Page 250 of 513
PDF/HTML Page 281 of 544
single page version

परद्रव्यपरिणतिर्न जातु जायते । परमाणुरिव भावितैकत्वश्च परेण नो संपृच्यते । ततः परद्रव्यासंपृक्तत्वात्सुविशुद्धो भवति । कर्तृकरणक र्मकर्मफलानि चात्मत्वेन भावयन् पर्यायैर्न संकीर्यते; ततः पर्यायासंकीर्णत्वाच्च सुविशुद्धो भवतीति ।।१२६।।

सूत्रेण पञ्चमस्थलं गतम् । इति सामान्यज्ञेयाधिकारमध्ये स्थलपञ्चकेन भेदभावना गता । इत्युक्त- प्रकारेण ‘तम्हा तस्स णमाइं’ इत्यादिपञ्चत्रिंशत्सूत्रैः सामान्यज्ञेयाधिकारव्याख्यानं समाप्तम् । इत ऊर्ध्वमेकोनविंशतिगाथाभिर्जीवाजीवद्रव्यादिविवरणरूपेण विशेषज्ञेयव्याख्यानं करोति । तत्राष्टस्थलानि भवन्ति । तेष्वादौ जीवाजीवत्वकथनेन प्रथमगाथा, लोकालोकत्वकथनेन द्वितीया, सक्रियनिःक्रियत्व- nathI; ane, paramANunI mAphak (arthAt jem ekatvabhAve pariNamanAr paramANu par sAthe sang pAmato nathI tem), ekatvane bhAvanAr puruSh par sAthe ¹sampRukta thato nathI; tethI paradravya sAthe asampRuktapaNAne lIdhe te suvishuddha hoy chhe. vaLI, kartA, karaN, karma ane karmaphaLane ²AtmApaNe bhAvato thako te puruSh paryAyothI sankIrNa ( – khanDit) thato nathI; ane tethI paryAyo vaDe sankIrNa nahi thavAne lIdhe suvishuddha hoy chhe. 126.

[have shlok dvArA A ja Ashayane vyakta karatAn shuddhanayano mahimA karavAmAn Ave chhe] [artha — ] jeNe anya dravyathI bhinnatA dvArA AtmAne ek bAju khaseDyo chhe (arthAt paradravyothI alag darshAvyo chhe) tathA jeNe samasta visheShonA samUhane sAmAnyanI andar magna karyo chhe (arthAt samasta paryAyone dravyanI andar DUbI gayelA darshAvyA chhe) — evo je A, uddhat mohanI lakShmIne ( – RIddhine, shobhAne) lUnTI lenAro shuddhanay, teNe utkaT vivek vaDe tattvane (AtmasvarUpane) ³vivikta karyun chhe.

[have shuddhanay vaDe shuddha AtmasvarUpane prApta karanAr AtmAno mahimA shlok dvArA karI, dravyasAmAnyanA varNananI pUrNAhuti karavAmAn Ave chhe] +vasantatilakA chhand 1. sampRukta = samparkavALo; sambandhavALo; sangavALo. 2. samyagdraShTi jIv bhedone nahi bhAvatAn abhed AtmAne ja bhAve chhe — anubhave chhe. 3. vivikta = shuddha; ekalun; alag.

Page 251 of 513
PDF/HTML Page 282 of 544
single page version

इति प्रवचनसारवृत्तौ तत्त्वदीपिकायां श्रीमदमृतचंद्रसूरिविरचितायां ज्ञेयतत्त्वप्रज्ञापने द्रव्यसामान्यप्रज्ञापनं समाप्तम् ।। व्याख्यानेन तृतीया चेति । ‘दव्वं जीवमजीवं’ इत्यादिगाथात्रयेण प्रथमस्थलम् । तदनन्तरं ज्ञानादि- विशेषगुणानां स्वरूपकथनेन ‘लिंगेहिं जेहिं’ इत्यादिगाथाद्वयेन द्वितीयस्थलम् । अथानन्तरं स्वकीय- स्वकीयविशेषगुणोपलक्षितद्रव्याणां निर्णयार्थं ‘वण्णरस’ इत्यादिगाथात्रयेण तृतीयस्थलम् । अथ पञ्चास्तिकायकथनमुख्यत्वेन ‘जीवा पोग्गलकाया’ इत्यादिगाथाद्वयेन चतुर्थस्थलम् । अतः परं द्रव्याणां लोकाकाशमाधार इति कथनेन प्रथमा, यदेवाकाशद्रव्यस्य प्रदेशलक्षणं तदेव शेषाणामिति कथनरूपेण द्वितीया चेति ‘लोगालोगेसु’ इत्यादिसूत्रद्वयेन पञ्चमस्थलम् । तदनन्तरं कालद्रव्यस्याप्रदेशत्वस्थापनरूपेण प्रथमा, समयरूपः पर्यायकालः कालाणुरूपो द्रव्यकाल इति कथनरूपेण द्वितीया चेति ‘समओ दु अप्पदेसो’ इत्यादिगाथाद्वयेन षष्ठस्थलम् । अथ प्रदेशलक्षणकथनेन प्रथमा, तिर्यक्प्रचयोर्ध्वप्रचयस्वरूप-

[artha — ] e rIte parapariNatinA uchchhed dvArA (arthAt paradravyarUp pariNamananA nAsh dvArA) tem ja kartA, karma vagere bhedo hovAnI je bhrAnti tenA paN nAsh dvArA Akhare jeNe shuddha Atmatattvane upalabdha karyun chhe — evo A AtmA, chaitanyamAtrarUp vishad (nirmaL) tejamAn lIn rahyo thako, potAnA sahaj (svAbhAvik) mahimAnA prakAshamAnapaNe sarvadA mukta ja raheshe.

¹parignAnano prArambh karavAmAn Ave chhe.

Am (shrImadbhagavatkundakundAchAryadevapraNIt) shrI pravachanasAr shAstranI shrImad amRutachandrAchAryadevavirachit tattvadIpikA nAmanI TIkAmAn gneyatattva-pragnApanane viShe dravyasAmAnyapragnApan samApta thayun. *mandAkrAntA chhand +anuShTup chhand 1. parignAn = pUrun gnAn; vistArapUrvak gnAn.

Page 252 of 513
PDF/HTML Page 283 of 544
single page version

इह हि द्रव्यमेकत्वनिबन्धनभूतं द्रव्यत्वसामान्यमनुज्झदेव तदधिरूढविशेषलक्षण- सद्भावादन्योन्यव्यवच्छेदेन जीवाजीवत्वविशेषमुपढौकते । तत्र जीवस्यात्मद्रव्यमेवैका व्यक्तिः । अजीवस्य पुनः पुद्गलद्रव्यं धर्मद्रव्यमधर्मद्रव्यं कालद्रव्यमाकाशद्रव्यं चेति पञ्च व्यक्तयः । कथनेन द्वितीया चेति ‘आगासमणुणिविट्ठं’ इत्यादिसूत्रद्वयेन सप्तमस्थलम् । तदनन्तरं कालाणुरूपद्रव्यकाल- स्थापनरूपेण ‘उप्पादो पद्धंसो’ इत्यादिगाथात्रयेणाष्टमस्थलमिति विशेषज्ञेयाधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ जीवाजीवलक्षणमावेदयति — दव्वं जीवमजीवं द्रव्यं जीवाजीवलक्षणं भवति । जीवो पुण चेदणो जीवः पुनश्चेतनः स्वतःसिद्धया बहिरङ्गकारणनिरपेक्षया बहिरन्तश्च प्रकाशमानया नित्यरूपया निश्चयेन परमशुद्धचेतनया, व्यवहारेण पुनरशुद्धचेतनया च युक्तत्वाच्चेतनो भवति । पुनरपि किंविशिष्टः ।

have dravyavisheShanun pragnApan kare chhe (arthAt dravyavisheShone – dravyanA bhedone – jaNAve chhe). temAn (pratham), dravyanA jIv -ajIvapaNArUp visheShane nakkI kare chhe (arthAt dravyanA, jIv ne ajIv evA be bhedo darshAve chhe) —

anvayArtha — [द्रव्यं] dravya [जीवः अजीवः] jIv ane ajIv chhe. [पुनः] tyAn, [चेतनोपयोगमयः] chetanA -upayogamay (chetanAmay tathA upayogamay) te [जीवः] jIv chhe [च] ane [पुद्गलद्रव्यप्रमुखः अचेतनः] pudgaladravyAdik achetan dravyo te [अजीवः भवति] ajIv chhe.

TIkA — ahIn (A vishvamAn) dravya, ekatvanA kAraNabhUt dravyatvasAmAnyane chhoDyA vinA ja, temAn rahelAn visheShalakShaNonA sadbhAvane lIdhe ekabIjAthI judAn pADavAmAn AvatAn jIvapaNArUp ane ajIvapaNArUp visheShane pAme chhe. tyAn jIvano, Atmadravya ja ek bhed chhe; ane ajIvanA, pudgaladravya, dharmadravya, adharmadravya, kALadravya tathA AkAshadravya — e pAnch

Page 253 of 513
PDF/HTML Page 284 of 544
single page version

विशेषलक्षणं जीवस्य चेतनोपयोगमयत्वं; अजीवस्य पुनरचेतनत्वम् । तत्र यत्र स्वधर्मव्यापक- त्वात्स्वरूपत्वेन द्योतमानयानपायिन्या भगवत्या संवित्तिरूपया चेतनया, तत्परिणामलक्षणेन द्रव्यवृत्तिरूपेणोपयोगेन च निर्वृत्तत्वमवतीर्णं प्रतिभाति स जीवः । यत्र पुनरुपयोगसहचरिताया यथोदितलक्षणायाश्चेतनाया अभावाद्बहिरन्तश्चाचेतनत्वमवतीर्णं प्रतिभाति सोऽजीवः ।।१२७।।

उवओगमओ उपयोगमयः अखण्डैकप्रतिभासमयेन सर्वविशुद्धेन केवलज्ञानदर्शनलक्षणेनार्थग्रहणव्यापार- रूपेण निश्चयनयेनेत्थंभूतशुद्धोपयोगेन, व्यवहारेण पुनर्मतिज्ञानाद्यशुद्धोपयोगेन च निर्वृत्तत्वान्निष्पन्न- त्वादुपयोगमयः । पोग्गलदव्वप्पमुहं अचेदणं हवदि अज्जीवं पुद्गलद्रव्यप्रमुखमचेतनं भवत्यजीवद्रव्यं; पुद्गलधर्माधर्माकाशकालसंज्ञं द्रव्यपञ्चकं पूर्वोक्तलक्षणचेतनाया उपयोगस्य चाभावादजीवमचेतनं bhed chhe. jIvanun visheShalakShaN chetanA -upayogamayapaNun (chetanAmayapaNun tathA upayogamayapaNun) chhe; ane ajIvanun (visheShalakShaN) achetanapaNun chhe. tyAn, (jIvanA) svadharmomAn vyApanArI hovAthI (jIvanA) svarUpapaNe prakAshatI, avinAshinI, bhagavatI, samvedanarUp chetanA vaDe tathA chetanApariNAmalakShaN, *dravyapariNatirUp upayog vaDe niShpannapaNun ( – rachAyelApaNun, banelApaNun) jemAn Utarelun pratibhAse chhe, te jIv chhe; ane jemAn upayoganI sAthe rahenArI, +yathokta lakShaNavALI chetanAno abhAv hovAthI bahAr tem ja andar achetanapaNun Utarelun pratibhAse chhe, te ajIv chhe.

bhAvArtha — dravyapaNArUp sAmAnyanI apekShAe dravyomAn ekapaNun chhe topaN visheShalakShaNonI apekShAe temanA jIv ne ajIv evA be bhed chhe. je (dravya) bhagavatI chetanA vaDe ane chetanAnA pariNAmasvarUp upayog vaDe rachAyel chhe te jIv chhe, ane je (dravya) chetanA rahit hovAthI achetan chhe te ajIv chhe. jIvano ek ja bhed chhe; ajIvanA pAnch bhed chhe. A badhAnno vistAr AgaL Avashe. 127.

Page 254 of 513
PDF/HTML Page 285 of 544
single page version

अस्ति हि द्रव्यस्य लोकालोकत्वेन विशेषविशिष्टत्वं स्वलक्षणसद्भावात् । स्वलक्षणं हि लोकस्य षड्द्रव्यसमवायात्मकत्वं, अलोकस्य पुनः केवलाकाशात्मकत्वम् । तत्र सर्वद्रव्य- व्यापिनि परममहत्याकाशे यत्र यावति जीवपुद्गलौ गतिस्थितिधर्माणौ गतिस्थिती आस्कन्दत- स्तद्गतिस्थितिनिबन्धनभूतौ च धर्माऽधर्मावभिव्याप्यावस्थितौ, सर्वद्रव्यवर्तनानिमित्तभूतश्च कालो नित्यदुर्ललितस्तत्तावदाकाशं शेषाण्यशेषाणि द्रव्याणि चेत्यमीषां समवाय आत्मत्वेन भवतीत्यर्थः ।।१२७।। अथ लोकालोकरूपेण पदार्थस्य द्वैविध्यमाख्याति — पोग्गलजीवणिबद्धो अणु- स्कन्धभेदभिन्नाः पुद्गलास्तावत्तथैवामूर्तत्वातीन्द्रियज्ञानमयत्वनिर्विकारपरमानन्दैकसुखमयत्वादिलक्षणा जीवाश्चेत्थंभूतजीवपुद्गलैर्निबद्धः संबद्धो भृतः पुद्गलजीवनिबद्धः । धम्माधम्मत्थिकायकालड्ढो धर्मा- धर्मास्तिकायौ च कालश्च धर्माधर्मास्तिकायकालास्तैराढयो भृतो धर्माधर्मास्तिकायकालाढयः । जो यः एतेषां पञ्चानामित्थंभूतसमुदायो राशिः समूहः । वट्टदि वर्तते । कस्मिन् । आगासे अनन्ता- नन्ताकाशद्रव्यस्य मध्यवर्तिनि लोकाकाशे । सो लोगो स पूर्वोक्तपञ्चानां समुदायस्तदाधारभूतं लोकाकाशं चेति षड्द्रव्यसमूहो लोको भवति । क्व । सव्वकाले दु सर्वकाले तु । तद्बहिर्भूतमनन्तानन्ताकाशमलोक इत्यभिप्रायः ।।१२८।। अथ द्रव्याणां सक्रियनिःक्रियत्वेन भेदं दर्शयतीत्येका पातनिका, द्वितीया तु जीवपुद्गलयोरर्थव्यञ्जनपर्यायौ द्वौ शेषद्रव्याणां तु

anvayArtha — [आकाशे] AkAshamAn [यः] je bhAg [पुद्गलजीवनिबद्धः] jIv ne pudgalathI sanyukta [धर्माधर्मास्तिकायकालाढयः वर्तते] tathA dharmAstikAy, adharmAstikAy ne kALathI samRuddha chhe, [सः] te [सर्वकाले तु] sarva kALe [लोक :] lok chhe. (bAkInun ekalun AkAsh te alok chhe.)

TIkA — kharekhar dravya lokapaNe tathA alokapaNe visheShavALun (bhedavALun) chhe, kAraN ke nij nij (bhinna) lakShaNono sadbhAv chhe. lokanun svalakShaN ShaTdravyasamavAyAtmakapaNun ( – chha dravyonA samudAyasvarUpapaNun) chhe ane alokanun svalakShaN kevaL -AkAshAtmakapaNun ( – ekalA AkAshasvarUpapaNun) chhe. tyAn, sarva dravyomAn vyApanArA param mahAn AkAshane viShe jyAn jeTalAmAn gatisthiti dharmavALAn jIv tathA pudgal gati -sthiti pAme chhe, (jyAn jeTalAmAn) temane gati -sthitinA nimittabhUt dharma tathA adharma vyApIne rahelAn chhe ane (jyAn jeTalAmAn) sarva dravyone vartanAnA nimittabhUt kAL sadA vartyA kare chhe, te teTalun AkAsh tathA bAkInAn asheSh (samasta) dravyo — ATalAnno samudAy jenun *sva -paNe svalakShaN chhe, * sva -paNe = potApaNe; svarUpapaNe. (ShaTdravyasamudAy te ja lok chhe arthAt te ja lokanun sva -paNun — potApaNun — svarUp chhe; tethI lokanA sva -paNe – potApaNe – svarUpapaNe ShaTdravyasamudAy lokanun svalakShaN chhe.)

Page 255 of 513
PDF/HTML Page 286 of 544
single page version

स्वलक्षणं यस्य स लोकः । यत्र यावति पुनराकाशे जीवपुद्गलयोर्गतिस्थिती न संभवतो, धर्माधर्मौ नावस्थितौ, न कालो दुर्ललितस्तावत्केवलमाकाशमात्मत्वेन स्वलक्षणं यस्य सोऽलोकः ।।१२८।।

have ‘kriyA’rUp ane ‘bhAv’rUp evA je dravyanA bhAvo temanI apekShAe dravyano visheSh ( – bhed) nakkI kare chhe —

anvayArtha — [पुद्गलजीवात्मकस्य लोकस्य] pudgal -jIvAtmak lokane [परिणामात्] pariNAm dvArA ane [संघातात् वा भेदात्] *sanghAt vA +bhed dvArA [उत्पादस्थितिभंगाः] utpAd, dhrauvya ne vinAsh [जायन्ते] thAy chhe. *sanghAt = bhegA maLavun te; ekaThA thavun te; milan. +bhed = chhUTA paDavun te; vikhUTA thavun te.

Page 256 of 513
PDF/HTML Page 287 of 544
single page version

क्रियाभाववत्त्वेन केवलभाववत्त्वेन च द्रव्यस्यास्ति विशेषः । तत्र भाववन्तौ क्रियावन्तौ च पुद्गलजीवौ, परिणामाद्भेदसंघाताभ्यां चोत्पद्यमानावतिष्ठमानभज्यमानत्वात् । शेषद्रव्याणि तु भाववन्त्येव, परिणामादेवोत्पद्यमानावतिष्ठमानभज्यमानत्वादिति निश्चयः । तत्र परिणाम- मात्रलक्षणो भावः, परिस्पन्दनलक्षणा क्रिया । तत्र सर्वाण्यपि द्रव्याणि परिणामस्वभावत्वात् परिणामेनोपात्तान्वयव्यतिरेकाण्यवतिष्ठमानोत्पद्यमानभज्यमानानि भाववन्ति भवन्ति । पुद्गलास्तु परिस्पन्दस्वभावत्वात्परिस्पन्देन भिन्नाः संघातेन, संहताः पुनर्भेदेनोत्पद्यमानाव- तिष्ठमानभज्यमानाः क्रियावन्तश्च भवन्ति । तथा जीवा अपि परिस्पन्दस्वभावत्वात्परिस्पन्देन प्रतिसमयपरिणतिरूपा अर्थपर्याया भण्यन्ते । यदा जीवोऽनेन शरीरेण सह भेदं वियोगं त्यागं कृत्वा भवान्तरशरीरेण सह संघातं मेलापकं करोति तदा विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति, तस्मादेव भवान्तरसंक्रमणात्सक्रियत्वं भण्यते । पुद्गलानां तथैव विवक्षितस्कन्धविघटनात्सक्रियत्वेन स्कन्धान्तर- संयोगे सति विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति । मुक्तजीवानां तु निश्चयरत्नत्रयलक्षणेन परमकारणसमय- सारसंज्ञेन निश्चयमोक्षमार्गबलेनायोगिचरमसमये नखकेशान्विहाय परमौदारिकशरीरस्य विलीयमान- रूपेण विनाशे सति केवलज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयव्यक्तिलक्षणेन परमकार्यसमयसाररूपेण स्वभावव्यञ्जन- पर्यायेण कृत्वा योऽसावुत्पादः स भेदादेव भवति, न संघातात् । कस्मादिति चेत् शरीरान्तरेण सह

TIkA — koI dravyo ‘bhAv’ tem ja ‘kriyA’vALAn hovAthI ane koI dravyo kevaL ‘bhAv’vALAn hovAthI te apekShAe dravyano visheSh (arthAt bhed) chhe. tyAn, pudgal tathA jIv (1) bhAvavALAn tem ja (2) kriyAvALAn chhe, kAraN ke (1) pariNAm dvArA tem ja (2) sanghAt ne bhed dvArA teo Upaje chhe, Take chhe ane naShTa thAy chhe. bAkInAn dravyo to bhAvavALAn ja chhe, kAraN ke pariNAm dvArA ja teo Upaje chhe, Take chhe ane naShTa thAy chhe. — Am nishchay (arthAt nakkI) chhe.

temAn, ‘bhAv’nun lakShaN pariNAmamAtra chhe; ‘kriyA’nun lakShaN parispand ( – kampan) chhe. tyAn, saghaLAny dravyo bhAvavALAn chhe, kAraN ke pariNAmasvabhAvavALAn hovAne lIdhe pariNAm vaDe *anvay ane vyatirekone pAmatAn thakAn teo Upaje chhe, Take chhe ne naShTa thAy chhe. pudgalo to (bhAvavALAn hovA uparAnt) kriyAvALAn paN hoy chhe, kAraN ke parispandasvabhAvavALAn hovAne lIdhe parispand vaDe +chhUTAn pudgalo bhegAn maLatAn hovAthI ane bhegAn meLalAn pudgalo pAchhAn chhUTAn paDatAn hovAthI (te apekShAe) teo Upaje chhe, Take chhe ne naShTa thAy chhe. tathA jIvo paN (bhAvavALA hovA uparAnt) kriyAvALA paN hoy chhe, *anvay TakavApaNun darshAve chhe ane vyatireko UpajavApaNun tathA naShTa thavApaNun darshAve chhe. +chhUTAn pudgalo kampan vaDe bhegAn maLe chhe. tyAn, chhUTApaNe teo naShTa thayAn, pudgalapaNe TakyAn ne bhegApaNe UpajyAn.

Page 257 of 513
PDF/HTML Page 288 of 544
single page version

नूतनकर्मनोकर्मपुद्गलेभ्यो भिन्नास्तैः सह संघातेन, संहताः पुनर्भेदेनोत्पद्यमानाव- तिष्ठमानभज्यमानाः क्रियावन्तश्च भवन्ति ।।१२९।।

have, guNavisheShathI dravyavisheSh chhe (arthAt guNonA bhedathI dravyono bhed chhe) em jaNAve chhe —

anvayArtha — [यैः लिडगैः] je lingo vaDe [द्रव्यं] dravya [जीवः अजीवः च] jIv ane ajIv tarIke [विज्ञातं भवति] jaNAy chhe, [ते] te [अतद्भावविशिष्टाः] atadbhAvavishiShTa ( – dravyathI atadbhAv vaDe bhinna evA) [मूर्तामूर्ताः] mUrta -amUrta [गुणाः] guNo [ज्ञेयाः] jANavA. 1. gnAnAvaraNAdi karmarUp ane sharIrAdi nokarmarUp pudgalo sAthe bhego thayelo jIv kampan vaDe pAchho

chhUTo paDe chhe. tyAn, (te pudgalo sAthe) bhegApaNe te naShTa thayo, jIvapaNe te Takyo ne (temanAthI) chhUTApaNe te Upajyo. pra. 33

Page 258 of 513
PDF/HTML Page 289 of 544
single page version

द्रव्यमाश्रित्य परानाश्रयत्वेन वर्तमानैर्लिङ्गयते गम्यते द्रव्यमेतैरिति लिङ्गानि गुणाः । ते च यद्द्रव्यं भवति न तद्गुणा भवन्ति, ये गुणा भवन्ति ते न द्रव्यं भवतीति द्रव्यादतद्भावेन विशिष्टाः सन्तो लिङ्गलिङ्गिप्रसिद्धौ तल्लिङ्गत्वमुपढौकन्ते । अथ ते द्रव्यस्य जीवोऽयम- जीवोऽयमित्यादिविशेषमुत्पादयन्ति, स्वयमपि तद्भावविशिष्टत्वेनोपात्तविशेषत्वात् । यतो हि यस्य यस्य द्रव्यस्य यो यः स्वभावस्तस्य तस्य तेन तेन विशिष्टत्वात्तेषामस्ति विशेषः । अत एव च मूर्तानाममूर्तानां च द्रव्याणां मूर्तत्वेनामूर्तत्वेन च तद्भावेन विशिष्टत्वादिमे मूर्ता गुणा इमे अमूर्ता इति तेषां विशेषो निश्चेयः ।।१३०।।

अथ मूर्तामूर्तगुणानां लक्षणसंबन्धमाख्याति — ज्ञातव्याः । ते च कथंभूताः । अतब्भावविसिट्ठा अतद्भावविशिष्टाः । तद्यथा – शुद्धजीवद्रव्ये ये केवलज्ञानादिगुणास्तेषां शुद्धजीवप्रदेशैः सह यदेकत्वमभिन्नत्वं तन्मयत्वं स तद्भावो भण्यते, तेषामेव गुणानां तैः प्रदेशैः सह यदा संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदः क्रियते तदा पुनरतद्भावो भण्यते, तेनातद्भावेन संज्ञादिभेदरूपेण स्वकीयस्वकीयद्रव्येण सह विशिष्टा भिन्ना इति, द्वितीयव्याख्यानेन पुनः स्वकीय- द्रव्येण सह तद्भावेन तन्मयत्वेनान्यद्रव्याद्विशिष्टा भिन्ना इत्यभिप्रायः । एवं गुणभेदेन द्रव्यभेदो

TIkA — dravyano Ashray karIne ane parano Ashray karyA vinA vartatAn hovAthI jemanA vaDe dravya ‘lingit’ (-prApta) thAy chhe – oLakhI shakAy chhe, evAn lingo guNo chhe. teo (guNo), ‘je dravya chhe te guNo nathI, je guNo chhe te dravya nathI’ — te apekShAe dravyathI ¹atadbhAv vaDe vishiShTa (-bhinna) vartatA thakA, ling ane ²lingI tarIkenI prasiddhi (khyAti, oLakhAN) vakhate dravyanA lingapaNAne pAme chhe. have, teo dravyamAn ‘A jIv chhe, A ajIv chhe’ evo visheSh (-bhed) utpanna kare chhe, kAraN ke pote paN ³tadbhAv vaDe ⁴vishiShTa hovAthI visheShane prApta chhe. je je dravyano je je svabhAv hoy tenun tenun te te vaDe vishiShTapaNun hovAne lIdhe temanAmAn visheSh (arthAt bhed) chhe, tethI ja vaLI mUrta ane amUrta dravyonun mUrtatva -amUrtatvarUp tadbhAv vaDe vishiShTapaNun hovAne lIdhe ‘A mUrta guNo chhe, A amUrta guNo chhe’ em temanAmAn visheSh (-bhed) nakkI karavAyogya chhe. 130.

have mUrta ane amUrta guNonAn lakShaN tathA sambandh (arthAt temane kayAn dravyo sAthe sambandh chhe te) kahe chhe — 1. atadbhAv = (kathanchit) te -paNe nahi hovun te. 2. lingI = lingavALun. (khAs guN te ling – chihna – lakShaN chhe ane lingI te dravya chhe.) 3. tadbhAv = te -paNun; te -paNe hovun te; svarUp. 4. vishiShTa = visheShatAvALun; khAs; bhinna.

Page 259 of 513
PDF/HTML Page 290 of 544
single page version

मूर्तानां गुणानामिन्द्रियग्राह्यत्वं लक्षणम् । अमूर्तानां तदेव विपर्यस्तम् । ते च मूर्ताः पुद्गलद्रव्यस्य, तस्यैवैकस्य मूर्तत्वात् । अमूर्ताः शेषद्रव्याणां, पुद्गलादन्येषां सर्वेषामप्य- मूर्तत्वात् ।।१३१।।

ज्ञातव्यः ।।१३०।। अथ मूर्तामूर्तगुणानां लक्षणं संबन्धं च निरूपयति — मुत्ता इंदियगेज्झा मूर्ता गुणा इन्द्रियग्राह्या भवन्ति, अमूर्ताः पुनरिन्द्रियविषया न भवन्ति इति मूर्तामूर्तगुणानामिन्द्रियानिन्द्रयविषयत्वं लक्षणमुक्तम् । इदानीं मूर्तगुणाः कस्य संबन्धिनो भवन्तीति संबन्धं कथयति । पोग्गलदव्वप्पगा अणेगविधा मूर्तगुणाः पुद्गलद्रव्यात्मका अनेकविधा भवन्ति; पुद्गलद्रव्यसंबन्धिनो भवन्तीत्यर्थः । अमूर्तगुणानां

anvayArtha — [इन्द्रियग्राह्याः मूर्ताः] indriyagrAhya evA mUrta guNo [पुद्गलद्रव्यात्मकाः] pudgaladravyAtmak [अनेकविधाः] anekavidh chhe; [अमूर्तानां द्रव्याणां] amUrta dravyonA [गुणाः] guNo [अमूर्ताः ज्ञातव्याः] amUrta jANavA.

TIkA — mUrta guNonun lakShaN indriyagrAhyapaNun chhe; amUrta guNonun lakShaN tenAthI viparIt chhe (arthAt amUrta guNo indriyothI jaNAtA nathI). vaLI mUrta guNo pudgaladravyanA chhe, kAraN ke te ja (pudgal ja) ek mUrta chhe; amUrta guNo bAkInAn dravyonA chhe, kAraN ke pudgal sivAy bAkInAn badhay dravyo amUrta chhe. 131.

Page 260 of 513
PDF/HTML Page 291 of 544
single page version

इन्द्रियग्राह्याः किल स्पर्शरसगन्धवर्णास्तद्विषयत्वात् । ते चेन्द्रियग्राह्यत्वव्यक्तिशक्ति- वशात् गृह्यमाणा अगृह्यमाणाश्च आ -एकद्रव्यात्मकसूक्ष्मपर्यायात्परमाणोः आ -अनेक- द्रव्यात्मकस्थूलपर्यायात्पृथिवीस्कन्धाच्च सकलस्यापि पुद्गलस्याविशेषेण विशेषगुणत्वेन विद्यन्ते । ते च मूर्तत्वादेव शेषद्रव्याणामसंभवन्तः पुद्गलमधिगमयन्ति । शब्दस्यापीन्द्रियग्राह्यत्वाद्गुणत्वं न खल्वाशङ्कनीयं, तस्य वैचित्र्यप्रपञ्चितवैश्वरूपस्याप्यनेकद्रव्यात्मकपुद्गलपर्यायत्वेनाभ्युप- संबन्धं प्रतिपादयति । दव्वाणममुत्ताणं विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृतीनाममूर्तद्रव्याणां संबन्धिनो भवन्ति । ते के । गुणा अमुत्ता अमूर्ताः गुणाः, केवलज्ञानादय इत्यर्थः । इति मूर्तामूर्तगुणानां लक्षणसंबन्धौ ज्ञातव्यौ ।।१३१।। एवं ज्ञानादिविशेषगुणभेदेन द्रव्यभेदो भवतीति कथनरूपेण द्वितीय- स्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ मूर्तपुद्गलद्रव्यस्य गुणानावेदयति — वण्णरसगंधफासा विज्जंते पोग्गलस्स वर्णरसगन्धस्पर्शा विद्यन्ते । कस्य । पुद्गलस्य । कथंभूतस्य । सुहुमादो पुढवीपरियंतस्स य ‘‘पुढवी जलं च छाया चउरिंदियविसयकम्मपरमाणू । छव्विहभेयं भणियं पोग्गलदव्वं जिणवरेहिं’’ ।। इति

anvayArtha — [वर्णरसगंधस्पर्शाः] varNa, ras, gandh ne sparsha ( – e guNo) [सूक्ष्मात्] sUkShmathI mAnDIne [पृथिवीपर्यन्तस्य च] pRithvI paryantanA [पुद्गलस्य] (sarva) pudgalane [विद्यन्ते] hoy chhe; [चित्रः शब्दः] je vividh prakArano shabda [सः] te [पुद्गलः] pudgal arthAt paudgalik paryAy chhe.

TIkA — sparsha, ras, gandh ne varNa indriyagrAhya chhe, kAraN ke teo indriyonA viShayo chhe. teo indriyagrAhyapaNAnI ¹vyakti ane shaktine vashe indriyo vaDe bhale grahAtA hoy ke na grahAtA hoy topaN teo ekadravyAtmak sUkShmaparyAyarUp paramANuthI mAnDIne anekadravyAtmak sthUlaparyAyarUp pRithvIskandh sudhInA sarva pudgalane avisheShapaNe visheSh guNo tarIke hoy chhe; ane teo mUrta hovAne lIdhe (pudgal sivAyanAn) bAkInAn dravyone nahi vartatA hovAthI pudgalane jaNAve chhe.

shabda paN indriyagrAhya hovAthI guN hashe em shankA na karavI, kAraN ke te ( shabda) *vichitratA vaDe vishvarUpapaNun (anekAnekaprakArapaNun) darshAvato hovA chhatAn tene anekadravyAtmak pudgalaparyAy tarIke svIkAravAmAn Ave chhe. 1. paramANu, kArmaNavargaNA vageremAn indriyagrAhyapaNun vyakta nathI topaN shaktirUpe avashya hoy chhe;

tethI ja ghaNA paramANuo skandharUpe thaI sthUlapaNun dhAraN karatAn indriyo vaDe jaNAy chhe. *vichitratA = vividhatA. (shabda bhAShAtmak, abhAShAtmak, prAyogik, vaishrasik – em vividh chhe.)

Page 261 of 513
PDF/HTML Page 292 of 544
single page version

गम्यमानत्वात् । गुणत्वे वा, न तावदमूर्तद्रव्यगुणः शब्दः, गुणगुणिनोरविभक्तप्रदेशत्वेनैकवेदन- वेद्यत्वादमूर्तद्रव्यस्यापि श्रवणेन्द्रियविषयत्वापत्तेः । पर्यायलक्षणेनोत्खातगुणलक्षणत्वान्मूर्तद्रव्य- गुणोऽपि न भवति । पर्यायलक्षणं हि कादाचित्कत्वं गुणलक्षणं तु नित्यत्वम् । ततः कादाचित्कत्वोत्खातनित्यत्वस्य न शब्दस्यास्ति गुणत्वम् । यत्तु तत्र नित्यत्वं तत्तदारम्भक- पुद्गलानां तद्गुणानां च स्पर्शादीनामेव, न शब्दपर्यायस्येति दृढतरं ग्राह्यम् । न च पुद्गल- गाथाकथितक्रमेण परमाणुलक्षणसूक्ष्मस्वरूपादेः पृथ्वीस्कन्धलक्षणस्थूलस्वरूपपर्यन्तस्य च । तथाहि — यथानन्तज्ञानादिचतुष्टयं विशेषलक्षणभूतं यथासंभवं सर्वजीवेषु साधारणं तथा वर्णादिचतुष्टयं विशेष- लक्षणभूतं यथासंभवं सर्वपुद्गलेषु साधारणम् । यथैव चानन्तज्ञानादिचतुष्टयं मुक्तजीवेऽतीन्द्रियज्ञान- विषयमनुमानगम्यमागमगम्यं च, तथा शुद्धपरमाणुद्रव्ये वर्णादिचतुष्टयमप्यतीन्द्रियज्ञानविषयमनुमान- गम्यमागमगम्यं च । यथा वानन्तचतुष्टयस्य संसारिजीवे रागादिस्नेहनिमित्तेन कर्मबन्धवशादशुद्धत्वं भवति तथा वर्णादिचतुष्टयस्यापि स्निग्धरूक्षगुणनिमित्तेन द्वि -अणुकादिबन्धावस्थायामशुद्धत्वम् । यथा वानन्तज्ञानादिचतुष्टयस्य रागादिस्नेहरहितशुद्धात्मध्यानेन शुद्धत्वं भवति तथा वर्णादिचतुष्टयस्यापि स्निग्धगुणाभावे बन्धनेऽसति परमाणुपुद्गलावस्थायां शुद्धत्वमिति । सद्दो सो पोग्गलो यस्तु शब्दः स

[shabdane (paryAy nahi mAnatAn) guN mAnavAmAn Ave to te kaI rIte yogya nathI tenun samAdhAna — ]

pratham to, shabda amUrta dravyano guN nathI kem ke guN -guNIne abhinna pradeshapaNun hovAne lIdhe teo (guN -guNI) ¹ek vedanathI vedya hovAthI amUrta dravyane paN shravaNendriyanA viShayabhUtapaNun AvI paDe.

(bIjun, shabdamAn) paryAyanA lakShaN vaDe guNanun lakShaN utthApit thatun hovAthI shabda mUrta dravyano guN paN nathI. paryAyanun lakShaN kAdAchitkapaNun (anityapaNun) chhe ane guNanun lakShaN nityapaNun chhe; mATe (shabdamAn) kAdAchitkapaNA vaDe nityapaNun utthApit thatun hovAthI (arthAt shabda koik vAr ja thato hovAthI ane nitya nahi hovAthI) shabda te guN nathI. je tyAn nityapaNun chhe te tene (shabdane) utpanna karanArAn pudgalonun ane temanA sparshAdik guNonun ja chhe, shabdaparyAyanun nahi — em ati draDhapaNe grahaN karavun. 1. ek vedanathI vedya = ek gnAnathI jaNAvAyogya. (naiyAyiko shabdane AkAshano guN mAne chhe paN

Page 262 of 513
PDF/HTML Page 293 of 544
single page version

पर्यायत्वे शब्दस्य पृथिवीस्कन्धस्येव स्पर्शनादीन्द्रियविषयत्वम्; अपां घ्राणेन्द्रियाविषयत्वात्, ज्योतिषो घ्राणरसनेन्द्रियाविषयत्वात्, मरुतो घ्राणरसनचक्षुरिन्द्रियाविषयत्वाच्च । न चागन्धा- गन्धरसागन्धरसवर्णाः एवमप्ज्योतिर्मारुतः, सर्वपुद्गलानां स्पर्शादिचतुष्कोपेतत्वाभ्युपगमात्; व्यक्तस्पर्शादिचतुष्कानां च चन्द्रकान्तारणियवानामारम्भकैरेव पुद्गलैरव्यक्तगन्धाव्यक्तगन्धरसा- व्यक्तगन्धरसवर्णानामप्ज्योतिरुदरमरुतामारम्भदर्शनात् । न च क्वचित्कस्यचित् गुणस्य व्यक्ता- पौद्गलः । यथा जीवस्य नरनारकादिविभावपर्यायाः तथायं शब्दः पुद्गलस्य विभावपर्यायो, न च गुणः । कस्मात् । गुणस्याविनश्वरत्वात्, अयं च विनश्वरो । नैयायिकमतानुसारी कश्चिद्वदत्याकाश- गुणोऽयं शब्दः । परिहारमाह – आकाशगुणत्वे सत्यमूर्तो भवति । अमूर्तश्च श्रवणेन्द्रियविषयो न भवति, दृश्यते च श्रवणेन्द्रियविषयत्वम् । शेषेन्द्रियविषयः कस्मान्न भवतीति चेत् —

vaLI ‘jo shabda pudgalano paryAy hoy to pRithvIskandhanI jem te sparshanAdik indriyono viShay hovo joIe arthAt jem pRithvIskandharUp pudgalaparyAy sarva indriyothI jaNAy chhe tem shabdarUp pudgalaparyAy paN sarva indriyothI jaNAvo joIe’ (em tarka karavAmAn Ave to) em paN nathI; kAraN ke pANI (pudgalaparyAy hovA chhatAn) ghrANendriyano viShay nathI, agni (pudgalaparyAy hovA chhatAn) ghrANendriy tathA rasanendriyano viShay nathI ane pavan (pudgalaparyAy hovA chhatAn) ghrANendriy, rasanendriy tathA chakShu -indriyano viShay nathI. vaLI em nathI ke pANI gandh vinAnun chhe (tethI nAkathI agrAhya chhe), agni gandh tathA ras vinAno chhe (tethI nAk tathA jIbhathI agrAhya chhe) ane pavan gandh, ras tathA varNa vinAno chhe (tethI nAk, jIbh tathA AnkhathI agrAhya chhe); kAraN ke sarva pudgalo sparshAdi *

(1) chandrakAntane, (2) araNine ane (3) javane je pudgalo utpanna kare chhe te ja pudgalo vaDe (1) jene gandh avyakta chhe evA pANInI, (2) jene gandh tathA ras avyakta chhe evA agninI ane (3) jene gandh, ras tathA varNa avyakta chhe evA udaravAyunI utpatti thatI jovAmAn Ave chhe.

* chatuShka = chatuShTay; chArano samUh. [sarva pudgalomAn — pRithvI, pANI, agni, ane vAyu e badhayamAn — sparshAdi chAre guNo hoy chhe. mAtra pher eTalo ja chhe ke pRithvImAn chAre guNo vyakta chhe, pANImAn gandh avyakta chhe, agnimAn gandh tathA ras avyakta chhe ane vAyumAn gandh, ras tathA varNa avyakta chhe. A vAtanI siddhine mATe yukti A pramANe chhe chandrakAntamaNirUp pRithvImAnthI pANI jhare chhe, araNinA lAkaDAmAnthI agni thAy chhe ane jav khAvAthI peTamAn vAyu thAy chhe; mATe (1) chandrakAntamaNimAn, (2) araNimAn ane (3) javamAn rahelA chAre guNo (1) pANImAn, (2) agnimAn ane (3) vAyumAn hovA joIe. mAtra pher eTalo ja chhe ke te guNomAnthI keTalAk apragaTarUpe pariNamyA chhe. vaLI pAchhA, pANImAnthI motIrUp pRithvIkAy nIpajatAn athavA agnimAnthI kAjaLarUp pRithvIkAy nIpajatAn chAre guNo pragaT thatA jovAmAn Ave chhe.

Page 263 of 513
PDF/HTML Page 294 of 544
single page version

व्यक्तत्वं कादाचित्कपरिणामवैचित्र्यप्रत्ययं नित्यद्रव्यस्वभावप्रतिघाताय । ततोऽस्तु शब्दः पुद्गलपर्याय एवेति ।।१३२।।

अन्येन्द्रियविषयोऽन्येन्द्रियस्य न भवति वस्तुस्वभावादेव, रसादिविषयवत् । पुनरपि कतंभूतः । चित्तो चित्रः भाषात्मकाभाषात्मकरूपेण प्रायोगिकवैश्रसिकरूपेण च नानाप्रकारः । तच्च ‘‘सद्दो खंधप्पभवो’’ इत्यादिगाथायां पञ्चास्तिकाये व्याख्यातं तिष्ठत्यत्रालं प्रसङ्गेन ।।१३२।। अथाकाशाद्यमूर्तद्रव्याणां विशेषगुणान्प्रतिपादयति — आगासस्सवगाहो आकाशस्यावगाहहेतुत्वं, धम्मद्दव्वस्स गमणहेदुत्तं धर्मद्रव्यस्य गमनहेतुत्वं, धम्मेदरदव्वस्स दु गुणो पुणो ठाणकारणदा धर्मेतरद्रव्यस्य तु पुनः स्थानकारणतागुणो भवतीति प्रथमगाथा गता । कालस्स वट्टणा से कालस्य वर्तना स्याद्गुणः, गुणोवओगो त्ति अप्पणो भणिदो ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयमित्यात्मनो गुणो भणितः । णेया संखेवादो गुणा हि मुत्तिप्पहीणाणं एवं संक्षेपादमूर्तद्रव्याणां गुणा ज्ञेया इति । तथाहि — सर्वद्रव्याणां साधारणमवगाहहेतुत्वं

vaLI kyAnk (koI paryAyamAn) koI guNanun kAdAchitka pariNAmanI vichitratAne kAraNe thatun vyaktapaNun ke avyaktapaNun nityadravyasvabhAvano pratighAt karatun nathI (arthAt anitya pariNAmane lIdhe thatI guNanI pragaTatA ane apragaTatA nitya dravyasvabhAv sAthe kAI virodh pAmatI nathI).

Page 264 of 513
PDF/HTML Page 295 of 544
single page version

विशेषगुणो हि युगपत्सर्वद्रव्याणां साधारणावगाहहेतुत्वमाकाशस्य, सकृत्सर्वेषां गमनपरिणामिनां जीवपुद्गलानां गमनहेतुत्वं धर्मस्य, सकृत्सर्वेषां स्थानपरिणामिनां जीवपुद्गलानां स्थानहेतुत्वमधर्मस्य, अशेषशेषद्रव्याणां प्रतिपर्यायं समयवृत्तिहेतुत्वं कालस्य, चैतन्यपरिणामो जीवस्य । एवममूर्तानां विशेषगुणसंक्षेपाधिगमे लिङ्गम् । तत्रैककालमेव विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सदाकाशं निश्चिनोति । गतिपरिणतसमस्तजीवपुद्गलानामेकसमये साधारणं गमनहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सद्धर्मद्रव्यं निश्चिनोति । तथैव च स्थिति- परिणतसमस्तजीवपुद्गलानामेकसमये साधारणं स्थितिहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सद- धर्मद्रव्यं निश्चिनोति । सर्वद्रव्याणां युगपत्पर्यायपरिणतिहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्स- त्कालद्रव्यं निश्चिनोति । सर्वजीवसाधारणं सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनद्वयं विशेषगुणत्वादेवान्या- चेतनपञ्चद्रव्याणामसंभवत्सच्छुद्धबुद्धैकस्वभावं परमात्मद्रव्यं निश्चिनोति । अयमत्रार्थः — यद्यपि पञ्च- द्रव्याणि जीवस्योपकारं कुर्वन्ति तथापि तानि दुःखकारणान्येवेति ज्ञात्वाक्षयानन्तसुखादिकारणं

anvayArtha — [आकाशस्य अवगाहः] AkAshano avagAh, [धर्मद्रव्यस्य गमनहेतुत्वं] dharmadravyano gamanahetutva [तु पुनः] ane vaLI [धर्मेतरद्रव्यस्य गुणः] adharmadravyano guN [स्थानकारणता] sthAnakAraNatA chhe. [कालस्य] kALano guN [वर्तना स्थात्] vartanA chhe, [आत्मनः गुणः] AtmAno guN [उपयोगः इति भणितः] upayog kahyo chhe. [मूर्तिग्रहीणानां गुणाः हि] A rIte amUrta dravyonA guNo [संक्षेपात्] sankShepathI [ज्ञेयाः] jANavA.

TIkA — yugapad sarva dravyone sAdhAraN avagAhanun hetupaNun AkAshano visheSh guN chhe. ekIsAthe sarva gamanapariNAmI (gatirUpe pariNamelAn) jIv -pudgalone gamananun hetupaNun dharmano visheSh guN chhe. ekIsAthe sarva sthAnapariNAmI jIvone ane pudgalone sthAnanun hetupaNun (sthitinun arthAt sthiratAnun nimittapaNun) adharmano visheSh guN chhe. (kAL sivAy) bAkInAn asheSh dravyone darek paryAye samayavRuttinun hetupaNun (samayasamayanI pariNatinun nimittapaNun) kALano visheSh guN chhe. chaitanyapariNAm jIvano visheSh guN chhe. A pramANe amUrta dravyonA visheSh guNonun sankShep gnAn thatAn amUrta dravyone jANavAnAn ling (chihna, lakShaN, sAdhan) prApta thAy chhe arthAt te te visheSh guNo vaDe te te amUrta dravyonun astitva jaNAy chhe — siddha thAy chhe. (te spaShTatAthI samajAvavAmAn Ave chhe)

Page 265 of 513
PDF/HTML Page 296 of 544
single page version

सकलद्रव्यसाधारणावगाहसंपादनमसर्वगतत्वादेव शेषद्रव्याणामसंभवदाकाशमधिगमयति । तथैक- वारमेव गतिपरिणतसमस्तजीवपुद्गलानामालोकाद्गमनहेतुत्वमप्रदेशत्वात्कालपुद्गलयोः, समुद्- घातादन्यत्र लोकासंख्येयभागमात्रत्वाज्जीवस्य, लोकालोक सीम्नोऽचलितत्वादाकाशस्य, विरुद्ध- कार्यहेतुत्वादधर्मस्यासंभवद्धर्ममधिगमयति । तथैकवारमेव स्थितिपरिणतसमस्तजीवपुद्गला- नामालोकात्स्थानहेतुत्वमप्रदेशत्वात्कालपुद्गलयोः, समुद्घातादन्यत्र लोकासंख्येयभागमात्रत्वा- ज्जीवस्य, लोकालोकसीम्नोऽचलितत्वादाकाशस्य, विरुद्धकार्यहेतुत्वाद्धर्मस्य चासंभवदधर्ममधि- विशुद्धज्ञानदर्शनोपयोगस्वभावं परमात्मद्रव्यं तदेव मनसा ध्येयं वचसा वक्तव्यं कायेन तत्साधक- मनुष्ठानं च कर्तव्यमिति ।।१३३ । १३४।। एवं कस्य द्रव्यस्य के विशेषगुणा भवन्तीति कथनरूपेण

tyAn ek ja kALe sarva dravyone sAdhAraN *avagAhanun sampAdan ( – avagAhahetutvarUp ling) AkAshane jaNAve chhe, kAraN ke bAkInAn dravyo sarvagat (sarvavyApak) nahi hovAthI temane te sambhavatun nathI.

evI ja rIte ek ja kALe gatipariNat (gatirUpe pariNamelAn) samasta jIv – pudgalone lok sudhI gamananun hetupaNun dharmane jaNAve chhe, kAraN ke kAL ne pudgal apradeshI hovAthI temane te sambhavatun nathI, jIv samudghAt sivAy anyatra lokanA asankhyamA bhAgamAtra hovAthI tene te sambhavatun nathI, lok ne alokanI sImA achalit hovAthI AkAshane te sambhavatun nathI ane viruddha kAryano hetu hovAthI adharmane te sambhavatun nathI. (kAL ne pudgal ekapradeshI hovAthI teo lok sudhI gamanamAn nimitta thaI shake nahi; jIv samudghAt sivAyanA kALe lokanA asankhyAtamA bhAgamAn ja raheto hovAthI te paN lok sudhI gamanamAn nimitta thaI shake nahi; AkAsh gatimAn nimitta hoy to jIv -pudgalonI gati alokamAn paN hoy ane tethI lok -alokanI maryAdA rahe nahi, mATe gatihetutva AkAshano guN paN nathI; adharmadravya to gatithI viruddha kArya je sthiti temAn nimittabhUt chhe, mATe te paN gatimAn nimitta thaI shake nahi. A rIte gatihetutvaguN dharma nAmanA dravyanun astitva jaNAve chhe.)

evI ja rIte ek ja kALe sthitipariNat samasta jIv -pudgalone lok sudhI sthitinun hetupaNun adharmane jaNAve chhe, kAraN ke kAL ne pudgal apradeshI hovAthI temane te sambhavatun nathI, jIv samudghAt sivAy anyatra lokanA asankhyAtamA bhAgamAtra hovAthI tene te sambhavatun nathI, lok ne alokanI sImA achalit hovAthI AkAshane te sambhavatun nathI ane viruddha kAryano hetu hovAthI dharmane te sambhavatun nathI. *avagAh = lIn thavun te; majjit thavun te; avakAsh pAmavo te. (ek ja kALe sarva dravyone sAmAnya avakAshanI prAptimAn AkAshadravya nimittabhUt chhe.) pra. 34

Page 266 of 513
PDF/HTML Page 297 of 544
single page version

गमयति । तथा अशेषशेषद्रव्याणां प्रतिपर्यायं समयवृत्तिहेतुत्वं कारणान्तरसाध्यत्वात्समय- विशिष्टाया वृत्तेः स्वतस्तेषामसंभवत्कालमधिगमयति । तथा चैतन्यपरिणामश्चेतनत्वादेव शेष- द्रव्याणामसंभवन् जीवमधिगमयति । एवं गुणविशेषाद्द्रव्यविशेषोऽधिगन्तव्यः ।।१३३ । १३४।।

अथ द्रव्याणां प्रदेशवत्त्वाप्रदेशवत्त्वविशेषं प्रज्ञापयति — तृतीयस्थले गाथात्रयं गतम् । अथ कालद्रव्यं विहाय जीवादिपञ्चद्रव्याणामस्तिकायत्वं व्याख्याति —

evI ja rIte (kAL sivAy) bAkInAn samasta dravyone darek paryAye samayavRuttinun hetupaNun kALane jaNAve chhe, kAraN ke temane *samayavishiShTa vRutti kAraNAntarathI sadhAtI hovAne lIdhe (arthAt temane samayathI vishiShTa evI pariNati anya kAraNathI thatI hovAne lIdhe) svata temane te (samayavRuttihetutva) sambhavatun nathI.

evI ja rIte chaitanyapariNAm jIvane jaNAve chhe, kAraN ke te chetan hovAthI sheSh dravyone te sambhavato nathI.

bhAvArtha — pUrve darshAvyun tem sparsha -ras -gandh -varNathI pudgaladravyonun astitva jaNAy chhe. ahIn amUrta dravyonun astitva temanAn visheSh lakShaNothI pragaT karavAmAn Avyun chhe.

chaitanyapariNAmarUp lakShaN anubhavamAn Avatun hovAthI anant jIvadravyonun astitva jaNAy chhe. jIvAdi samasta dravyo jenA nimitte avagAh (avakAsh) pAme chhe evun koI dravya hovun joIe; te dravya lokAlokavyApI AkAsh chhe. jIv -pudgalo gati karatAn jaNAy chhe, tethI jem mAchhalAnne gatimAn nimittabhUt jaL chhe tem jIv -pudgalone gatimAn nimittabhUt koI dravya hovun joIe; te dravya lokavyApI dharmadravya chhe. jem manuShyane sthitimAn nimittabhUt pRithvI chhe tem jIv -pudgalone sthitimAn nimittabhUt koI dravya hovun joIe; te dravya lokavyApI adharmadravya chhe. jem kumbhAranA chakrane pharavAmAn khIlI nimittabhUt chhe tem (kAL sivAyanAn) sarva dravyone pariNamanamAn nimittabhUt koI dravya hovun joIe; te dravya asankhyAt kALANuo chhe ke jemanA paryAyo samay, ghaDI, divas, varSha ityAdirUpe vyakta thAy chhe.

A pramANe guNabhedathI dravyabhed nakkI thayo. 133 -134. have dravyono +pradeshavattva ane apradeshavattvarUp visheSh ( – bhed) jaNAve chhe — *kAL sivAyanAn dravyonI pariNati ‘ek samayamAn A pariNati thaI chhe’ em samayathI vishiShTa chhe arthAt

vyavahAre temAn samayanI apekShA Ave chhe mATe temAn koi dravya — kALadravya — nimitta hovun joIe. +pradeshavattva = pradeshavALApaNun

Page 267 of 513
PDF/HTML Page 298 of 544
single page version

जीवा पोग्गलकाया धम्माधम्मा पुणो य आगासं । सपदेसेहिं असंखा णत्थि पदेस त्ति कालस्स ।।१३५।।

प्रदेशवन्ति हि जीवपुद्गलधर्माधर्माकाशानि अनेकप्रदेशवत्त्वात् । अप्रदेशः कालाणुः प्रदेशमात्रत्वात् । अस्ति च संवर्तविस्तारयोरपि लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशापरित्यागाज्जीवस्य, द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वादप्रदेशत्वेऽपि द्विप्रदेशादिसंख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशपर्यायेणानवधारित- प्रदेशत्वात्पुद्गलस्य, सकललोकव्याप्यसंख्येयप्रदेशप्रस्ताररूपत्वात् धर्मस्य, सकललोकव्याप्य- जीवा पोग्गलकाया धम्माधम्मा पुणो य आगासं जीवाः पुद्गलकायाः धर्माधर्मौ पुनश्चाकाशम् । एते पञ्चास्तिकायाः किंविशिष्टाः । सपदेसेहिं असंखा स्वप्रदेशैरसंख्येयाः । अत्रासंख्येयप्रदेशशब्देन प्रदेशबहुत्वं ग्राह्यम् । तच्च यथासंभवं योजनीयम् । जीवस्य तावत्संसारावस्थायां विस्तारोपसंहारयोरपि प्रदीप- वत्प्रदेशानां हानिवृद्धयोरभावाद्वयवहारेण देहमात्रेऽपि निश्चयेन लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशत्वम् ।

anvayArtha — [जीवाः] jIvo, [पुद्गलकायाः] pudgalakAyo, [धर्माधर्मौ] dharma, adharma [पुनः च] ane vaLI [आकाशं] AkAsh [स्वप्रदेशैः] svapradeshonI apekShAe [असंख्याताः] asankhyAt arthAt anek chhe; [कालस्य] kALane [प्रदेशाः इति] pradesho [न सन्ति] nathI.

TIkA — jIv, pudgal, dharma, adharma ane AkAsh anek pradeshovALAn hovAthI pradeshavant chhe. kALANu pradeshamAtra (arthAt ekapradeshI) hovAthI apradeshI chhe.

(upar kahelI vAt spaShTa karavAmAn Ave chhe – ) sankochavistAr thato hovA chhatAn jIv lokAkAsh tulya asankhya pradeshone nahi chhoDato hovAthI jIv pradeshavAn chhe; pudgal, joke dravye pradeshamAtra (-ekapradeshI) hovAthI apradeshI chhe topaN, be pradeshothI mAnDIne sankhyAt, asankhyAt ane anant pradeshovALA paryAyanI apekShAe anishchit pradeshovALun hovAthI pradeshavAn chhe; sakaLalokavyApI asankhya pradeshonA *prastArarUp hovAthI dharma *prastAr = phelAv; vistAr.

Page 268 of 513
PDF/HTML Page 299 of 544
single page version

संख्येयप्रदेशप्रस्ताररूपत्वादधर्मस्य, सर्वव्याप्यनन्तप्रदेशप्रस्ताररूपत्वादाकाशस्य च प्रदेशवत्त्वम् । कालाणोस्तु द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वात्पर्यायेण तु परस्परसंपर्कासंभवादप्रदेशत्वमेवास्ति । ततः कालद्रव्यमप्रदेशं शेषद्रव्याणि प्रदेशवन्ति ।।१३५।।

धर्माधर्मयोः पुनरवस्थितरूपेण लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशत्वम् । स्कन्धाकारपरिणतपुद्गलानां तु संख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशत्वम् । किंतु पुद्गलव्याख्याने प्रदेशशब्देन परमाणवो ग्राह्या, न च क्षेत्र- प्रदेशाः । कस्मात् । पुद्गलानामनन्तप्रदेशक्षेत्रेऽवस्थानाभावादिति । परमाणोर्व्यक्तिरूपेणैकप्रदेशत्वं शक्तिरूपेणोपचारेण बहुप्रदेशत्वं च । आकाशस्यानन्ता इति । णत्थि पदेस त्ति कालस्स न सन्ति प्रदेशा इति कालस्य । कस्मात् । द्रव्यरूपेणैकप्रदेशत्वात्, परस्परबन्धाभावात्पर्यायरूपेणापीति ।।१३५।। अथ तमेवार्थं द्रढयति —

pradeshavAn chhe; sakaLalokavyApI asankhya pradeshonA prastArarUp hovAthI adharma pradeshavAn chhe; ane sarvavyApI anant pradeshonA prastArarUp hovAthI AkAsh pradeshavAn chhe. kALANu to dravye pradeshamAtra hovAthI ane paryAye paraspar samparka nahi hovAthI apradeshI ja chhe.

anvayArtha — [नभः] AkAsh [लोकालोकयोः] lokAlokamAn chhe, [लोकः] lok [धर्माधर्माभ्याम् आततः] dharma ne adharmathI vyApta chhe, [शेषौ प्रतीत्य] bAkInAn be dravyono Ashray karIne [कालः] kAL chhe, [पुनः] ane [शेषौ] te bAkInAn be dravyo [जीवाः पुद्गलाः] jIvo ne pudgalo chhe.

Page 269 of 513
PDF/HTML Page 300 of 544
single page version

आकाशं हि तावत् लोकालोकयोरपि, षड्द्रव्यसमवायासमवाययोरविभागेन वृत्तत्वात् । धर्माधर्मौ सर्वत्र लोके, तन्निमित्तगमनस्थानानां जीवपुद्गलानां लोकाद्बहिस्तदेकदेशे च गमनस्थानासंभवात् । कालोऽपि लोके, जीवपुद्गलपरिणामव्यज्यमानसमयादिपर्यायत्वात्, स तु लोकैकप्रदेश एवाप्रदेशत्वात् । जीवपुद्गलौ तु युक्तित एव लोके, षड्द्रव्यसमवायात्मक- त्वाल्लोकस्य । किंतु जीवस्य प्रदेशसंवर्तविस्तारधर्मत्वात्, पुद्गलस्य बन्धहेतुभूतस्निग्धरूक्षगुण-

एदाणि पंचदव्वाणि एतानि पूर्वसूत्रोक्तानि जीवादिषड्द्रव्याण्येव उज्झिय कालं तु कालद्रव्यं विहाय अत्थिकाय त्ति भण्णंते अस्तिकायाः पञ्चास्तिकाया इति भण्यन्ते । काया पुण कायाः कायशब्देन पुनः । किं भण्यते । बहुप्पदेसाण पचयत्तं बहुप्रदेशानां संबन्धि प्रचयत्वं समूह इति । अत्र पञ्चास्ति- कायमध्ये जीवास्तिकाय उपादेयस्तत्रापि पञ्चपरमेष्ठिपर्यायावस्था, तस्यामप्यर्हत्सिद्धावस्था, तत्रापि सिद्धावस्था । वस्तुतस्तु रागादिसमस्तविकल्पजालपरिहारकाले सिद्धजीवसदृशा स्वकीयशुद्धात्मावस्थेति भावार्थः ।।✽११।। एवं पञ्चास्तिकायसंक्षेपसूचनरूपेण चतुर्थस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ द्रव्याणां लोकाकाशेऽवस्थानमाख्याति — लोगालोगेसु णभो लोकालोकयोरधिकरणभूतयोर्णभ आकाशं तिष्ठति । धम्माधम्मेहिं आददो लोगो धर्माधर्मास्तिकायाभ्यामाततो व्याप्तो भृतो लोकः । किं कृत्वा । सेसे पडुच्च शेषौ जीवपुद्गलौ प्रतीत्याश्रित्य । अयमत्रार्थः — जीवपुद्गलौ तावल्लोके तिष्ठतस्तयोर्गतिस्थित्योः कारणभूतौ धर्माधर्मावपि लोके । कालो कालोऽपि शेषौ जीवपुद्गलौ प्रतीत्य लोके । क स्मादिति चेत् । जीवपुद्गलाभ्यां नवजीर्णपरिणत्या व्यज्यमानसमयघटिकादिपर्यायत्वात् । शेषशब्देन किं भण्यते । जीवा पुण पोग्गला सेसा जीवाः पुद्गलाश्च पुनः शेषा भण्यन्त इति । अयमत्र भावः — यथा सिद्धा भगवन्तो यद्यपि निश्चयेन लोकाकाशप्रमितशुद्धासंख्येयप्रदेशे केवलज्ञानादिगुणाधारभूते स्वकीयस्वकीयभावे तिष्ठन्ति तथापि व्यवहारेण मोक्षशिलायां तिष्ठन्तीति भण्यन्ते । तथा सर्वे पदार्था यद्यपि निश्चयेन

TIkA — pratham to AkAsh lok tem ja alokamAn chhe, kAraN ke chha dravyonA samavAy ne asamavAyamAn vibhAg vinA rahelun chhe. dharma ne adharma sarvatra lokamAn chhe, kAraN ke temanA nimitte jemanI gati ne sthiti thAy chhe evAn jIv ne pudgalonI gati ke sthiti lokanI bahAr thatI nathI tem ja lokanA ek deshamAn thatI nathI ( – lokamAn sarvatra thAy chhe). kAL paN lokamAn chhe, kAraN ke jIv ane pudgalonA pariNAmo dvArA (kALanA) samayAdi paryAyo vyakta thAy chhe; ane te kAL lokanA ek pradeshamAn ja chhe kAraN ke apradeshI chhe. jIv ane pudgal to yuktithI ja lokamAn chhe, kAraN ke lok chha dravyonA samavAyasvarUp chhe.

vaLI A uparAnt (eTalun visheSh samajavun ke), pradeshono sankochavistAr thavo te jIvano dharma hovAthI ane bandhanA hetubhUt *snigdha -rUkSha guNo te pudgalano dharma hovAthI *snigdha eTale chIkaNun, ane rUkSha eTale lUkhun.