA kharekhar svabhAvaniShpanna ja chhe; tethI tene manuShyAdiparyAyomAnno koI paN paryAy ‘A ja’ evo TankotkIrNa nathI; kAraN ke te paryAyo pUrva pUrva paryAyanA nAshamAn pravartatA kriyAphaLarUp hovAthI ³uttar uttar paryAy vaDe naShTa thAy chhe. ane kriyAnun phaL to, moh sAthe ⁴milanano nAsh 1. pratikShaN = darek kShaNe 2. vivartan = vipariNaman; palaTo (pheraphAr) thayA karavo te. 3. uttar uttar = pachhI pachhInA. (manuShyAdiparyAyo rAgadveShamay kriyAnA phaLarUp chhe tethI koi paN paryAy

pUrva paryAyane naShTa kare chhe ane pachhInA paryAyathI pote naShTa thAy chhe. 4. milan = maLI javun te; mishritapaNun; sambandh; joDAN.