Page 230 of 513
PDF/HTML Page 261 of 544
single page version

मभिलष्येत वा मोहसंवलनाविलयनात् क्रियायाः । क्रिया हि तावच्चेतनस्य पूर्वोत्तरदशा- विशिष्टचैतन्यपरिणामात्मिका । सा पुनरणोरण्वन्तरसंगतस्य परिणतिरिवात्मनो मोहसंवलितस्य द्वयणुककार्यस्येव मनुष्यादिकार्यस्य निष्पादकत्वात्सफलैव । सैव मोहसंवलनविलयने पुन- चतुर्विंशतिगाथाभिरष्टभिः स्थलैः सामान्यज्ञेयव्याख्यानमध्ये सामान्यद्रव्यप्ररूपणं समाप्तम् । अतः परं तत्रैव सामान्यद्रव्यनिर्णयमध्ये सामान्यभेदभावनामुख्यत्वेनैकादशगाथापर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तत्र क्रमेण पञ्चस्थलानि भवन्ति । प्रथमतस्तावद्वार्तिकव्याख्यानाभिप्रायेण सांख्यैकान्तनिराकरणं, अथवा शुद्धनिश्चयनयेन जैनमतमेवेति व्याख्यानमुख्यतया ‘एसो त्ति णत्थि कोई’ इत्यादि सूत्रगाथैका । तदनन्तरं मनुष्यादिपर्याया निश्चयनयेन कर्मफलं भवति, न च शुद्धात्मस्वरूपमिति तस्यैवाधिकारसूत्रस्य विवरणार्थं ‘कम्मं णामसमक्खं’ इत्यादिपाठक्रमेण गाथाचतुष्टयं, ततः परं रागादिपरिणाम एव द्रव्यकर्मकारणत्वाद्भावकर्म भण्यत इति परिणाममुख्यत्वेन ‘आदा कम्ममलिमसो’ इत्यादिसूत्रद्वयं, तदनन्तरं क र्मफलचेतना क र्मचेतना ज्ञानचेतनेति त्रिविधचेतनाप्रतिपादनरूपेण ‘परिणमदि चेदणाए’ इत्यादिसूत्रत्रयं, तदनन्तरं शुद्धात्मभेदभावनाफलं कथयन् सन् ‘कत्ताकरणं’ इत्याद्येकसूत्रेणोपसंहरति । एवं भेदभावनाधिकारे स्थलपञ्चकेन समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ नरनारकादिपर्यायाः कर्माधीनत्वेन विनश्वरत्वादिति शुद्धनिश्चयनयेन जीवस्वरूपं न भवतीति भेदभावनां कथयति — एसो त्ति णत्थि कोई टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावपरमात्मद्रव्यवत्संसारे मनुष्यादिपर्यायेषु मध्ये सर्वदैवैष एकरूप एव नित्यः कोऽपि नास्ति । तर्हि मनुष्यादिपर्यायनिर्वर्तिका संसारक्रिया सापि न भविष्यति । ण णत्थि किरिया न नास्ति क्रिया मिथ्यात्वरागादिपरिणतिस्संसारः कर्मेति यावत् इति पर्यायनामचतुष्टयरूपा क्रियास्त्येव । सा च कथंभूता । सभावणिव्वत्ता शुद्धात्मस्वभावाद्विपरीतापि नरनारकादिविभावपर्यायस्वभावेन निर्वृत्ता । तर्हि किं निष्फला भविष्यति । किरिया हि णत्थि अफला क्रिया हि नास्त्यफला सा मिथ्यात्वरागादिपरिणतिरूपा क्रिया यद्यप्यनन्तसुखादिगुणात्मकमोक्षकार्यं प्रति निष्फला तथापि नानादुःखदायकस्वकीयकार्यभूतमनुष्यादिपर्यायनिर्वर्तकत्वात्सफलेति मनुष्यादि- पर्यायनिष्पत्तिरेवास्याः फलम् । कथं ज्ञायत इति चेत् । धम्मो जदि णिप्फलो परमो धर्मो यदि निष्फलः nahi thayo hovAthI, mAnavun joIe; kAraN ke — pratham to, kriyA chetananA pUrvottar- dashAthI ¹vishiShTa chaitanyapariNAmasvarUp chhe; ane te (kriyA) — jem bIjA aNu sAthe joDAyelA (koI) aNunI pariNati ²dviaNukakAryanI niShpAdak chhe tem — moh sAthe milit 1. vishiShTa = bhedavALA. (pahelAnI ane pachhInI avasthAnA bhede bhedavALA evA chaitanyapariNAmo te

AtmAnI kriyA chhe.) 2. dviaNukakAryanI niShpAdak = be aNunA banelA skandharUp kAryanI nipajAvanArI

Page 231 of 513
PDF/HTML Page 262 of 544
single page version

रणोरुच्छिन्नाण्वन्तरसंगमस्य परिणतिरिव द्वयणुककार्यस्येव मनुष्यादिकार्यस्यानिष्पादकत्वात् परमद्रव्यस्वभावभूततया परमधर्माख्या भवत्यफलैव ।।११६।।

परमः नीरागपरमात्मोपलम्भपरिणतिरूपः आगमभाषया परमयथाख्यातचारित्ररूपो वा योऽसौ परमो धर्मः, स केवलज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयव्यक्तिरूपस्य कार्यसमयसारस्योत्पादकत्वात्सफलोऽपि नरनारकादि- पर्यायकारणभूतं ज्ञानावरणादिकर्मबन्धं नोत्पादयति, ततः कारणान्निष्फलः । ततो ज्ञायते नरनारकादिसंसारकार्यं मिथ्यात्वरागादिक्रियायाः फलमिति । अथवास्य सूत्रस्य द्वितीयव्याख्यानं क्रियते — यथा शुद्धनयेन रागादिविभावेन न परिणमत्ययं जीवस्तथैवाशुद्धनयेनापि न परिणमतीति यदुक्तं सांख्येन तन्निराकृतम् । कथमिति चेत् । अशुद्धनयेन मिथ्यात्वरागादिविभावपरिणत- जीवानां नरनारकादिपर्यायपरिणतिदर्शनादिति । एवं प्रथमस्थले सूत्रगाथा गता ।।११६।। अथ AtmAnI bAbatamAn, manuShyAdikAryanI niShpAdak hovAthI saphaL ja chhe; ane, jem bIjA aNu sAtheno sambandh jene naShTa thayo chhe evA aNunI pariNati dviaNukakAryanI niShpAdak nathI tem, moh sAthe milanano nAsh thatAn te ja kriyA — dravyanA param svabhAvabhUt hovAne lIdhe ‘param dharma’ nAmathI kahevAtI evI — manuShyAdikAryanI niShpAdak nahi hovAthI aphaL ja chhe.

bhAvArtha — chaitanyapariNati te AtmAnI kriyA. moh rahit kriyA manuShyAdi- paryAyorUp phaL nipajAvatI nathI ane moh sahit *kriyA avashya manuShyAdiparyAyorUp phaL nipajAve chhe. moh sahit bhAvo ek prakAranA hotA nathI tethI tenA phaLarUp manuShyAdiparyAyo paN TankotkIrNa – shAshvat – ekarUp hotA nathI. 116.

Page 232 of 513
PDF/HTML Page 263 of 544
single page version

क्रिया खल्वात्मना प्राप्यत्वात्कर्म, तन्निमित्तप्राप्तपरिणामः पुद्गलोऽपि कर्म, तत्कार्यभूता मनुष्यादिपर्याया जीवस्य क्रियाया मूलकारणभूतायाः प्रवृत्तत्वात् क्रियाफलमेव स्युः । क्रियाऽभावे पुद्गलानां कर्मत्वाभावात्तत्कार्यभूतानां तेषामभावात् । अथ कथं ते कर्मणः कार्यभावमायान्ति? कर्मस्वभावेन जीवस्वभावमभिभूय क्रियमाणत्वात्, प्रदीपवत् । तथाहि — यथा खलु ज्योतिस्स्वभावेन तैलस्वभावमभिभूय क्रियमाणः प्रदीपो ज्योतिष्कार्यं, मनुष्यादिपर्यायाः कर्मजनिता इति विशेषेण व्यक्तीकरोति — कम्मं कर्मरहितपरमात्मनो विलक्षणं कर्म कर्तृ । किंविशिष्टम् । णामसमक्खं निर्नामनिर्गोत्रमुक्तात्मनो विपरीतं नामेति सम्यगाख्या संज्ञा यस्य तद्भवति नामसमाख्यं नामकर्मेत्यर्थः । सभावं शुद्धबुद्धैकपरमात्मस्वभावं अह अथ अप्पणो सहावेण आत्मीयेन ज्ञानावरणादिस्वकीयस्वभावेन करणभूतेन अभिभूय तिरस्कृत्य प्रच्छाद्य तं पूर्वोक्तमात्मस्वभावम् । पश्चात्किं करोति । णरं तिरियं णेरइयं वा सुरं कुणदि नरतिर्यग्नारक- सुररूपं करोतीति । अयमत्रार्थः – यथाग्निः कर्ता तैलस्वभावं कर्मतापन्नमभिभूय तिरस्कृत्य

anvayArtha — [अथ] tyAn, [नामसमाख्यं कर्म] ‘nAm’ sangnAvALun karma [स्वभावेन] potAnA svabhAv vaDe [आत्मनः स्वभावं अभिभूय] jIvanA svabhAvano parAbhav karIne, [नरं तिर्यञ्चं नैरयिकं वा सुरं] manuShya, tiryanch, nArak athavA dev ( – e paryAyone) [करोति] kare chhe.

TIkA — kriyA kharekhar AtmA vaDe prApya hovAthI karma chhe (arthAt AtmA kriyAne prApta kare chhe — pahonche chhe tethI kharekhar kriyA ja AtmAnun karma chhe). tenA nimitte pariNAm pAmatun ( – dravyakarmarUpe pariNamatun) pudgal paN karma chhe. tenA (pudgalakarmanA) kAryabhUt manuShyAdiparyAyo mULakAraNabhUt evI jIvanI kriyAthI pravartatA hovAthI kriyAphaL ja chhe; kAraN ke kriyAnA abhAvamAn pudgalone karmapaNAno abhAv thavAthI tenA ( – pudgalakarmanA) kAryabhUt manuShyAdiparyAyono abhAv thAy chhe.

tyAn, te manuShyAdiparyAyo karmanAn kArya kaI rIte chhe? karmanA svabhAv vaDe jIvanA svabhAvano parAbhav karIne karAtA hovAthI; dIvAnI jem. te A pramANe jem *jyotinA svabhAv vaDe telanA svabhAvano parAbhav karIne karAto dIvo jyotinun kArya *jyoti = jot; agni.

Page 233 of 513
PDF/HTML Page 264 of 544
single page version

तथा कर्मस्वभावेन जीवस्वभावमभिभूय क्रियमाणा मनुष्यादिपर्यायाः कर्मकार्यम् ।।११७।।

वर्त्याधारेण दीपशिखारूपेण परिणमयति, तथा कर्माग्निः कर्ता तैलस्थानीयं शुद्धात्मस्वभावं तिरस्कृत्य वर्तिस्थानीयशरीराधारेण दीपशिखास्थानीयनरनारकादिपर्यायरूपेण परिणमयति । ततो ज्ञायते मनुष्यादिपर्यायाः निश्चयनयेन कर्मजनिता इति ।।११७।। अथ नरनारकादिपर्यायेषु कथं जीवस्य स्वभावाभिभवो जातस्तत्र किं जीवाभाव इति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददाति — णरणारयतिरियसुरा जीवा नरनारकतिर्यक्सुरनामानो जीवाः सन्ति तावत् । खलु स्फु टम् । कथंभूताः । णामकम्मणिव्वत्ता नरनारकादिस्वकीयस्वकीयनामकर्मणा निर्वृत्ताः । ण हि ते लद्धसहावा किंतु यथा माणिक्यबद्धसुवर्ण- कङ्कणेषु माणिक्यस्य हि मुख्यता नास्ति, तथा ते जीवाश्चिदानन्दैकशुद्धात्मस्वभावमलभमानाः सन्तो chhe, tem karmanA svabhAv vaDe jIvanA svabhAvano parAbhav karIne karAtA manuShyAdiparyAyo karmanAn kArya chhe.

bhAvArtha — manuShyAdiparyAyo 116mI gAthAmAn kahelI rAgadveShamay kriyAnAn phaL chhe; kAraN ke te kriyAthI karma bandhAy chhe ane karma jIvanA svabhAvano parAbhav karIne manuShyAdiparyAyo nipajAve chhe. 117.

have manuShyAdiparyAyomAn jIvane svabhAvano parAbhav kayA kAraNe thAy chhe teno nirdhAr kare chhe —

anvayArtha — [नरनारकतिर्यक्सुराः जीवाः] manuShya, nArak, tiryanch ne devarUp jIvo [खलु] kharekhar [नामकर्मनिर्वृत्ताः] nAmakarmathI niShpanna chhe. [हि] kharekhar [स्वकर्माणि] teo potAnA karmarUpe [परिणममानाः] pariNamatA hovAthI [ते न लब्धस्वभावाः] temane svabhAvanI upalabdhi nathI. pra. 30

Page 234 of 513
PDF/HTML Page 265 of 544
single page version

अमी मनुष्यादयः पर्याया नामकर्मनिर्वृत्ताः सन्ति तावत् । न पुनरेतावतापि तत्र जीवस्य स्वभावाभिभवोऽस्ति, यथा कनकबद्धमाणिक्यकङ्कणेषु माणिक्यस्य । यत्तत्र नैव जीवः स्वभावमुपलभते तत् स्वकर्मपरिणमनात्, पयःपूरवत् । यथा खलु पयःपूरः प्रदेशस्वादाभ्यां पिचुमन्दचन्दनादिवनराजीं परिणमन्न द्रवत्वस्वादुत्वस्वभावमुपलभते, तथात्मापि प्रदेशभावाभ्यां कर्मपरिणमनान्नामूर्तत्वनिरुपरागविशुद्धिमत्त्वस्वभावमुपलभते ।।११८।। लब्धस्वभावा न भवन्ति, तेन कारणेन स्वभावाभिभवो भण्यते, न च जीवाभावः । कथंभूताः सन्तो लब्धस्वभावा न भवन्ति । परिणममाणा सकम्माणि स्वकीयोदयागतकर्माणि सुखदुःखरूपेण परिणममाना इति । अयमत्रार्थः — यथा वृक्षसेचनविषये जलप्रवाहश्चन्दनादिवनराजिरूपेण परिणतः सन्स्वकीय-

TIkA — pratham to, A manuShyAdi paryAyo nAmakarmathI niShpanna chhe. parantu ATalAthI paN tyAn jIvane svabhAvano parAbhav nathI, jem kanakabaddha ( – suvarNamAn jaDelA) mANekavALAn kankaNomAn mANekanA svabhAvano parAbhav nathI tem. je tyAn jIv svabhAvane upalabdha karato – anubhavato nathI, te svakarmarUpe pariNamavAne lIdhe chhe; pANInA pUranI mAphak. jem pANInun pUr pradeshathI ane svAdathI nimb -chandanAdi vanarAjirUpe (lImaDo, chandan vagere vRukShonI lAmbI hArarUpe) pariNamatun thakun (potAnA) ¹dravatva ane ²svAdutvarUp svabhAvane upalabdha karatun nathI, tem AtmA paN pradeshathI ane bhAvathI svakarmarUpe pariNamavAne lIdhe (potAnA) amUrtatva ane ³niruparAgavishuddhimattvarUp svabhAvane upalabdha karato nathI.

bhAvArtha — manuShyAdiparyAyomAn, karma kAI jIvanA svabhAvane haNatun ke AchchhAdit karatun nathI; parantu tyAn jIv pote ja potAnA doShathI karma anusAr pariName chhe tethI tene potAnA svabhAvanI upalabdhi nathI. jem pANInun pUr pradeshanI apekShAe vRukShorUpe pariNamatun thakun potAnA pravAhIpaNArUp svabhAvane upalabdha karatun – anubhavatun nathI ane svAdanI apekShAe vRukShorUpe pariNamatun thakun potAnA svAdiShThapaNArUp svabhAvane upalabdha karatun nathI, tem AtmA paN pradeshanI apekShAe svakarma anusAr pariNamato thako potAnA amUrtapaNArUp svabhAvane upalabdha karato nathI ane bhAvanI apekShAe svakarmarUpe pariNamato thako uparAg vinAnI vishuddhivALApaNArUp potAnA svabhAvane upalabdha karato nathI. AthI em nirdhAr thAy chhe ke manuShyAdiparyAyomAn jIvone potAnA ja doShathI potAnA svabhAvanI 1. dravatva = pravAhIpaNun 2. svAdutva = svAdiShThapaNun 3. niruparAg-vishuddhimattva = uparAg (-malinatA, vikAr) vinAnI vishuddhivALApaNun. [arUpIpaNun ane

Page 235 of 513
PDF/HTML Page 266 of 544
single page version

इह तावन्न कश्चिज्जायते न म्रियते च । अथ च मनुष्यदेवतिर्यङ्नारकात्मको जीवलोकः प्रतिक्षणपरिणामित्वादुत्संगितक्षणभङ्गोत्पादः । न च विप्रतिषिद्धमेतत्, संभवविलययोरेकत्व- कोमलशीतलनिर्मलादिस्वभावं न लभते, तथायं जीवोऽपि वृक्षस्थानीयकर्मोदयपरिणतः सन्परमाह्लादैक- लक्षणसुखामृतास्वादनैर्मल्यादिस्वकीयगुणसमूहं न लभत इति ।।११८।। अथ जीवस्य द्रव्येण नित्यत्वेऽपि पर्यायेण विनश्वरत्वं दर्शयति – जायदि णेव ण णस्सदि जायते नैव न नश्यति द्रव्यार्थिकनयेन । क्व । खणभंगसमुब्भवे जणे कोई क्षणभङ्गसमुद्भवे जने कोऽपि । क्षणं क्षणं प्रति anupalabdhi chhe, karmAdik bIjA koI kAraNathI nahi. ‘karma jIvanA svabhAvano parAbhav kare chhe’ em kahevun te to upachArakathan chhe, paramArthe em nathI. 118.

have jIvanun dravyapaNe ¹avasthitapaNun hovA chhatAn paryAyothI ²anavasthitapaNun prakAshe chhe —

anvayArtha — [क्षणभङ्गसमुद्भवे जने] kShaNe kShaNe utpAd ne vinAshavALA jIvalokamAn [कश्चित्] koI [न एव जायते] utpanna thatun nathI ne [न नश्यति] nAsh pAmatun nathI, [हि] kAraN ke [यः भवः सः विलयः] je udbhav chhe te ja vilay chhe; [संभवविलयौ इति तौ नाना] vaLI udbhav ane vilay em teo anek (arthAt bhinna) paN chhe.

TIkA — pratham to ahIn koI janmatun nathI ne maratun nathI (arthAt A lokamAn koI utpanna thatun nathI ne nAsh pAmatun nathI). vaLI (Am chhatAn) manuShya -dev -tiryanch- nArakAtmak jIvalok pratikShaN pariNAmI hovAthI kShaNe kShaNe thatA vinAsh ane utpAd 1. avasthitapaNun = sthirapaNun; TakI rahevun te. 2. anavasthitapaNun = asthirapaNun; nahi Takavun te.

Page 236 of 513
PDF/HTML Page 267 of 544
single page version

नानात्वाभ्याम् । यदा खलु भङ्गोत्पादयोरेकत्वं तदा पूर्वपक्षः, यदा तु नानात्वं तदोत्तरः । तथाहि — यथा य एव घटस्तदेव कुण्डमित्युक्ते घटकुण्डस्वरूपयोरेकत्वासंभवात्तदुभयाधारभूता मृत्तिका संभवति, तथा य एव संभवः स एव विलय इत्युक्ते संभवविलय- स्वरूपयोरेकत्वासंभवात्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं संभवति । ततो देवादिपर्याये संभवति मनुष्यादि- पर्याये विलीयमाने च य एव संभवः स एव विलय इति कृत्वा तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यवज्जीवद्रव्यं संभाव्यत एव । ततः सर्वदा द्रव्यत्वेन जीवष्टङ्कोत्कीर्णोऽवतिष्ठते । अपि च यथाऽन्यो घटोऽन्यत्कुण्डमित्युक्ते तदुभयाधारभूताया मृत्तिकाया अन्यत्वासंभवात् घटकुण्ड- स्वरूपे संभवतः, तथान्यः संभवोऽन्यो विलय इत्युक्ते तदुभयाधारभूतस्य ध्रौव्यस्यान्यत्वा- भङ्गसमुद्भवो यत्र संभवति क्षणभङ्गसमुद्भवस्तस्मिन्क्षणभङ्गसमुद्भवे विनश्वरे पर्यायार्थिकनयेन जने लोके जगति कश्चिदपि, तस्मान्नैव जायते न चोत्पद्यत इति हेतुं वदति । जो हि भवो सो विलओ द्रव्यार्थिकनयेन यो हि भवस्स एव विलयो यतः कारणात् । तथाहि – मुक्तात्मनां य एव सकलविमलकेवलज्ञानादिरूपेण मोक्षपर्यायेण भव उत्पादः स एव निश्चयरत्त्त्त्त्नत्रयात्मकनिश्चयमोक्षमार्गपर्यायेण विलयो विनाशस्तौ च मोक्षपर्यायमोक्षमार्गपर्यायौ कार्यकारणरूपेण भिन्नौ, तदुभयाधारभूतं यत्परमात्मद्रव्यं तदेव, मृत्पिण्ड- sAthe (paN) joDAyelo chhe. ane A virodh pAmatun nathI; kAraN ke udbhav ne vilayanun ekapaNun ane anekapaNun chhe. jyAre udbhav ne vilayanun ekapaNun chhe tyAre pUrva pakSha chhe, ane anekapaNun chhe tyAre uttar pakSha chhe (arthAt jyAre udbhav ne vilayanA ekapaNAnI apekShA levAmAn Ave tyAre ‘koI utpanna thatun nathI ne nAsh pAmatun nathI’ e pakSha phalit thAy chhe, ane jyAre udbhav ne vilayanA anekapaNAnI apekShA levAmAn Ave tyAre kShaNe kShaNe thatA vinAsh ne utpAdano pakSha phalit thAy chhe). te A pramANe —

jem ‘je ghaDo chhe te ja kUnDun chhe’ em kahevAmAn AvatAn, ghaDAnA svarUpanun ne kUnDAnA svarUpanun ekapaNun asambhavit hovAthI te bannenA AdhArabhUt mATI pragaT thAy chhe, tem ‘je udbhav chhe te ja vilay chhe’ em kahevAmAn AvatAn, udbhavanA svarUpanun ne vilayanA svarUpanun ekapaNun asambhavit hovAthI te bannenA AdhArabhUt dhrauvya pragaT thAy chhe; tethI devAdiparyAy utpanna thatAn ne manuShyAdiparyAy naShTa thatAn, ‘je udbhav chhe te ja vilay chhe’ em gaNavAthI (arthAt evI apekShA levAthI) te bannenA AdhArabhUt dhrauvyavALun jIvadravya pragaT thAy chhe ( – khyAlamAn Ave chhe). mATe sarvadA dravyapaNe jIv TankotkIrNa rahe chhe.

ane vaLI, jem ‘anya ghaDo chhe ane anya kUnDun chhe’ em kahevAmAn AvatAn, te bannenA AdhArabhUt mATInun anyapaNun ( – bhinnabhinnapaNun) asambhavit hovAthI ghaDAnun ne kUnDAnun svarUp ( – bannenAn bhinnabhinna svarUp) pragaT thAy chhe, tem ‘anya udbhav chhe ane

Page 237 of 513
PDF/HTML Page 268 of 544
single page version

संभवात्संभवविलयस्वरूपे संभवतः । ततो देवादिपर्याये संभवति मनुष्यादिपर्याये विलीयमाने चान्यः संभवोऽन्यो विलय इति कृत्वा संभवविलयवन्तौ देवादिमनुष्यादिपर्यायौ संभाव्येते । ततः प्रतिक्षणं पर्यायैर्जीवोऽनवस्थितः ।।११९।।

घटाधारभूतमृत्तिकाद्रव्यवत् मनुष्यपर्यायदेवपर्यायाधारभूतसंसारिजीवद्रव्यवद्वा । क्षणभङ्गसमुद्भवे हेतुः कथ्यते । संभवविलय त्ति ते णाणा संभवविलयौ द्वाविति तौ नाना भिन्नौ यतः कारणात्ततः पर्यायार्थिकनयेन भङ्गोत्पादौ । तथाहि – य एव पूर्वोक्तमोक्षपर्यायस्योत्पादो मोक्षमार्गपर्यायस्य विनाश- स्तावेव भिन्नौ न च तदाधारभूतपरमात्मद्रव्यमिति । ततो ज्ञायते द्रव्यार्थिकनयेन नित्यत्वेऽपि पर्यायरूपेण विनाशोऽस्तीति ।।११९।। अथ विनश्वरत्वे कारणमुपन्यस्यति, अथवा प्रथमस्थलेऽ- धिकारसूत्रेण मनुष्यादिपर्यायाणां कर्मजनितत्वेन यद्विनश्वरत्वं सूचितं तदेव गाथात्रयेण विशेषेण anya vilay chhe’ em kahevAmAn AvatAn, te bannenA AdhArabhUt dhrauvyanun anyatva asambhavit hovAthI udbhavanun ne vilayanun svarUp pragaT thAy chhe; tethI devAdiparyAy utpanna thatAn ne manuShyAdiparyAy naShTa thatAn, ‘anya udbhav chhe ane anya vilay chhe’ em gaNavAthI (arthAt evI apekShA levAthI) udbhav ane vilayavALA devAdiparyAy ane manuShyAdiparyAy pragaT thAy chhe( – khyAlamAn Ave chhe). mATe pratikShaN paryAyothI jIv anavasthit chhe. 119.

anvayArtha — [तस्मात् तु] tethI [संसारे] sansAramAn [स्वभावसमवस्थितः इति] svabhAvathI avasthit evun [कश्चित् न अस्ति] koI nathI (arthAt sansAramAn koIno svabhAv kevaL ekarUp rahevAno nathI); [संसार पुनः] sansAr to [संसरतः] *sansaraN karatA [द्रव्यस्य] dravyanI [क्रिया] kriyA chhe. *sansaraN karavun = goL pharyA karavun; palaTAyA karavun.

Page 238 of 513
PDF/HTML Page 269 of 544
single page version

यतः खलु जीवो द्रव्यत्वेनावस्थितोऽपि पर्यायैरनवस्थितः, ततः प्रतीयते न कश्चिदपि संसारे स्वभावेनावस्थित इति । यच्चात्रानवस्थितत्वं तत्र संसार एव हेतुः, तस्य मनुष्यादि- पर्यायात्मकत्वात् स्वरूपेणैव तथाविधत्वात् । अथ यस्तु परिणममानस्य द्रव्यस्य पूर्वोत्तर- दशापरित्यागोपादानात्मकः क्रियाख्यः परिणामस्तत्संसारस्य स्वरूपम् ।।१२०।।

अथ परिणामात्मके संसारे कुतः पुद्गलश्लेषो येन तस्य मनुष्यादिपर्यायात्मकत्व- मित्यत्र समाधानमुपवर्णयति —

व्याख्यातमिदानीं तस्योपसंहारमाह — तम्हा दु णत्थि कोई सहावसमवट्ठिदो त्ति तस्मान्नास्ति कश्चित्स्व- भावसमवस्थित इति । यस्मात्पूर्वोक्तप्रकारेण मनुष्यादिपर्यायाणां विनश्वरत्वं व्याख्यातं तस्मादेव ज्ञायते परमानन्दैकलक्षणपरमचैतन्यचमत्कारपरिणतशुद्धात्मस्वभाववदवस्थितो नित्यः कोऽपि नास्ति । क्व । संसारे निस्संसारशुद्धात्मनो विपरीते संसारे । संसारस्वरूपं कथयति — संसारो पुण किरिया संसारः पुनः क्रिया । निष्क्रियनिर्विकल्पशुद्धात्मपरिणतेर्विसदृशी मनुष्यादिविभावपर्यायपरिणतिरूपा क्रिया संसार- स्वरूपम् । सा च कस्य भवति । संसरमाणस्स जीवस्स विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावमुक्तात्मनो विलक्षणस्य संसरतः परिभ्रमतः संसारिजीवस्येति । ततः स्थितं मनुष्यादिपर्यायात्मकः संसार एव विनश्वरत्वे कारणमिति ।।१२०।। एवं शुद्धात्मनो भिन्नानां कर्मजनितमनुष्यादिपर्यायाणां विनश्वरत्वकथनमुख्यतया

TIkA — kharekhar jIv dravyapaNe avasthit hovA chhatAn paN paryAyothI anavasthit chhe, tethI em pratIti thAy chhe ke sansAramAn koI paN svabhAvathI avasthit nathI (arthAt koIno svabhAv kevaL avichaL — ekarUp rahevAno nathI). ane ahIn je anavasthitapaNun chhe temAn sansAr ja hetu chhe; kAraN ke te ( – sansAr) manuShyAdiparyAyAtmak chhe, kem ke te svarUpathI ja tevo chhe (arthAt sansAranun svarUp ja evun chhe). tyAn pariNamatA dravyano pUrvottaradashAnA tyAgagrahaNAtmak evo je ‘kriyA’ nAmano pariNAm te sansAranun svarUp chhe. 120.

have, pariNAmAtmak sansAramAn kayA kAraNe pudgalano sambandh thAy chhe ke jethI te (-sansAr) manuShyAdiparyAyAtmak hoy chhe — tenun ahIn samAdhAn varNave chhe —

Page 239 of 513
PDF/HTML Page 270 of 544
single page version

यो हि नाम संसारनामायमात्मनस्तथाविधः परिणामः स एव द्रव्यकर्मश्लेषहेतुः । अथ तथाविधपरिणामस्यापि को हेतुः, द्रव्यकर्म हेतुः, तस्य द्रव्यकर्मसंयुक्तत्वेनैवोपलम्भात् । एवं सतीतरेतराश्रयदोषः । न हि; अनादिप्रसिद्धद्रव्यकर्माभिसंबद्धस्यात्मनः प्राक्तनद्रव्यकर्मणस्तत्र हेतुत्वेनोपादानात् । एवं कार्यकारणभूतनवपुराणद्रव्यकर्मत्वादात्मनस्तथाविधपरिणामो गाथाचतुष्टयेन द्वितीयस्थलं गतम् । अथ संसारस्य कारणं ज्ञानावरणादि द्रव्यकर्म तस्य तु कारणं मिथ्यात्वरागादिपरिणाम इत्यावेदयति — आदा निर्दोषिपरमात्मा निश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावोऽपि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशात् कम्ममलिमसो कर्ममलीमसो भवति । तथाभवन्सन् किं करोति । परिणामं

anvayArtha — [कर्ममलीमसः आत्मा] karmathI malin AtmA [कर्मसंयुक्तं परिणामं] karmasanyukta pariNAmane ( – dravyakarmanA sanyoge thatA ashuddha pariNAmane) [लभते] pAme chhe, [ततः] tethI [कर्म श्लिष्यति] karma chonTe chhe ( – dravyakarma bandhAy chhe); [तस्मात् तु] mATe [परिणामः कर्म] pariNAm te karma chhe.

TIkA — ‘sansAr’ nAmano je A AtmAno tathAvidh ( – te prakArano, tevo) pariNAm te ja dravyakarma vaLagavAno hetu chhe. have, tathAvidh pariNAmano koN hetu chhe? dravyakarma teno hetu chhe, kAraN ke *dravyakarmathI sanyuktapaNe ja te jovAmAn Ave chhe. (shankA – ) em hoy to ¹itaretarAshray doSh Ave! (samAdhAna – ) nathI Avato; kAraN ke anAdisiddha dravyakarma sAthe sambaddha evA AtmAnun je ²pUrvanun dravyakarma tene tyAn hetupaNe grahavAmAn ( – svIkAravAmAn) Avyun chhe.

A rIte navun dravyakarma jenA kAryabhUt chhe ane jUnun dravyakarma jenA kAraNabhUt chhe *dravyakarmanA sanyogamAn ja ashuddha pariNAm hoy chhe, dravyakarma vinA kadI hoto nathI; tethI dravyakarma ashuddha pariNAmanun kAraN chhe. 1. ek asiddha bAbatane siddha karavA mATe bIjI asiddha bAbatano Ashray levAmAn Ave ane vaLI

tenun kAraN pAchhun dravyakarma kahyun tethI shankAkArane shankA thAy chhe ke A vAtamAn itaretarAshray doSh Ave chhe. 2. navA dravyakarmanun kAraN ashuddha AtmapariNAm chhe, ane te ashuddha AtmapariNAmanun kAraN to tenun

Page 240 of 513
PDF/HTML Page 271 of 544
single page version

द्रव्यकर्मैव, तथात्मा चात्मपरिणामकर्तृत्वाद्द्रव्यकर्मकर्ताप्युपचारात् ।।१२१।।

आत्मपरिणामो हि तावत्स्वयमात्मैव, परिणामिनः परिणामस्वरूपकर्तृत्वेन परिणामा- दनन्यत्वात् । यश्च तस्य तथाविधः परिणामः सा जीवमय्येव क्रिया, सर्वद्रव्याणां परिणाम- लहदि परिणामं लभते । कथंभूतम् कथंभूतम् । कम्मसंजुत्तं कर्मरहितपरमात्मनो विसद्रशकर्मसंयुक्तं मिथ्यात्व- रागादिविभावपरिणामं । तत्तो सिलिसदि कम्मं ततः परिणामात् श्लिष्यति बध्नाति । किम् । कर्म । यदि पुनर्निर्मलविवेकज्योतिःपरिणामेन परिणमति तदा तु कर्म मुञ्चति । तम्हा कम्मं तु परिणामो तस्मात् कर्म तु परिणामः । यस्माद्रागादिपरिणामेन कर्म बध्नाति, तस्माद्रागादिविकल्परूपो भावकर्मस्थानीयः सरागपरिणाम एव कर्मकारणत्वादुपचारेण कर्मेति भण्यते । ततः स्थितं रागादिपरिणामः कर्मबन्ध- कारणमिति ।।१२१।। अथात्मा निश्चयेन स्वकीयपरिणामस्यैव कर्ता, न च द्रव्यकर्मण इति प्रतिपादयति । evo (AtmAno tathAvidh pariNAm) hovAthI AtmAno tathAvidh pariNAm upachArathI dravyakarma ja chhe, ane AtmA paN potAnA pariNAmano kartA hovAthI dravyakarmano kartA paN upachArathI chhe. 121.

anvayArtha — [परिणामः] pariNAm [स्वयम्] pote [आत्मा] AtmA chhe, [सा पुनः] ane te [जीवमयी क्रिया इति भवति] jIvamayI kriyA chhe; [क्रिया] kriyAne [कर्म इति मता] karma mAnavAmAn AvI chhe; [तस्मात्] mATe AtmA [कर्मणः कर्ता तु न] dravyakarmano kartA to nathI.

TIkA — pratham to AtmAno pariNAm kharekhar pote AtmA ja chhe, kAraN ke pariNAmI pariNAmanA svarUpano karanAr hovAne lIdhe pariNAmathI ananya chhe; ane je teno ( – AtmAno) tathAvidh pariNAm chhe te jIvamayI ja kriyA chhe, kAraN ke sarva dravyone

Page 241 of 513
PDF/HTML Page 272 of 544
single page version

लक्षणक्रियाया आत्ममयत्वाभ्युपगमात् । या च क्रिया सा पुनरात्मना स्वतन्त्रेण प्राप्यत्वात्कर्म । ततस्तस्य परमार्थादात्मा आत्मपरिणामात्मकस्य भावकर्मण एव कर्ता, न तु पुद्गलपरिणामात्मकस्य द्रव्यकर्मणः । अथ द्रव्यकर्मणः कः कर्तेति चेत् । पुद्गलपरिणामो हि तावत्स्वयं पुद्गल एव, परिणामिनः परिणामस्वरूपकर्तृत्वेन परिणामादनन्यत्वात् । यश्च तस्य तथाविधः परिणामः सा पुद्गलमय्येव क्रिया, सर्व- द्रव्याणां परिणामलक्षणक्रियाया आत्ममयत्वाभ्युपगमात् । या च क्रिया सा पुनः पुद्गलेन स्वतन्त्रेण प्राप्यत्वात्कर्म । ततस्तस्य परमार्थात् पुद्गलात्मा आत्मपरिणामात्मकस्य अथवा द्वितीयपातनिका – शुद्धपारिणामिकपरमभावग्राहकेण शुद्धनयेन यथैवाकर्ता तथैवाशुद्धनयेनापि सांख्येन यदुक्तं तन्निषेधार्थमात्मनो बन्धमोक्षसिद्धयर्थं कथंचित्परिणामित्वं व्यवस्थापयतीति पातनिकाद्वयं मनसि संप्रधार्य सूत्रमिदं निरूपयति — परिणामो सयमादा परिणामः स्वयमात्मा, आत्म- परिणामस्तावदात्मैव । कस्मात् । परिणामपरिणामिनोस्तन्मयत्वात् । सा पुण किरिय त्ति होदि सा पुनः क्रियेति भवति, स च परिणामः क्रिया परिणतिरिति भवति । कथंभूता । जीवमया जीवेन निर्वृत्तत्वाज्जीवमयी । किरिया कम्म त्ति मदा जीवेन स्वतन्त्रेण स्वाधीनेन शुद्धाशुद्धोपादानकारणभूतेन प्राप्यत्वात्सा क्रिया कर्मेति मता संमता । कर्मशब्देनात्र यदेव चिद्रूपं जीवादभिन्नं भावकर्मसंज्ञं निश्चयकर्म तदेव ग्राह्यम् । तस्यैव कर्ता जीवः । तम्हा कम्मस्स ण दु कत्ता तस्माद्द्रव्यकर्मणो न कर्तेति । अत्रैतदायाति – यद्यपि कथंचित् परिणामित्वे सति जीवस्य कर्तृत्वं जातं तथापि निश्चयेन स्वकीय- परिणामानामेव कर्ता, पुद्गलकर्मणां व्यवहारेणेति । तत्र तु यदा शुद्धोपादानकारणरूपेण शुद्धोपयोगेन pariNAmalakShaN kriyA AtmamayapaNe (potAmayapaNe) svIkAravAmAn AvI chhe; ane vaLI je (jIvamayI) kriyA chhe te AtmA vaDe svatantrapaNe ¹prApya hovAthI karma chhe. mATe paramArthathI AtmA potAnA pariNAmasvarUp evA te bhAvakarmano ja kartA chhe, parantu pudgalapariNAmasvarUp dravyakarmano nahi.

have ahIn em prashna thAy ke ‘(jIv bhAvakarmano ja kartA chhe to pachhI) dravyakarmano koN kartA chhe?’ to teno uttar A pramANe chhe — pratham to pudgalano pariNAm kharekhar pote pudgal ja chhe, kAraN ke pariNAmI pariNAmanA svarUpano karanAr hovAne lIdhe pariNAmathI ananya chhe; ane je teno (-pudgalano) tathAvidh pariNAm chhe te pudgalamayI ja kriyA chhe, kAraN ke sarva dravyone pariNAmasvarUp kriyA potAmay hoy chhe em svIkAravAmAn Avyun chhe; ane vaLI je (pudgalamayI) kriyA chhe te pudgal vaDe svatantrapaNe prApya hovAthI karma chhe. mATe paramArthathI pudgal potAnA pariNAmasvarUp evA te dravyakarmanun ja kartA chhe, parantu AtmAnA pariNAmasvarUp bhAvakarmanun nahi. 1. prApya = prApta thavA yogya. (je svatantrapaNe kare, te kartA; kartA jene prApta kare — pahonche, te karma.) pra. 31

Page 242 of 513
PDF/HTML Page 273 of 544
single page version

द्रव्यकर्मण एव कर्ता, न त्वात्मपरिणामात्मक स्य भावकर्मणः । तत आत्मात्मस्वरूपेण परिणमति, न पुद्गलस्वरूपेण परिणमति ।।१२२।।

यतो हि नाम चैतन्यमात्मनः स्वधर्मव्यापकत्वं ततश्चेतनैवात्मनः स्वरूपं, तया परिणमति तदा मोक्षं साधयति, अशुद्धोपादानकारणेन तु बन्धमिति । पुद्गलोऽपि जीववन्निश्चयेन स्वकीयपरिणामानामेव कर्ता, जीवपरिणामानां व्यवहारेणेति ।।१२२।। एवं रागादिपरिणामाः कर्मबन्ध- कारणं, तेषामेव कर्ता जीव इतिकथनमुख्यतया गाथाद्वयेन तृतीयस्थलं गतम् । अथ येन परिणामेनात्मा परिणमति तं परिणामं कथयति — परिणमदि चेदणाए आदा परिणमति चेतनया करणभूतया । स कः । आत्मा । यः कोऽप्यात्मनः शुद्धाशुद्धपरिणामः स सर्वोऽपि चेतनां न त्यजति इत्यभिप्रायः । पुण चेदणा तिधाभिमदा सा सा चेतना पुनस्त्रिधाभिमता । कुत्र कुत्र । णाणे ज्ञानविषये कम्मे कर्मविषये फलम्मि

tethI (em samajavun ke) AtmA AtmasvarUpe pariName chhe, pudgalasvarUpe nathI pariNamato. 122.

anvayArtha — [आत्मा] AtmA [चेतनया] chetanArUpe [परिणमति] pariName chhe. [पुनः] vaLI [चेतना] chetanA [त्रिधा अभिमता] traN prakAre mAnavAmAn AvI chhe; [पुनः] ane [सा] tene [ज्ञाने] gnAn sambandhI, [कर्मणि] karma sambandhI [वा] athavA [कर्मणः फले] karmanA phaL sambandhI — [भणिता] em kahevAmAn AvI chhe.

TIkA — jethI chaitanya te AtmAnun ¹svadharmavyApakapaNun chhe tethI chetanA ja AtmAnun 1. svadharmavyApakapaNun = potAnA dharmomAn vyApakapaNun – phelAvApaNun.

Page 243 of 513
PDF/HTML Page 274 of 544
single page version

खल्वात्मा परिणमति । यः कश्चनाप्यात्मनः परिणामः स सर्वोऽपि चेतनां नातिवर्तत इति तात्पर्यम् । चेतना पुनर्ज्ञानकर्मक र्मफलत्वेन त्रेधा । तत्र ज्ञानपरिणतिर्ज्ञानचेतना, कर्मपरिणतिः कर्मचेतना, कर्मफलपरिणतिः कर्मफलचेतना ।।१२३।।

वा फले वा । कस्य फले । कम्मणो कर्मणः । भणिदा भणिता कथितेति । ज्ञानपरिणतिः ज्ञानचेतना अग्रे वक्ष्यमाणा, कर्मपरिणतिः क र्मचेतना, क र्मफलपरिणतिः कर्मफलचेतनेति भावार्थः ।।१२३।। अथ ज्ञानकर्मकर्मफलरूपेण त्रिधा चेतनां विशेषेण विचारयति — णाणं अट्ठवियप्पं ज्ञानं मत्यादिभेदेनाष्टविकल्पं भवति । अथवा पाठान्तरम् — णाणं अट्ठवियप्पो ज्ञानमर्थविकल्पः । तथाहि — अर्थः परमात्मादिपदार्थः, अनन्तज्ञानसुखादिरूपोऽहमिति रागाद्यास्रवास्तु मत्तो भिन्ना इति स्वपराकारावभासेनादर्श इवार्थ- svarUp chhe, te -rUpe (chetanArUpe) kharekhar AtmA pariName chhe. AtmAno je koI paN pariNAm hoy te saghaLoy chetanAne ullanghato nathI (arthAt AtmAno koI paN pariNAm chetanAne jarAy chhoDato nathI — chetanA vagarano bilakul hoto nathI) — em tAtparya chhe. vaLI chetanA gnAnapaNe, karmapaNe ane karmaphaLapaNe em traN prakAre chhe. tyAn, gnAnapariNati (gnAnarUpe pariNati) te gnAnachetanA, karmapariNati te karmachetanA, karmaphaLapariNati te karmaphaL- chetanA chhe. 123.

— te chhe anek prakAranun, ‘phaL’ saukhya athavA dukh chhe.124.

anvayArtha — [अर्थविकल्पः] arthavikalpa (arthAt sva -par padArthonun bhinnatApUrvak yugapad avabhAsan) [ज्ञानं] te gnAn chhe; [जीवेन] jIv vaDe [यत् समारब्धं] je karAtun hoy [कर्म] te karma chhe, [तद् अनेकविधं] te anek prakAranun chhe; [सौख्यं वा दुःखं वा] sukh athavA dukh [फलम् इति भणितम्] te karmaphaL kahevAmAn Avyun chhe.

Page 244 of 513
PDF/HTML Page 275 of 544
single page version

अर्थविकल्पस्तावत् ज्ञानम् । तत्र कः खल्वर्थः । स्वपरविभागेनावस्थितं विश्वम् । विकल्पस्तदाकारावभासनम् । यस्तु मुकुरुन्दहृदयाभोग इव युगपदवभासमानस्वपराकारोऽर्थ- विकल्पस्तद् ज्ञानम् । क्रियमाणमात्मना कर्म, क्रियमाणः खल्वात्मना प्रतिक्षणं तेन तेन भावेन भवता यः तद्भावः स एव कर्मात्मना प्राप्यत्वात् । तत्त्वेकविधमपि द्रव्यकर्मोपाधिसन्निधि- सद्भावासद्भावाभ्यामनेकविधम् । तस्य कर्मणो यन्निष्पाद्यं सुखदुःखं तत्कर्मफलम् । तत्र द्रव्यकर्मोपाधिसान्निध्यासद्भावात्कर्म तस्य फलमनाकुलत्वलक्षणं प्रकृतिभूतं सौख्यं, यत्तु द्रव्यकर्मोपाधिसान्निध्यसद्भावात्कर्म तस्य फलं सौख्यलक्षणाभावाद्विकृतिभूतं दुःखम् । एवं ज्ञानकर्मकर्मफलस्वरूपनिश्चयः ।।१२४।। परिच्छित्तिसमर्थो विकल्पः विकल्पलक्षणमुच्यते । स एव ज्ञानं ज्ञानचेतनेति । कम्मं जीवेण जं समारद्धं कर्म जीवेन यत्समारब्धम् । बुद्धिपूर्वकमनोवचनकायव्यापाररूपेण जीवेन यत्सम्यक्कर्तृमारब्धं तत्कर्म

TIkA — pratham to, arthavikalpa te gnAn chhe. tyAn, artha eTale shun? sva -paranA vibhAgapUrvak rahelun *vishva te artha. tenA AkAronun ¹avabhAsan te vikalpa. ane darpaNanA nij vistAranI mAphak (arthAt jem darpaNanA nij vistAramAn sva ne par AkAro ekIsAthe prakAshe chhe tem) jemAn yugapad sva -par AkAro avabhAse chhe evo je arthavikalpa te gnAn.

AtmA vaDe karAtun hoy te karma chhe. pratikShaN (kShaNe kShaNe) te te bhAve bhavatA – thatA – pariNamatA AtmA vaDe kharekhar karAto evo je teno bhAv te ja, AtmA vaDe ²prApya hovAthI, karma chhe. ane te (karma) ek prakAranun hovA chhatAn, dravyakarmarUp upAdhinI nikaTatAnA sadbhAv ane asadbhAvane kAraNe anek prakAranun chhe.

te karma vaDe nipajAvavAmAn AvatAn je sukh -dukh te karmaphaL chhe. tyAn, dravyakarmarUp upAdhinI nikaTatAnA asadbhAvane kAraNe je karma hoy chhe, tenun phaL anAkulatvalakShaN ³prakRitibhUt saukhya chhe; ane dravyakarmarUp upAdhinI nikaTatAnA sadbhAvane kAraNe je karma hoy chhe, tenun phaL ⁴vikRutibhUt dukh chhe kem ke tyAn saukhyanA lakShaNano abhAv chhe.

A pramANe gnAnanun, karmanun ane karmaphaLanun svarUp nakkI thayun. *vishva = samasta padArtho — dravyaguNaparyAyo. (padArthomAn sva ne par evA be vibhAg chhe. je jANanAr

AtmAnun potAnun hoy te sva chhe ane bIjun badhun par chhe.) 1. avabhAsan = avabhAsavun te; prakAshavun te; jaNAvun te; pragaT thavun te. 2. AtmA potAnA bhAvane prApta kare chhe — pahonche chhe tethI te bhAv ja AtmAnun karma chhe. 3. prakRitibhUt = svabhAvabhUt. (sukh svabhAvabhUt chhe.) 4. vikRutibhUt = vikArabhUt. (dukh vikArabhUt chhe, svabhAvabhUt nathI.)

Page 245 of 513
PDF/HTML Page 276 of 544
single page version

भण्यते । सैव कर्मचेतनेति । तमणेगविधं भणिदं तच्च कर्म शुभाशुभशुद्धोपयोगभेदेनानेकविधं त्रिविधं भणितम् । इदानीं फलचेतना कथ्यते — फलं ति सोक्खं व दुक्खं वा फलमिति सुखं वा दुःखं वा । विषयानुरागरूपं यदशुभोपयोगलक्षणं कर्म तस्य फलमाकुलत्वोत्पादकं नारकादिदुःखं, यच्च धर्मानु- रागरूपं शुभोपयोगलक्षणं कर्म तस्य फलं चक्रवर्त्यादिपञ्चेन्द्रियभोगानुभवरूपं, तच्चाशुद्धनिश्चयेन सुखमप्याकुलोत्पादकत्वात् शुद्धनिश्चयेन दुःखमेव । यच्च रागादिविकल्परहितशुद्धोपयोगपरिणतिरूपं कर्म तस्य फलमनाकुलत्वोत्पादकं परमानन्दैकरूपसुखामृतमिति । एवं ज्ञानकर्मकर्मफलचेतनास्वरूपं ज्ञात-

bhAvArtha — jemAn sva te sva -rUpe ane par te par -rUpe (paraspar bheLaseL vinA, spaShTa bhinnatApUrvak) ekIsAthe pratibhAse te gnAn chhe.

jIvathI karAto bhAv te (jIvanun) karma chhe. tenA mukhya be prakAr chhe (1) nirupAdhik (svAbhAvik) shuddhabhAvarUp karma, ane (2) aupAdhik shubhAshubhabhAvarUp karma.

A karma vaDe nIpajatun sukh athavA dukh te karmaphaL chhe. tyAn, dravyakarmarUp upAdhimAn joDAN nahi hovAne lIdhe je nirupAdhik shuddhabhAvarUp karma thAy chhe, tenun phaL to anAkuLatA jenun lakShaN chhe evun svabhAvabhUt sukh chhe; ane dravyakarmarUp upAdhimAn joDAvAne lIdhe je aupAdhik shubhAshubhabhAvarUp karma thAy chhe, tenun phaL vikArabhUt dukh chhe kAraN ke temAn anAkuLatA nathI paN AkuLatA chhe.

anvayArtha — [आत्मा परिणामात्मा] AtmA pariNAmAtmak chhe; [परिणामः] pariNAm [ज्ञानकर्मफलभावी] gnAnarUp, karmarUp ane karmaphaLarUp thAy chhe. [तस्मात्] tethI [ज्ञानं कर्म फलं च] gnAn, karma ane karmaphaL [आत्मा ज्ञातव्यः] AtmA chhe em jANavun.

Page 246 of 513
PDF/HTML Page 277 of 544
single page version

चेतनात्मकत्वेन ज्ञानं कर्म कर्मफलं वा भवितुं शीलः, तन्मयत्वाच्चेतनायाः । ततो ज्ञानं कर्म कर्मफलं चात्मैव । एवं हि शुद्धद्रव्यनिरूपणायां परद्रव्यसंपर्कासंभवात्पर्यायाणां द्रव्यान्तः- प्रलयाच्च शुद्धद्रव्य एवात्मावतिष्ठते ।।१२५।।

व्यम् ।।१२४।। अथ ज्ञानकर्मकर्मफलान्यभेदनयेनात्मैव भवतीति प्रज्ञापयति — अप्पा परिणामप्पा आत्मा भवति । कथंभूतः । परिणामात्मा परिणामस्वभावः । कस्मादिति चेत् ‘परिणामो सयमादा’ इति पूर्वं स्वयमेव भणितत्वात् । परिणामः कथ्यते — परिणामो णाणकम्मफलभावी परिणामो भवति । किंविशिष्टः । ज्ञानकर्मकर्मफलभावी; ज्ञानकर्मकर्मफलरूपेण भवितुं शील इत्यर्थः । तम्हा यस्मादेवं तस्मात्कारणात् । णाणं पूर्वसूत्रोक्ता ज्ञानचेतना । कम्मं तत्रैवौक्तलक्षणा कर्मचेतना । फलं च पूर्वोक्तलक्षणफलचेतना च । आदा मुणेदव्वो इयं चेतना त्रिविधाप्यभेदनयेनात्मैव मन्तव्यो ज्ञातव्य इति । एतावता किमुक्तं भवति । त्रिविधचेतनापरिणामेन परिणामी सन्नात्मा किं करोति । निश्चयरत्नत्रयात्मकशुद्धपरिणामेन मोक्षं साधयति, शुभाशुभाभ्यां पुनर्बन्धमिति ।।१२५।। एवं त्रिविधचेतनाकथनमुख्यतया गाथात्रयेण चतुर्थ- स्थलं गतम् । अथ सामान्यज्ञेयाधिकारसमाप्तौ पूर्वोक्तभेदभावनायाः शुद्धात्मप्राप्तिरूपं फलं दर्शयति —

pote AtmA chhe’ em (122mI gAthAmAn bhagavAn kundakundAchAryadeve) pote kahyun chhe; ane pariNAm chetanAsvarUp hovAthI gnAn, karma athavA karmaphaLarUpe thavAnA svabhAvavALo chhe, kAraN ke chetanA te -may hoy chhe (arthAt chetanA gnAnamay, karmamay athavA karmaphaLamay hoy chhe). mATe gnAn, karma ane karmaphaL AtmA ja chhe.

paryAyo dravyanI andar ²pralIn thaI jatA hovAthI AtmA shuddhadravya ja rahe chhe. 125.

siddhi thatAn shuddha AtmatattvanI upalabdhi ( – anubhav, prApti) thAy chhe em tene abhinandatA thakA (arthAt AtmAnI shuddhatAnA nirNayane prashansatA thakA — dhanyavAd detA thakA), dravya- sAmAnyanA varNanano upasanhAr kare chhe — 1. samparka = sambandh; sang. 2. pralIn thaI javun = atyant lIn thai javun; magna thai javun; alop thai javun; adrashya thaI javun. 3. gneyapaNAne pAmelo = gney banelo; gneyabhUt. (AtmA gnAnarUp paN chhe, gneyarUp paN chhe. A

Page 247 of 513
PDF/HTML Page 278 of 544
single page version

भवतीति तमभिनन्दन् द्रव्यसामान्यवर्णनामुपसंहरति —

यो हि नामैवं कर्तारं करणं कर्म कर्मफलं चात्मानमेव निश्चित्य न खलु परद्रव्यं परिणमति स एव विश्रान्तपरद्रव्यसंपर्कं द्रव्यान्तःप्रलीनपर्यायं च शुद्धमात्मानमुपलभते, न कत्ता स्वतन्त्रः स्वाधीनः कर्ता साधको निष्पादकोऽस्मि भवामि । स कः । अप्प त्ति आत्मेति । आत्मेति कोऽर्थः । अहमिति । कथंभूतः । एकः । कस्याः साधकः । निर्मलात्मानुभूतेः । किंविशिष्टः । निर्विकार- परमचैतन्यपरिणामेन परिणतः सन् । करणं अतिशयेन साधकं साधक तमं क रणमुपक रणं क रणकारक महमेक एवास्मि भवामि । क स्याः साधकम् । सहजशुद्धपरमात्मानुभूतेः । केन कृत्वा ।

anvayArtha — [यदि] jo [श्रमणः] shramaN [कर्ता करणं कर्म कर्मफलं च आत्मा] ‘kartA, karaN, karma ane karmaphaL AtmA chhe’ [इति निश्चितः] evA nishchayavALo thayo thako [अन्यत्] anyarUpe [न एव परिणमति] na ja pariName, [शुद्धम् आत्मानं] to te shuddha AtmAne [लभते] upalabdha kare chhe.

TIkA — je puruSh e rIte ‘kartA, karaN, karma ane karmaphaL AtmA ja chhe’ em ¹nishchay karIne kharekhar paradravyarUpe pariNamato nathI, te ja puruSh, paradravya sAthe samparka jene aTakI gayo chhe ane dravyanI andar paryAyo jene pralIn thayA chhe evA shuddha AtmAne upalabdha kare chhe; parantu anya koI (puruSh) evA shuddha AtmAne upalabdha karato nathI.

te spaShTa rIte samajAvavAmAn Ave chhe — 1. ‘kartA, karaN vagere AtmA ja chhe’ evo nishchay thatAn be vAt nakkI thaI jAy chhe ek vAt

Page 248 of 513
PDF/HTML Page 279 of 544
single page version

पुनरन्यः । तथाहि — यदा नामानादिप्रसिद्धपौद्गलिककर्मबन्धनोपाधिसंनिधिप्रधावितोपराग- रञ्जितात्मवृत्तिर्जपापुष्पसंनिधिप्रधावितोपरागरञ्जितात्मवृत्तिः स्फ टिकमणिरिव परारोपित- विकारोऽहमासं संसारी, तदापि न नाम मम कोऽप्यासीत् । तदाप्यहमेक एवोपरक्तचित्स्वभावेन स्वतन्त्रः कर्तासम् । अहमेक एवोपरक्तचित्स्वभावेन साधकतमः करणमासम् । अहमेक एवोपरक्तचित्परिणमनस्वभावेनात्मना प्राप्यः कर्मासम् । अहमेक एव चोपरक्तचित्परिणमन- स्वभावस्य निष्पाद्यं सौख्यविपर्यस्तलक्षणं दुःखाख्यं कर्मफलमासम् । इदानीं पुनरनादि- रागादिविकल्परहितस्वसंवेदनज्ञानपरिणतिबलेन । कम्मं शुद्धबुद्धैकस्वभावेन परमात्मना प्राप्यं व्याप्यमहमेक एव कर्मकारकमस्मि । फलं च शुद्धज्ञानदर्शनस्वभावपरमात्मनः साध्यं निष्पाद्यं निज- शुद्धात्मरुचिपरिच्छित्तिनिश्चलानुभूतिरूपाभेदरत्नत्रयात्मकपरमसमाधिसमुत्पन्नसुखामृतरसास्वादपरिणति- रूपमहमेक एव फलं चास्मि । णिच्छिदो एवमुक्तप्रकारेण निश्चितमतिः सन् समणो सुखदुःख- जीवितमरणशत्रुमित्रादिसमताभावनापरिणतः श्रमणः परममुनिः परिणमदि णेव अण्णं जदि परिणमति

‘‘jyAre anAdisiddha paudgalik karmanA bandhanarUp upAdhinI nikaTatAthI utpanna thayelA ¹uparAg vaDe jenI svapariNati ²ranjit hatI evo hun — jAsudapuShpanI nikaTatAthI utpanna thayelA uparAg (-lAlAsh) vaDe jenI svapariNati ranjit (-rangAyelI) hoy evA sphaTikamaNinI mAphak — par vaDe ³AropAyelA vikAravALo hovAthI, sansArI hato, tyAre paN (agnAnadashAmAn paN) kharekhar mArun koI paN (sambandhI) nahotun. tyAre paN hun ekalo ja ⁴kartA hato, kAraN ke hun ekalo ja ⁵uparakta chaitanyarUp svabhAv vaDe svatantra hato (arthAt svAdhInapaNe karato hato); hun ekalo ja karaN hato, kAraN ke hun ekalo ja uparakta chaitanyarUp svabhAv vaDe sAdhakatam ( – utkRuShTa sAdhan) hato; hun ekalo ja karma hato, kAraN ke hun ekalo ja uparakta chaitanyarUpe pariNamavAnA svabhAvane lIdhe AtmAthI prApya ( – prApta thavA yogya) hato; ane hun ekalo ja sukhathI viparIt lakShaNavALun, ‘dukh’ nAmanun karmaphaL hato — ke je (phaL) uparakta chaitanyarUpe pariNamavAnA svabhAv vaDe nipajAvavAmAn Avatun hatun. 1. uparAg = koI padArthamAn, anya upAdhinI samIpatAnA nimitte thato upAdhine anurUp vikArI bhAv;

aupAdhik bhAv; vikAr; malinatA. 2. ranjit = vikRut; malin. 3. AropAyelA = (navA arthAt aupAdhikarUpe) karAyelA. [vikAro svabhAvabhUt nahotA paN upAdhinA

nimitte aupAdhikarUpe (navA) thayelA hatA.] 4. kartA, karaN ane karmanA artho mATe 16mI gAthAno bhAvArtha juo. 5. uparakta = vikRut; malin.

Page 249 of 513
PDF/HTML Page 280 of 544
single page version

प्रसिद्धपौद्गलिककर्मबन्धनोपाधिसन्निधिध्वंसविस्फु रितसुविशुद्धसहजात्मवृत्तिर्जपापुष्पसंनिधिध्वंस- विस्फु रितसुविशुद्धसहजात्मवृत्तिः स्फ टिकमणिरिव विश्रान्तपरारोपितविकारोऽहमेकान्तेनास्मि मुमुक्षुः । इदानीमपि न नाम मम कोऽप्यस्ति । इदानीमप्यहमेक एव सुविशुद्धचित्स्वभावेन स्वतन्त्रः कर्तास्मि; अहमेक एव च सुविशुद्धचित्स्वभावेन साधकतमः करणमस्मि; अहमेक एव च सुविशुद्धचित्परिणमनस्वभावेनात्मना प्राप्यः कर्मास्मि; अहमेक एव च सुविशुद्ध- चित्परिणमनस्वभावस्य निष्पाद्यमनाकुलत्वलक्षणं सौख्याख्यं कर्मफलमस्मि । एवमस्य बन्धपद्धतौ मोक्षपद्धतौ चात्मानमेकमेव भावयतः परमाणोरिवैकत्वभावनोन्मुखस्य नैवान्यं रागादिपरिणामं यदि चेत्, अप्पाणं लहदि सुद्धं तदात्मानं भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्मरहितत्वेन शुद्धं शुद्धबुद्धैकस्वभावं लभते प्राप्नोति इत्यभिप्रायो भगवतां श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवानाम् ।।१२६।। एवमेक-

have vaLI, anAdisiddha paudgalik karmanA bandhanarUp upAdhinI nikaTatAnA nAshathI jene suvishuddha sahaj ( – svAbhAvik) svapariNati pragaT thaI chhe evo hun — jAsudapuShpanI nikaTatAnA nAshathI jene suvishuddha sahaj svapariNati pragaT thaI hoy evA sphaTikamaNinI mAphak — par vaDe AropAyelo vikAr jene aTakI gayo chhe evo hovAthI ¹ekAnte mumukShu chhun; hamaNAn paN ( – mumukShudashAmAn arthAt gnAnadashAmAn paN) kharekhar mArun koI paN nathI. hamaNAn paN hun ekalo ja kartA chhun, kAraN ke hun ekalo ja suvishuddha chaitanyarUp svabhAv vaDe svatantra chhun (arthAt svAdhInapaNe karun chhun); hun ekalo ja karaN chhun, kAraN ke hun ekalo ja suvishuddha chaitanyarUp svabhAv vaDe sAdhakatam chhun; hun ekalo ja karma chhun, kAraN ke hun ekalo ja suvishuddha chaitanyarUpe pariNamavAnA svabhAvane lIdhe AtmAthI prApya chhun; ane hun ekalo ja anAkuLatAlakShaNavALun, ‘sukh’ nAmanun karmaphaL chhun — ke je (phaL) ²suvishuddha chaitanyarUpe pariNamavAnA svabhAv vaDe nipajAvavAmAn Ave chhe.’’

— A rIte bandhamArgamAn tem ja mokShamArgamAn AtmA ekalo ja chhe em ³bhAvanAr A puruSh paramANunI mAphak ekatvabhAvanAmAn unmukh hovAthI (arthAt ekatvane bhAvavAmAn tatpar – lAgelo – hovAthI), tene paradravyarUp pariNati bilakul thatI 1. ekAnte mumukShu = kevaL mokShArthI; sarvathA mokShechchhu. 2. suvishuddhachaitanyapariNamanasvabhAv AtmAnun karma chhe ane te karma anAkuLatAsvarUp sukhane nipajAve

chhe mATe sukh te karmaphaL chhe. sukh AtmAnI ja avasthA hovAthI AtmA ja karmaphaL chhe. 3. bhAvavun = anubhavavun; samajavun; chintavavun. [‘koI jIvane — agnAnIne ke gnAnIne — par sAthe sambandh nathI.

anubhave chhe – samaje chhe – chintave chhe. mithyAdraShTi AnAthI viparIt bhAvanAvALo hoy chhe.] pra. 32