Page 270 of 513
PDF/HTML Page 301 of 544
single page version

धर्मत्वाच्च तदेकदेशसर्वलोकनियमो नास्ति । कालजीवपुद्गलानामित्येकद्रव्यापेक्षया एकदेश अनेकद्रव्यापेक्षया पुनरञ्जनचूर्णपूर्णसमुद्गकन्यायेन सर्वलोक एवेति ।।१३६।।

स्वकीयस्वकीयस्वरूपे तिष्ठन्ति तथापि व्यवहारेण लोकाकाशे तिष्ठन्तीति । अत्र यद्यप्यनन्तजीव- द्रव्येभ्योऽनन्तगुणपुद्गलास्तिष्ठन्ति तथाप्येकदीपप्रकाशे बहुदीपप्रकाशवद्विशिष्टावगाहशक्तियोगेना- संख्येयप्रदेशेऽपि लोकेऽवस्थानं न विरुध्यते ।।१३६।। अथ यदेवाकाशस्य परमाणुव्याप्तक्षेत्रं प्रदेश- लक्षणमुक्तं शेषद्रव्यप्रदेशानां तदेवेति सूचयति — जध ते णभप्पदेसा यथा ते प्रसिद्धाः परमाणु- व्याप्तक्षेत्रप्रमाणाकाशप्रदेशाः तधप्पदेसा हवंति सेसाणं तेनैवाकाशप्रदेशप्रमाणेन प्रदेशा भवन्ति । केषाम् । शुद्धबुद्धैकस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृतिशेषद्रव्याणाम् । अपदेसो परमाणू अप्रदेशो द्वितीयादि- प्रदेशरहितो योऽसौ पुद्गलपरमाणुः तेण पदेसुब्भवो भणिदो तेन परमाणुना प्रदेशस्योद्भव jIv ane pudgalane AkhA lokamAn ke tenA ek deshamAn rahevAno niyam nathI. (vaLI) kAL, jIv ane pudgal ek dravyanI apekShAe lokanA ek deshamAn rahe chhe ane anek dravyonI apekShAe anjanachUrNathI (AnjaNanA jhINA bhUkAthI) bharelI DAbalInA nyAye AkhA lokamAn ja chhe. 136.

anvayArtha — [यथा] je rIte [ते नभःप्रदेशाः] te AkAshapradesho chhe, [तथा] te ja rIte [शेषाणां] bAkInAn dravyonA [प्रदेशाः भवन्ति] pradesh chhe (arthAt jem AkAshanA pradesho paramANurUpI gajathI mapAy chhe tem bAkInAn dravyonA pradesh paN e ja rIte mapAy chhe). [परमाणुः अप्रदेशः] paramANu apradeshI chhe; [तेन] tenA vaDe [प्रदेशोद्भवः भणितः] pradeshodbhav kahyo chhe.

Page 271 of 513
PDF/HTML Page 302 of 544
single page version

सूत्रयिष्यते हि स्वयमाकाशस्य प्रदेशलक्षणमेकाणुव्याप्यत्वमिति । इह तु यथाकाशस्य प्रदेशास्तथा शेषद्रव्याणामिति प्रदेशलक्षणप्रकारैकत्वमासूत्र्यते । ततो यथैकाणुव्याप्येनांशेन गण्यमानस्याकाशस्यानन्तांशत्वादनन्तप्रदेशत्वं तथैकाणुव्याप्येनांशेन गण्यमानानां धर्माधर्मैक- जीवानामसंख्येयांशत्वात् प्रत्येकमसंख्येयप्रदेशत्वम् । यथा चावस्थितप्रमाणयोर्धर्माधर्मयोस्तथा संवर्तविस्ताराभ्यामनवस्थितप्रमाणस्यापि शुष्कार्द्रत्वाभ्यां चर्मण इव जीवस्य स्वांशाल्प- बहुत्वाभावादसंख्येयप्रदेशत्वमेव । अमूर्तसंवर्तविस्तारसिद्धिश्च स्थूलकृशशिशुकुमारशरीरव्यापि- त्वादस्ति स्वसंवेदनसाध्यैव । पुद्गलस्य तु द्रव्येणैकप्रदेशमात्रत्वादप्रदेशत्वे यथोदिते सत्यपि उत्पत्तिर्भणिता । परमाणुव्याप्तक्षेत्रं प्रदेशो भवति । तदग्रे विस्तरेण कथयति इह तु सूचितमेव ।।१३७।। एवं पञ्चमस्थले स्वतन्त्रगाथाद्वयं गतम् । अथ कालद्रव्यस्य द्वितीयादिप्रदेशरहितत्वेनाप्रदेशत्वं व्यवस्थापयति — समओ समयपर्यायस्योपादानकारणत्वात्समयः कालाणुः । दु पुनः । स च कथंभूतः ।

TIkA — (bhagavAn kundakundAchAryadev) pote ja (140mA) sUtra dvArA kaheshe ke AkAshanA pradeshanun lakShaN ekANuvyApyatva chhe (arthAt ek paramANuthI vyApyapaNun te pradeshanun lakShaN chhe); ane ahIn (A sUtramAn, A gAthAmAn) ‘je rIte AkAshanA pradesho chhe te ja rIte bAkInAn dravyonA pradesho chhe’ em pradeshanA lakShaNanI ekaprakAratA kahevAmAn Ave chhe.

mATe, jem ekANuvyApya ( – ek paramANuthI vyApya hoy evaDA) ansh vaDe gaNatAn AkAshanA anant ansho hovAthI AkAsh anantapradeshI chhe, tem ekANuvyApya ( – ek paramANuthI vyapAvAyogya) ansh vaDe gaNatAn dharma, adharma ane ek jIvanA asankhyAt ansho hovAthI te darek asankhyAtapradeshI chhe. vaLI jem ¹avasthit pramANavALAn dharma tathA adharma asankhyAtapradeshI chhe, tem sankochavistArane lIdhe ²anavasthit pramANavALA jIvane — sUkA- bhInA chAmaDAnI mAphak — nij anshonun alpabahutva nahi thatun hovAthI asankhyAtapradeshIpaNun ja chhe. (ahIn e prashna thAy chhe ke amUrta evA jIvanA sankochavistAr kem sambhave? tenun samAdhAn karavAmAn Ave chhe) amUrtanA sankochavistAranI siddhi to potAnA anubhavathI ja sAdhya chhe, kAraN ke (sarvane svAnubhavathI pragaT chhe ke) jIv sthUl tem ja kRush sharIramAn, tathA bALak tem ja kumAranA sharIramAn vyApe chhe.

pudgal to dravye ekapradeshamAtra hovAthI yathokta rIte (pUrve jem kahyun tem) apradeshI 1. avasthit pramAN = niyat parimAN; nishchit mAp. (dharmadravya tathA adharmadravyanun mAp lok jeTalun

niyat chhe.) 2. anavasthit = anishchit. (sUkA -bhInA chAmaDAnI mAphak jIv parakShetranI apekShAe sankochavistAr

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 303 of 544
single page version

द्विप्रदेशाद्युद्भवहेतुभूततथाविधस्निग्धरूक्षगुणपरिणामशक्तिस्वभावात्प्रदेशोद्भवत्वमस्ति । ततः पर्यायेणानेकप्रदेशत्वस्यापि संभवात् द्वयादिसंख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशत्वमपि न्याय्यं पुद्गलस्य ।।१३७।।

anvayArtha — [समयः तु] kAL to [अप्रदेशः] apradeshI chhe. [प्रदेशमात्रस्य द्रव्यजातस्य] pradeshamAtra pudgal -paramANu [आकाशद्रव्यस्य प्रदेशं ] AkAsh dravyanA pradeshane [व्यतिपततः] mand gatithI oLangato hoy tyAre [सः वर्तते] te varte chhe arthAt nimittabhUtapaNe pariName chhe. *dvipradeshI vagere skandhonI utpattinA kAraNabhUt je snigdha -rUkSha guNo te -rUpe pariNamavAnI shakti pudgalano svabhAv chhe.

Page 273 of 513
PDF/HTML Page 304 of 544
single page version

अप्रदेश एव समयो द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वात् । न च तस्य पुद्गलस्येव पर्यायेणाप्य- नेकप्रदेशत्वं, यतस्तस्य निरन्तरं प्रस्तारविस्तृतप्रदेशमात्रासंख्येयद्रव्यत्वेऽपि परस्परसंपर्का- संभवादेकैकमाकाशप्रदेशमभिव्याप्य तस्थुषः प्रदेशमात्रस्य परमाणोस्तदभिव्याप्तमेकमाकाशप्रदेशं मन्दगत्या व्यतिपतत एव वृत्तिः ।।१३८।।

अथ कालपदार्थस्य द्रव्यपर्यायौ प्रज्ञापयति — परस्परबन्धो भवति तथाविधबन्धाभावात्पर्यायेणापि । अयमत्रार्थः — यस्मात्पुद्गलपरमाणोरेकप्रदेश- गमनपर्यन्तं सहकारित्वं क रोति न चाधिकं तस्मादेव ज्ञायते सोऽप्येकप्रदेश इति ।।१३८।। अथ पूर्वोक्तकालपदार्थस्य पर्यायस्वरूपं द्रव्यस्वरूपं च प्रतिपादयति — वदिवददो तस्य पूर्वसूत्रोदित-

TIkA — kAL, dravye pradeshamAtra hovAthI, apradeshI ja chhe. vaLI tene pudgalanI mAphak paryAye paN anekapradeshIpaNun nathI; kAraN ke paraspar antar vinA ¹prastArarUp vistarelAn pradeshamAtra asankhyAt kALadravyo hovA chhatAn paraspar samparka nahi hovAthI ek ek AkAshapradeshane vyApIne rahelA kALadravyanI vRutti tyAre ja thAy chhe (arthAt kALANunI pariNati tyAre ja nimittabhUt thAy chhe) ke jyAre ²pradeshamAtra paramANu tenAthI ( – te kALANuthI) vyApta ek AkAshapradeshane mand gatithI oLangato hoy.

bhAvArtha — lokAkAshanA asankhyAt pradesho chhe. ek ek pradeshamAn ek ek kALANu rahelo chhe. te kALANuo snigdha -rUkShaguNanA abhAvane lIdhe ratnarAshinI mAphak chhUTA chhUTA ja rahe chhe, pudgal -paramANuonI mAphak paraspar maLatA nathI.

jyAre pudgalaparamANu AkAshanA ek pradeshane mand gatithI oLange chhe (arthAt ek pradeshathI bIjA anantar pradeshe mand gatithI jAy chhe) tyAre te (oLangavAmAn AvatA) pradeshe rahelo kALANu tene nimittabhUtapaNe varte chhe. A rIte darek kALANu pudgalaparamANune ek pradesh sudhInA gaman paryant ja sahakArIpaNe varte chhe, vadhAre nahi; tethI spaShTa thAy chhe ke kALadravya paryAye paN anekapradeshI nathI. 138.

have kALapadArthanAn dravya ane paryAy jaNAve chhe — 1. prastAr = pathAro; phelAvo; vistAr. (asankhyAt kALadravyo AkhA lokAkAshamAn patharAyelAn chhe. temane

paraspar antar nathI, kAraN ke darek AkAshapradeshamAn ek ek kALadravya rahelun chhe.) 2. pradeshamAtra = ekapradeshI. (ekapradeshI evo paramANu koi ek AkAshapradeshane mand gatithI oLangato

hoy tyAre ja te AkAshapradeshe rahelA kALadravyanI pariNati tene nimittabhUtapaNe varte chhe.) pra. 35

Page 274 of 513
PDF/HTML Page 305 of 544
single page version

वदिवददो तं देसं तस्सम समओ तदो परो पुव्वो । जो अत्थो सो कालो समओ उप्पण्णपद्धंसी ।।१३९।।

यो हि येन प्रदेशमात्रेण कालपदार्थेनाकाशस्य प्रदेशोऽभिव्याप्तस्तं प्रदेशं मन्द- गत्यातिक्रमतः परमाणोस्तत्प्रदेशमात्रातिक्रमणपरिमाणेन तेन समो यः कालपदार्थ- सूक्ष्मवृत्तिरूपसमयः स तस्य कालपदार्थस्य पर्यायस्ततः एवंविधात्पर्यायात्पूर्वोत्तरवृत्तिवृत्तत्वेन- पुद्गलपरमाणोर्व्यतिपततो मन्दगत्या गच्छतः । कं कर्मतापन्नम् । तं देसं तं पूर्वगाथोदितं कालाणुव्याप्तमाकाशप्रदेशम् । तस्सम तेन कालाणुव्याप्तैकप्रदेशपुद्गलपरमाणुमन्दगतिगमनेन समः समानः सदृशस्तत्समः समओ कालाणुद्रव्यस्य सूक्ष्मपर्यायभूतः समयो व्यवहारकालो भवतीति पर्यायव्याख्यानं गतम् । तदो परो पुव्वो तस्मात्पूर्वोक्तसमयरूपकालपर्यायात्परो भाविकाले पूर्वमतीतकाले च जो अत्थो यः पूर्वापरपर्यायेष्वन्वयरूपेण दत्तपदार्थो द्रव्यं सो कालो स कालः कालपदार्थो भवतीति द्रव्यव्याख्यानम् । समओ उप्पण्णपद्धंसी स पूर्वोक्तसमयपर्यायो यद्यपि पूर्वापरसमयसन्तानापेक्षया

anvayArtha — [तं देशं व्यतिपततः] paramANu ek AkAshapradeshane (mand gatithI) oLange tyAre [तत्समः] tenA barAbar je vakhat te [समयः] ‘samay’ chhe; [ततः पूर्वः परः] ‘samay’nI pUrve tem ja pachhI evo (nitya) [यः अर्थः] je padArtha chhe [सः कालः] te kALadravya chhe; [समयः उत्पन्नप्रध्वंसी] ‘samay’ utpannadhvansI chhe.

TIkA — koI pradeshamAtra kALapadArtha vaDe AkAshano je pradesh vyApta hoy te pradeshane jyAre paramANu mand gatithI atikrame (oLange) tyAre te ¹pradeshamAtra -atikramaNanA ²parimANanA barAbar je kALapadArthanI sUkShmavRuttirUp ‘samay’ te, te kALapadArthano paryAy chhe; ane AvA te paryAyanA pahelAnI tem ja pachhInI ³vRuttirUpe vartato hovAne lIdhe jenun nityatva 1. atikramaN = oLangavun te 2. parimAN = mAp 3. vRutti = vartavun te; pariNati. (kALapadArtha vartamAn samay pahelAnI pariNatirUpe tem ja tenA pachhInI

Page 275 of 513
PDF/HTML Page 306 of 544
single page version

व्यञ्जितनित्यत्वे योऽर्थः तत्तु द्रव्यम् । एवमनुत्पन्नाविध्वस्तो द्रव्यसमयः, उत्पन्नप्रध्वंसी पर्याय- समयः । अनंशः समयोऽयमाकाशप्रदेशस्यानंशत्वान्यथानुपपत्तेः । न चैकसमयेन परमाणोरा- लोकान्तगमनेऽपि समयस्य सांशत्वं, विशिष्टगतिपरिणामाद्विशिष्टावगाहपरिणामवत् । तथाहि – यथा विशिष्टावगाहपरिणामादेकपरमाणुपरिमाणोऽनन्तपरमाणुस्कन्धः परमाणोरनंशत्वात् पुनरप्यनन्तांशत्वं न साधयति, तथा विशिष्टगतिपरिणामादेककालाणुव्याप्तैकाकाशप्रदेशाति- संख्येयासंख्येयानन्तसमयो भवति, तथापि वर्तमानसमयं प्रत्युत्पन्नप्रध्वंसी । यस्तु पूर्वोक्तद्रव्यकालः स त्रिकालस्थायित्वेन नित्य इति । एवं कालस्य पर्यायस्वरूपं द्रव्यस्वरूपं च ज्ञातव्यम् ।। अथवानेन गाथाद्वयेन समयरूपव्यवहारकालव्याख्यानं क्रियते । निश्चयकालव्याख्यानं तु ‘उप्पादो पद्धंसो’ इत्यादि गाथात्रयेणाग्रे करोति । तद्यथा — समओ परमार्थकालस्य पर्यायभूतसमयः । अवप्पदेसो अपगतप्रदेशो द्वितीयादिप्रदेशरहितो निरंश इत्यर्थः । कथं निरंश इति चेत् । पदेसमेत्तस्स दवियजादस्स प्रदेशमात्रपुद्गलद्रव्यस्य संबन्धी योऽसौ परमाणुः वदिवादादो वट्टदि व्यतिपातात् मन्दगति- गमनात्सकाशात्स परमाणुस्तावद्गमनरूपेण वर्तते । कं प्रति । पदेसमागासदवियस्स विवक्षितै- काकाशप्रदेशं प्रति । इति प्रथमगाथाव्याख्यानम् । वदिवददो तं देसं स परमाणुस्तमाकाशप्रदेशं यदा व्यतिपतितोऽतिक्रान्तो भवति तस्सम समओ तेन पुद्गलपरमाणुमन्दगतिगमनेन समः समानः समयो भवतीति निरंशत्वमिति वर्तमानसमयो व्याख्यातः । इदानीं पूर्वापरसमयौ कथयति — तदो परो पुव्वो तस्मात्पूर्वोक्तवर्तमानसमयात्परो भावी कोऽपि समयो भविष्यति पूर्वमपि कोऽपि गतः अत्थो जो एवं यः समयत्रयरूपोर्थः सो कालो सोऽतीतानागतवर्तमानरूपेण त्रिविधव्यवहारकालो भण्यते । समओ उप्पण्णपद्धंसी तेषु त्रिषु मध्ये योऽसौ वर्तमानः स उत्पन्नप्रध्वंसी अतीतानागतौ तु संख्येयासंख्ये- pragaT thAy chhe evo padArtha te dravya chhe. A rIte dravyasamay (arthAt kALadravya) anutpanna- avinaShTa chhe ane paryAyasamay utpanna -dhvansI chhe (arthAt ‘samay’paryAy utpattivinAshavALo chhe). A ‘samay’ niransh chhe, kAraN ke jo em na hoy to AkAshanA pradeshanun niranshapaNun bane nahi.

vaLI ek samayamAn paramANu lokanA ant sudhI jato hovA chhatAn ‘samay’nA ansho paDatA nathI; kAraN ke jem (paramANune) vishiShTa (khAs prakAranA) avagAhapariNAm hoy chhe tem (paramANune) vishiShTa gatipariNAm hoy chhe. te samajAvavAmAn Ave chhe — jem vishiShTa avagAhapariNAmane lIdhe ek paramANunA kad jevaDo anant paramANuono skandh bane chhe topaN te skandh paramANunA anant ansho siddha karato nathI, kAraN ke paramANu niransh chhe; tem jyAre ek kALANuthI vyApta ek AkAshapradeshanA atikramaNanA mAp jevaDA ek

Page 276 of 513
PDF/HTML Page 307 of 544
single page version

क्रमणपरिमाणावच्छिन्नेनैकसमयेनैकस्माल्लोकान्ताद्द्वितीयं लोकान्तमाक्रामतः परमाणोर- संख्येयाः कालाणवः समयस्यानंशत्वादसंख्येयांशत्वं न साधयन्ति ।।१३९।। यानन्तसमयावित्यर्थः । एवमुक्तलक्षणे काले विद्यमानेऽपि परमात्मतत्त्वमलभमानोऽतीतानन्तकाले संसारसागरे भ्रमितोऽयं जीवो यतस्ततः कारणात्तदेव निजपरमात्मतत्त्वं सर्वप्रकारोपादेयरूपेण श्रद्धेयं, स्वसंवेदनज्ञानरूपेण ज्ञातव्यमाहारभयमैथुनपरिग्रहसंज्ञास्वरूपप्रभृतिसमस्तरागादिविभावत्यागेन ध्येयमिति तात्पर्यम् ।।१३९।। एवं कालव्याख्यानमुख्यत्वेन षष्ठस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ पूर्वं ‘samay’mAn paramANu vishiShTa gatipariNAmane lIdhe lokanA ek chheDethI bIjA chheDA sudhI jAy chhe tyAre (te paramANu vaDe oLangAtA) asankhya kALANuo ‘samay’nA asankhya ansho siddha karatA nathI, kAraN ke ‘samay’ niransh chhe.

bhAvArtha — paramANune ek AkAshapradeshethI bIjA anantar AkAshapradeshe mand gatithI jatAn je vakhat lAge tene ‘samay’ kahevAmAn Ave chhe. te ‘samay’ kALadravyano sUkShmamAn sUkShma paryAy chhe. kALadravya nitya chhe; ‘samay’ utpanna thAy chhe ane naShTa thAy chhe. jem AkAshapradesh AkAshadravyano nAnAmAn nAno ansh chhe, tenA bhAg paDatA nathI, tem ‘samay’ kALadravyano nAnAmAn nAno niransh paryAy chhe, tenA bhAg paDatA nathI. jo ‘samay’nA bhAg paDe to to paramANu vaDe ek ‘samay’mAn oLangAto je AkAshapradesh tenA paN teTalA ja bhAg paDavA joIe. parantu AkAshapradesh to niransh chhe; tethI ‘samay’ paN niransh ja chhe.

ahIn prashna thAy chhe ke jyAre pudgal -paramANu shIghra gati vaDe ek ‘samay’mAn lokanA ek chheDethI bIje chheDe pahonchI jAy chhe tyAre te chaud rAju sudhI AkAshapradeshomAn shreNIbaddha jeTalA kALANuo chhe te sarvane sparshe chhe, mATe asankhya kALANuone sparshato hovAthI ‘samay’nA asankhya ansho paDavA joIe. tenun samAdhAna – jevI rIte anant paramANuono koI skandh AkAshanA ek pradeshamAn samAI jaIne kadamAn ek paramANu jevaDo ja hoy chhe, te paramANuonA khAs prakAranA avagAhapariNAmane lIdhe ja chhe; (*paramANuomAn evI ja koI vishiShTa prakAranA avagAhapariNAmanI shakti chhe tene lIdhe Am bane chhe;) tethI kAI paramANunA anant ansh paDatA nathI; tevI rIte koI paramANu ek samayamAn asankhya kALANuone oLangIne lokanA ek chheDethI bIje chheDe pahonchI jAy chhe, te paramANunA khAs prakAranA gatipariNAmane lIdhe ja chhe; (paramANumAn evI ja koI vishiShTa prakAranA gatipariNAmanI shakti chhe tene lIdhe Am bane chhe;) tethI kAI ‘samay’nA asankhya ansh paDatA nathI. 139. *AkAshamAn paN avagAhahetutvaguNane lIdhe evI shakti chhe ke teno ek pradesh paN anant paramANuone avakAsh devAne samartha chhe.

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 308 of 544
single page version

आकाशस्यैकाणुव्याप्योंऽशः किलाकाशप्रदेशः, स खल्वेकोऽपि शेषपञ्चद्रव्यप्रदेशानां परमसौक्ष्म्यपरिणतानन्तपरमाणुस्कंधानां चावकाशदानसमर्थः । अस्ति चाविभागैकद्रव्यत्वेऽप्यंश- कल्पनमाकाशस्य, सर्वेषामणूनामवकाशदानस्यान्यथानुपपत्तेः । यदि पुनराकाशस्यांशा न स्युरिति मतिस्तदाङ्गुलीयुगलं नभसि प्रसार्य निरूप्यतां किमेकं क्षेत्रं किमनेकम् । एकं यत्सूचितं प्रदेशस्वरूपं तदिदानीं विवृणोति — आगासमणुणिविट्ठं आकाशं अणुनिविष्टं पुद्गल- परमाणुव्याप्तम् । आगासपदेससण्णया भणिदं आकाशप्रदेशसंज्ञया भणितं कथितम् । सव्वेसिं च अणूणं

anvayArtha — [अणुनिविष्टम् आकाशं] ek paramANu jeTalA AkAshamAn rahe teTalA AkAshane [आकाशप्रदेशसंज्ञया] ‘AkAshapradesh’ evA nAmathI [भणितम्] kahevAmAn Avyun chhe; [च] ane [तत्] te [सर्वेषाम् अणूनां] sarva paramANuone [अवकाशं दातुम् शक्नोति] avakAsh devAne samartha chhe.

TIkA — AkAshano ek paramANuthI vyApya ansh te AkAshapradesh chhe; ane te ek (AkAshapradesh) paN bAkInAn pAnch dravyonA pradeshone tathA param sUkShmatArUpe pariNamelA anant paramANuonA skandhone avakAsh devAne samartha chhe. AkAsh avibhAg (akhanD) ek dravya hovA chhatAn temAn (pradeshorUp) anshakalpanA thaI shake chhe, kAraN ke jo em na hoy to sarva paramANuone avakAsh devAnun bane nahi.

Am chhatAn jo ‘AkAshanA ansho na hoy (arthAt anshakalpanA na karAy)’ evI (koInI) mAnyatA hoy, to be AngaLI AkAshamAn prasArIne ‘be AngaLInun ek kShetra chhe ke anek’ te kaho.

Page 278 of 513
PDF/HTML Page 309 of 544
single page version

चेत्किमभिन्नांशाविभागैकद्रव्यत्वेन किं वा भिन्नांशाविभागैकद्रव्यत्वेन । अभिन्नांशा- विभागैकद्रव्यत्वेन चेत् येनांशेनैकस्या अङ्गुलेः क्षेत्रं तेनांशेनेतरस्या इत्यन्यतरांशाभावः । एवं द्वयाद्यंशानामभावादाकाशस्य परमाणोरिव प्रदेशमात्रत्वम् । भिन्नांशाविभागैकद्रव्यत्वेन चेत् अविभागैकद्रव्यस्यांशकल्पनमायातम् । अनेकं चेत् किं सविभागानेकद्रव्यत्वेन किं वाऽविभागै- कद्रव्यत्वेन । सविभागानेकद्रव्यत्वेन चेत् एकद्रव्यस्याकाशस्यानन्तद्रव्यत्वं, अविभागैकद्रव्यत्वेन चेत् अविभागैकद्रव्यस्यांशकल्पनमायातम् ।।१४०।। सर्वेषामणूनां चकारात्सूक्ष्मस्कन्धानां च सक्कदि तं देदुमवगासं शक्नोति स आकाशप्रदेशो दातुम- वकाशम् । तस्याकाशप्रदेशस्य यदीत्थंभूतमवकाशदानसामर्थ्यं न भवति तदानन्तानन्तो जीवराशिस्त- स्मादप्यनन्तगुणपुद्गलराशिश्चासंख्येयप्रदेशलोके कथमवकाशं लभते । तच्च विस्तरेण पूर्वं भणितमेव । अथ मतम् – अखण्डाकाशद्रव्यस्य प्रदेशविभागः कथं घटते । परिहारमाह – चिदानन्दैकस्वभावनिजात्म- तत्त्वपरमैकाग्र्यलक्षणसमाधिसंजातनिर्विकाराह्लादैकरूपसुखसुधारसास्वादतृप्तमुनियुगलस्यावस्थितक्षेत्रं किमेकमनेकं वा । यद्येकं तर्हि द्वयोरप्येकत्वं प्राप्नोति । न च तथा । भिन्नं चेत्तदा अखण्डस्या- प्याकाशद्रव्यस्य प्रदेशविभागो न विरुध्यत इत्यर्थः ।।१४०।। अथ तिर्यक्प्रचयोर्ध्वप्रचयौ

jo ‘be AngaLInun ek kShetra chhe’ em kahevAmAn Ave to (pUchhIe chhIe ke), (1) AkAsh abhinna anshovALun avibhAg ek dravya chhe tethI be AngaLInun ek kShetra chhe ke (2) bhinna anshovALun avibhAg ek dravya chhe tethI? (1) ‘AkAsh abhinna anshovALun avibhAg ek dravya chhe tethI be AngaLInun ek kShetra chhe’ em kahevAmAn Ave to, je ansh ek AngaLInun kShetra chhe te ja ansh bIjI AngaLInun kShetra chhe tethI bemAnthI ek anshano abhAv thayo. e rIte be vagere (arthAt ekathI vadhAre) anshono abhAv thavAthI AkAsh paramANunI mAphak pradeshamAtra Tharyun! (mATe te to ghaTatun nathI.) (2) ‘AkAsh bhinna anshovALun avibhAg ek dravya chhe tethI be AngaLInun ek kShetra chhe’ em kahevAmAn Ave to (te yogya ja chhe kAraN ke) avibhAg ek dravyamAn anshakalpanA phalit thaI.

jo ‘be AngaLInAn anek kShetra chhe (arthAt ekathI vadhAre kShetra chhe, ek nathI)’ em kahevAmAn Ave to (pUchhIe chhIe ke) (1) ‘AkAsh savibhAg (khanDakhanDarUp) anek dravya chhe tethI be AngaLInAn anek (ekathI vadhAre) kShetra chhe ke (2) AkAsh avibhAg ek dravya hovA chhatAn be AngaLInAn anek kShetra chhe? (1) ‘AkAsh savibhAg anek dravya chhe tethI be AngaLInAn anek kShetra chhe’ em kahevAmAn Ave to, AkAsh ke je ek dravya chhe tene anantadravyapaNun Thare! (mATe te to ghaTatun nathI.) (2) ‘AkAsh avibhAg ek dravya hovA chhatAn be AngaLInAn anek kShetra chhe’ em kahevAmAn Ave to (te yogya ja chhe kAraN ke) avibhAg ek dravyamAn anshakalpanA phalit thaI. 140.

Page 279 of 513
PDF/HTML Page 310 of 544
single page version

प्रदेशप्रचयो हि तिर्यक्प्रचयः समयविशिष्टवृत्तिप्रचयस्तदूर्ध्वप्रचयः । तत्राकाशस्या- वस्थितानन्तप्रदेशत्वाद्धर्माधर्मयोरवस्थितासंख्येयप्रदेशत्वाज्जीवस्यानवस्थितासंख्येयप्रदेशत्वात्पुद्गलस्य निरूपयति — एक्को व दुगे बहुगा संखातीदा तदो अणंता य एको वा द्वौ बहवः संख्यातीतास्ततोऽनन्ताश्च । दव्वाणं च पदेसा संति हि कालद्रव्यं विहाय पञ्चद्रव्याणां संबन्धिन एते प्रदेशा यथासंभवं सन्ति हि स्फु टम् । समय त्ति कालस्स कालस्य पुनः पूर्वोक्तसंख्योपेताः समयाः सन्तीति । तद्यथा – एकाकारपरम- समरसीभावपरिणतपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतभरितावस्थानां केवलज्ञानादिव्यक्तिरूपानन्तगुणाधारभूतानां लोकाकाशप्रमितशुद्धासंख्येयप्रदेशानां मुक्तात्मपदार्थे योऽसौ प्रचयः समूहः समुदायो राशिः स । किं किं भण्यते । तिर्यक्प्रचय इति तिर्यक्सामान्यमिति विस्तारसामान्यमिति अक्रमानेकान्त इति च

anvayArtha — [द्रव्याणां च] dravyone [एकः] ek, [द्वौ] be, [बहवः] ghaNA, [संख्यातीताः] asankhya [वा] athavA [ततः अनन्ताः च] anant [प्रदेशाः] pradesho [सन्ति हि] chhe. [कालस्य] kALane [समयाः इति] ‘samayo’ chhe.

TIkA — pradeshono prachay (samUh) te tiryakprachay ane samayavishiShTa ³vRuttiono prachay te Urdhvaprachay.

tyAn AkAsh avasthit ( – nishchaL, sthir) anant pradeshovALun hovAthI, dharma tathA adharma avasthit asankhya pradeshovALAn hovAthI, jIv anavasthit (asthir) asankhya 1. tiryak = tIrachho; ADo; kShetra -apekShit. 2. Urdhva = Uncho; kAL -apekShit. 3. vRutti = vartavun te; pariNati; paryAy; utpAd -vyay -dhrauvya; astitva.

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 311 of 544
single page version

द्रव्येणानेकप्रदेशत्वशक्तियुक्तैकप्रदेशत्वात्पर्यायेण द्विबहुप्रदेशत्वाच्चास्ति तिर्यक्प्रचयः। न पुनः कालस्य, शक्त्या व्यक्त्या चैकप्रदेशत्वात् । ऊर्ध्वप्रचयस्तु त्रिकोटिस्पर्शित्वेन सांशत्वाद्द्रव्यवृत्तेः सर्वद्रव्याणामनिवारित एव । अयं तु विशेषः समयविशिष्टवृत्तिप्रचयः शेषद्रव्याणामूर्ध्वप्रचयः, समयप्रचयः एव कालस्योर्ध्वप्रचयः । शेषद्रव्याणां वृत्तेर्हि समयादर्थान्तरभूतत्वादस्ति समय- विशिष्टत्वम् । कालवृत्तेस्तु स्वतः समयभूतत्वात्तन्नास्ति ।।१४१।।

अथ कालपदार्थोर्ध्वप्रचयनिरन्वयत्वमुपहन्ति — भण्यते । स च प्रदेशप्रचयलक्षणस्तिर्यक्प्रचयो यथा मुक्तात्मद्रव्ये भणितस्तथा कालं विहाय स्वकीय- स्वकीयप्रदेशसंख्यानुसारेण शेषद्रव्याणां स भवतीति तिर्यक्प्रचयो व्याख्यातः । प्रतिसमयवर्तिनां पूर्वोत्तरपर्यायाणां मुक्ताफलमालावत्सन्तान ऊर्द्ध्वप्रचय इत्यूर्ध्वसामान्यमित्यायतसामान्यमिति क्रमानेकान्त इति च भण्यते । स च सर्वद्रव्याणां भवति । किंतु पञ्चद्रव्याणां संबन्धी पूर्वापरपर्यायसन्तानरूपो योऽसावूर्ध्वताप्रचयस्तस्य स्वकीयस्वकीयद्रव्यमुपादानकारणम् । कालस्तु प्रतिसमयं सहकारिकारणं भवति । यस्तु कालस्य समयसन्तानरूप ऊर्ध्वताप्रचयस्तस्य काल एवोपादानकारणं सहकारिकारणं च । कस्मात् । कालस्य भिन्नसमयाभावात्पर्याया एव समया pradeshovALo hovAthI ane pudgal dravye anekapradeshIpaNAnI shakti sahit ek pradeshavALun tathA paryAye be athavA ghaNA ( – sankhyAt, asankhyAt ne anant) pradeshovALun hovAthI, temane tiryakprachay chhe. parantu kALane tiryakprachay nathI, kAraN ke te shaktie tem ja vyaktie ek pradeshavALo chhe.

Urdhvaprachay to sarva dravyone anivArya ja chhe , kAraN ke dravyanI vRutti traN koTine ( – bhUt, vartamAn ane bhaviShya evA traNe kALane) sparshatI hovAthI ansho sahit chhe. parantu, ATalo pher chhe ke *samayavishiShTa vRuttiono prachay te (kAL sivAy) bAkInAn dravyone Urdhvaprachay chhe ane samayono prachay te ja kALadravyane Urdhvaprachay chhe; kAraN ke bAkInAn dravyonI vRutti samayathI arthAntarabhUt (-anya) hovAthI te (vRutti) samayavishiShTa chhe ane kALadravyanI vRutti to svata samayabhUt hovAthI te (vRutti) samayavishiShTa nathI. 141.

have kALapadArthano Urdhvaprachay +niranvay hovAnI vAtanun khanDan kare chhe — *samayavishiShTa = samayathI vishiShTa; samay nimittabhUt hovAthI vyavahAre jemAn samayanI apekShA Ave chhe evI. +niranvay = anvay rahit; ekapravAhapaNe na hoy evo; khanDit; ekarUpatA – sadrashatA rahit.

Page 281 of 513
PDF/HTML Page 312 of 544
single page version

समयो हि समयपदार्थस्य वृत्त्यंशः । तस्मिन् कस्याप्यवश्यमुत्पादप्रध्वंसौ संभवतः, परमाणोर्व्यतिपातोत्पद्यमानत्वेन कारणपूर्वत्वात् । तौ यदि वृत्त्यंशस्यैव, किं यौगपद्येन किं भवन्तीत्यभिप्रायः ।।१४१।। एवं सप्तमस्थले स्वतन्त्रगाथाद्वयं गतम् । अथ समयसन्तानरूपस्योर्ध्व- प्रचयस्यान्वयिरूपेणाधारभूतं कालद्रव्यं व्यवस्थापयति – उप्पादो पद्धंसो विज्जदि जदि उत्पादः प्रध्वंसो विद्यते यदि चेत् । कस्य । जस्स यस्य कालाणोः । क्व । एगसमयम्हि एकसमये वर्तमानसमये । समयस्स समयोत्पादकत्वात्समयः कालाणुस्तस्य । सो वि समओ सोऽपि कालाणुः सभावसमवट्ठिदो हवदि स्वभावसमवस्थितो भवति । पूर्वोक्तमुत्पादप्रध्वंसद्वयं तदाधारभूतं कालाणुद्रव्यरूपं ध्रौव्यमिति

anvayArtha — [यदि यस्य समयस्य] jo kALane [एकसमये] ek samayamAn [उत्पादः प्रध्वंसः] utpAd ane dhvans [विद्यते] varte chhe, [सः अपि समयः] to te kAL [स्वभावसमवस्थितः] svabhAve avasthit arthAt dhruv [भवति] (Thare) chhe.

TIkA — samay kALapadArthano *vRuttyansh chhe; temAn ( – te vRuttyanshamAn) koIne paN avashya utpAd tathA vinAsh sambhave chhe, kem ke paramANunA atikramaN dvArA (samayarUpI vRuttyansh) utpanna thato hovAthI kAraNapUrvak chhe. (paramANu vaDe je ek AkAshapradeshanun mand gatithI oLangavun te kAraN chhe ane samayarUpI vRuttyansh te kAraNanun kArya chhe tethI temAn koI padArthane utpAd tathA vinAsh thatA hovA joIe.)

(‘koI padArthane utpAd -vinAsh thavAnI shI jarUr chhe? tene badale te vRuttyanshane ja utpAd -vinAsh thatA mAnI laIe to shI harakat?’ evA tarkanun samAdhAn karavAmAn Ave chhe)

utpAd ane vinAsh jo vRuttyanshanA ja mAnavAmAn Ave to, (pUchhIe chhIe ke) *vRuttyansh = vRuttino ansh; sUkShmamAn sUkShma pariNati arthAt paryAy. pra. 36

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 313 of 544
single page version

क्रमेण । यौगपद्येन चेत्, नास्ति यौगपद्यं, सममेकस्य विरुद्धधर्मयोरनवतारात् । क्रमेण चेत्, नास्ति क्रमः, वृत्त्यंशस्य सूक्ष्मत्वेन विभागाभावात् । ततो वृत्तिमान् कोऽप्यवश्यमनुसर्तव्यः । स च समयपदार्थ एव । तस्य खल्वेकस्मिन्नपि वृत्त्यंशे समुत्पादप्रध्वंसौ संभवतः । यो हि यस्य वृत्तिमतो यस्मिन् वृत्त्यंशे तद्वृत्यंशविशिष्टत्वेनोत्पादः, स एव तस्यैव वृत्तिमतस्तस्मिन्नेव वृत्त्यंशे पूर्ववृत्त्यंशविशिष्टत्वेन प्रध्वंसः । यद्येवमुत्पादव्ययावेकस्मिन्नपि वृत्त्यंशे संभवतः समयपदार्थस्य कथं नाम निरन्वयत्वं, यतः पूर्वोत्तरवृत्त्यंशविशिष्टत्वाभ्यां युगपदुपात्तप्रध्वंसोत्पादस्यापि स्वभावेनाप्रध्वस्तानुत्पन्नत्वादवस्थितत्वमेव न भवेत् । एवमेकस्मिन् वृत्त्यंशे समयपदार्थ- त्रयात्मकः स्वभावः सत्तास्तित्वमिति यावत् । तत्र सम्यगवस्थितः स्वभावसमवस्थितो भवति । तथाहितथाहि – यथाङ्गुलिद्रव्ये यस्मिन्नेव वर्तमानक्षणे वक्रपर्यायस्योत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैवाङ्गुलिद्रव्यस्य पूर्वर्जुपर्यायेण प्रध्वंसस्तदाधारभूताङ्गुलिद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः । अथवा स्वस्वभावरूप- सुखेनोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैवात्मद्रव्यस्य पूर्वानुभूताकुलत्वदुःखरूपेण प्रध्वंसस्तदुभयाधारभूत- परमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः । अथवा मोक्षपर्यायरूपेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे रत्नत्रयात्मक- निश्चयमोक्षमार्गपर्यायरूपेण प्रध्वंसस्तदुभयाधारपरमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः । तथा वर्तमानसमयरूपपर्यायेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैव कालाणुद्रव्यस्य पूर्वसमयरूपपर्यायेण प्रध्वंसस्त- (1) teo (utpAd tathA vinAsh) yugapad chhe ke (2) krame chhe? (1) jo ‘yugapad chhe’ em kahevAmAn Ave to, yugapadpaNun (ghaTatun) nathI kAraN ke ekIvakhate ekane be viruddha dharmo na hoy (arthAt ekIvakhate ek vRuttyanshane prakAsh ane andhakAranI mAphak utpAd ane vinAsh evA be viruddha dharmo na hoy.) (2) jo ‘krame chhe’ em kahevAmAn Ave to, kram nathI (arthAt kram paN ghaTato nathI) kAraN te vRuttyansh sUkShma hovAthI temAn vibhAgano abhAv chhe. mATe (A rIte samayarUpI vRuttyanshane utpAd tathA vinAsh thavA ashakya hovAthI) koI *vRuttimAn avashya shodhavo joIe. ane te (vRuttimAn) kALapadArtha ja chhe. tene ( – te kALapadArthane) kharekhar ek vRuttyanshamAn paN utpAd ane vinAsh sambhave chhe; kAraN ke je vRuttimAnane je vRuttyanshamAn te vRuttyanshanI apekShAe je utpAd chhe, te ja (utpAd) te ja vRuttimAnane te ja vRuttyanshamAn pUrva vRuttyanshanI apekShAe vinAsh chhe (arthAt kALapadArthane je vartamAn paryAyanI apekShAe utpAd chhe, te ja pUrva paryAyanI apekShAe vinAsh chhe.)

jo Am utpAd ane vinAsh ek vRuttyanshamAn paN sambhave chhe, to kALapadArtha niranvay kaI rIte hoy, ke jethI pahelAnnA ane pachhInA vRuttyanshanI apekShAe yugapad vinAsh ane utpAd pAmato hovA chhatAn paN svabhAve avinaShTa ane anutpanna hovAthI te *vRuttimAn = vRuttivALo; vRuttine dharanAr padArtha.

Page 283 of 513
PDF/HTML Page 314 of 544
single page version

स्योत्पादव्ययध्रौव्यवत्त्वं सिद्धम् ।।१४२।।

अस्ति हि समस्तेष्वपि वृत्त्यंशेषु समयपदार्थस्योत्पादव्ययध्रौव्यत्वमेकस्मिन् वृत्त्यंशे तस्य दर्शनात् । उपपत्तिमच्चैतत्, विशेषास्तित्वस्य सामान्यास्तित्वमन्तरेणानुपपत्तेः । अयमेव च दुभयाधारभूताङ्गुलिद्रव्यस्थानीयेन कालाणुद्रव्यरूपेण ध्रौव्यमिति कालद्रव्यसिद्धिरित्यर्थः ।।१४२।। अथ पूर्वोक्तप्रकारेण यथा वर्तमानसमये कालद्रव्यस्योत्पादव्ययध्रौव्यत्वं स्थापितं तथा सर्वसमयेष्व- स्तीति निश्चिनोति — एगम्हि संति समये संभवठिदिणाससण्णिदा अट्ठा एकस्मिन्समये सन्ति विद्यन्ते । के । (kALapadArtha) avasthit na hoy? (kALapadArthane ek vRuttyanshamAn paN utpAd ane vinAsh yugapad thatA hovAthI te niranvay arthAt khanDit nathI mATe svabhAve avashya dhruv chhe.)

A pramANe ek vRuttyanshamAn kALapadArtha utpAd -vyay -dhrauvyavALo chhe em siddha thayun. 142.

have (jem ek vRuttyanshamAn kALapadArtha utpAdavyayadhrauvyavALo siddha karyo tem) sarva vRuttyanshomAn kALapadArtha utpAdavyayadhrauvyavALo chhe em siddha kare chhe —

anvayArtha — [एकस्मिन् समये] ek ek samayamAn [संभवस्थितिनाशसंज्ञिताः अर्थाः] utpAd, dhrauvya ane vyay nAmanA artho [समयस्य] kALane [सर्वकालं] sadAy [सन्ति] hoy chhe. [एषः हि] A ja [कालाणुसद्भावः] kALANuno sadbhAv chhe (arthAt A ja kALANunA astitvanI siddhi chhe).

TIkA — kALapadArthane badhAy vRuttyanshomAn utpAd -vyay -dhrauvya hoy chhe, kAraN ke (142mI gAthAmAn siddha thayun tem) ek vRuttyanshamAn teo (utpAdavyayadhrauvya) jovAmAn Ave chhe. ane A yogya ja chhe, kAraN ke visheSh astitva sAmAnya astitva vinA banI shake

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 315 of 544
single page version

समयपदार्थस्य सिद्धयति सद्भावः । यदि विशेषसामान्यास्तित्वे सिद्धयतस्तदा त अस्तित्व- मन्तरेण न सिद्धयतः कथंचिदपि ।।१४३।।

संभवस्थितिनाशसंज्ञिता अर्थाः धर्माः स्वभावा इति यावत् । कस्य संबन्धिनः । समयस्स समयरूपपर्यायस्योत्पादकत्वात् समयः कालाणुस्तस्य । सव्वकालं यद्येकस्मिन् वर्तमानसमये सर्वदा तथैव । एस हि कालाणुसब्भावो एषः प्रत्यक्षीभूतो हि स्फु टमुत्पादव्ययध्रौव्यात्मककालाणुसद्भाव इति । तद्यथा — यथा पूर्वमेकसमयोत्पादप्रध्वंसाधारेणाङ्गुलिद्रव्यादिदृष्टान्तेन वर्तमानसमये कालद्रव्यस्यो- त्पादव्ययध्रौव्यत्वं स्थापितं तथा सर्वसमयेषु ज्ञातव्यमिति । अत्र यद्यप्यतीतानन्तकाले दुर्लभायाः सर्वप्रकारोपादेयभूतायाः सिद्धगतेः काललब्धिरूपेण बहिरङ्गसहकारी भवति कालस्तथापि निश्चयनयेन निजशुद्धात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानसमस्तपरद्रव्येच्छानिरोधलक्षणतपश्चरणरूपा या तु निश्चयचतु- र्विधाराधना सैव तत्रोपादानकारणं, न च कालस्तेन कारणेन स हेय इति भावार्थः ।।१४३।। nahi. A ja kALapadArthanA sadbhAvanI (astitvanI) siddhi chhe; (kAraN ke) jo visheSh astitva ane sAmAnya astitva siddha thAy chhe to teo astitva vinA koI paN rIte siddha thatA nathI. 143.

have kALapadArthanA astitvanI anyathA anupapatti hovAthI (arthAt kALapadArthanun astitva bIjI koI rIte nahi banI shakatun hovAthI) tenun pradeshamAtrapaNun siddha kare chhe —

anvayArtha — [यस्य] je padArthane [प्रदेशाः] pradesho [प्रदेशमात्रं वा] athavA ek pradesh paN [तत्त्वतः ज्ञातुम् न सन्ति] paramArthe jaNAto nathI, [तम् अर्थम्] te padArthane [शून्यं जानीहि] shUnya jAN — [अस्तित्वात् अर्थान्तरभूतम्] ke je astitvathI arthAntarabhUt ( – anya) chhe.

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 316 of 544
single page version

अस्तित्वं हि तावदुत्पादव्ययध्रौव्यैक्यात्मिका वृत्तिः । न खलु सा प्रदेशमन्तरेण सूत्र्यमाणा कालस्य संभवति, यतः प्रदेशाभावे वृत्तिमदभावः । स तु शून्य एव, अस्तित्वसंज्ञाया वृत्तेरर्थान्तरभूतत्वात् । न च वृत्तिरेव केवला कालो भवितुमर्हति, वृत्तेर्हि वृत्तिमन्तमन्तरेणानुपपत्तेः । उपपत्तौ वा कथमुत्पादव्ययध्रौव्यैक्यात्मकत्वम् । अनाद्यन्त- निरन्तरानेकांशवशीकृतैकात्मकत्वेन पूर्वपूर्वांशप्रध्वंसादुत्तरोत्तरांशोत्पादादेकात्मध्रौव्यादिति चेत्; नैवम् । यस्मिन्नंशे प्रध्वंसो यस्मिंश्चोत्पादस्तयोः सहप्रवृत्त्यभावात् कुतस्त्यमैक्यम् । तथा प्रध्वस्तांशस्य सर्वथास्तमितत्वादुत्पद्यमानांशस्य वासम्भवितात्मलाभत्वात्प्रध्वंसोत्पादैक्य- अथोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकास्तित्वावष्टम्भेन कालस्यैकप्रदेशत्वं साधयति — जस्स ण संति यस्य पदार्थस्य न सन्ति न विद्यन्ते । के । पदेसा प्रदेशाः । पदेसमेत्तं तु प्रदेशमात्रमेकप्रदेशप्रमाणं पुनस्तद्वस्तु तच्चदो णादुं तत्त्वतः परमार्थतो ज्ञातुं शक्यते । सुण्णं जाण तमत्थं यस्यैकोऽपि प्रदेशो नास्ति तमर्थं पदार्थं शून्यं

TIkA — pratham to astitva te utpAd, vyay ane dhrauvyanA aikyasvarUp vRutti chhe. te (vRutti arthAt hayAtI) kALane pradesh vinA hoy chhe em kahevAmAn Ave to te sambhavatun nathI; kAraN ke pradeshanA abhAve vRuttimAnano abhAv hoy chhe. te to shUnya ja chhe, kem ke astitva nAmanI vRuttithI arthAntarabhUt chhe — anya chhe.

vaLI (ahIn em tarka karavAmAn Ave ke ‘ekalI samayaparyAyarUp vRutti ja mAno; vRuttimAn kALANupadArthanI shI jarUr chhe?’ tenun samAdhAn karavAmAn Ave chhe) ekalI vRutti (samayarUp pariNati) te ja kAL hoy e ghaTatun nathI; kAraN ke vRutti vRuttimAn vinA banI shake nahi. ‘vRutti vRuttimAn vinA banI shake chhe’ em kahevAmAn Ave to, (pUchhIe chhIe ke vRutti to utpAd -vyay -dhrauvyanI ekatAsvarUp hovI joIe;) ekalI vRutti utpAd -vyay- dhrauvyanI ekatAsvarUp kai rIte hoI shake? ‘anAdi -anant, anantar ( – paraspar antar paDyA vinA ek pachhI ek pravartatA) anek anshone lIdhe *ekAtmakatA thatI hovAthI, pahelA pahelAnA anshono nAsh thAy chhe, pachhIpachhInA anshono utpAd thAy chhe ane ekAtmakatArUp dhrauvya rahe chhe — e rIte ekalI vRutti paN utpAd -vyay -dhrauvyanI ekatAsvarUp hoI shake chhe’ em kahevAmAn Ave to, em nathI. (te ekalI vRuttimAn to) je anshamAn nAsh chhe ane je anshamAn utpAd chhe te be ansho sAthe nahi pravartatA hovAthI (utpAd ane vyayanun) aikya kyAthi? tathA naShTa ansh sarvathA asta thayo hovAthI ane utpanna thato ansh potAnA svarUpane pAmyo nahi hovAthI (arthAt Upajyo nahi hovAthI) nAsh ane utpAdanI *ekAtmakatA = ekasvarUpatA. (kALadravya vinA paN anAdi kALathI anant kAL sudhI samayo ek pachhI ek paraspar antar paDyA vinA pravarte chhe tethI ekapravAharUp banI javAthI temAn ekasvarUpapaNun Ave chhe – em shankAkAr taraphathI tarka chhe.)

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 317 of 544
single page version

वर्तिध्रौव्यमेव कुतस्त्यम् । एवं सति नश्यति त्रैलक्षण्यं, उल्लसति क्षणभङ्गः, अस्तमुपैति नित्यं द्रव्यं, उदीयन्ते क्षणक्षयिणो भावाः । ततस्तत्त्वविप्लवभयात्कश्चिदवश्यमाश्रयभूतो वृत्तेर्वृत्ति- माननुसर्तव्यः । स तु प्रदेश एवाप्रदेशस्यान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वासिद्धेः । एवं सप्रदेशत्वे हि कालस्य कुत एकद्रव्यनिबन्धनं लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशत्वं नाभ्युपगम्येत । पर्याय- समयाप्रसिद्धेः । प्रदेशमात्रं हि द्रव्यसमयमतिक्रामतः परमाणोः पर्यायसमयः प्रसिद्धयति । लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशत्वे तु द्रव्यसमयस्य कुतस्त्या तत्सिद्धिः । लोकाकाशतुल्या- संख्येयप्रदेशैकद्रव्यत्वेऽपि तस्यैकं प्रदेशमतिक्रामतः परमाणोस्तत्सिद्धिरिति चेन्नैवं; एकदेशवृत्तेः जानीहि हे शिष्य । कस्माच्छून्यमिति चेत् । अत्थंतरभूदं एकप्रदेशाभावे सत्यर्थान्तरभूतं भिन्नं भवति यतः कारणात् । कस्याः सकाशाद्भिन्नम् । अत्थीदो उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकसत्ताया इति । तथाहि – काल- पदार्थस्य तावत्पूर्वसूत्रोदितप्रकारेणोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकमस्तित्वं विद्यते; तच्चास्तित्वं प्रदेशं विना न ekatAmAn vartanArun dhrauvya ja kyAthi? Am hotAn, trilakShaNapaNun (utpAdavyayadhrauvyapaNun) naShTa thAy chhe, kShaNabhang (arthAt bauddhone mAnya kShaNavinAsh) ullase chhe, nitya dravya asta pAme chhe ane kShaNamAn nAsh pAmatA bhAvo utpanna thAy chhe. mATe *tattvaviplavanA bhayathI avashya vRuttinA AshrayabhUt koI vRuttimAn shodhavo – svIkAravo – yogya chhe. te to pradesh ja chhe (arthAt te vRuttimAn sapradesh ja hoy chhe), kAraN ke apradeshane anvay tathA vyatirekanun anuvidhAyitva asiddha chhe ( – apradesh hoy te anvay tathA vyatirekone anusarI shake nahi arthAt temAn dhrauvya tathA utpAd -vyay hoI shake nahi).

[prashna – ] A pramANe kAL sapradesh chhe to tene ek dravyanA kAraNabhUt lokAkAsh tulya asankhya pradesho kem na mAnavA joIe?

[uttara – ] em hoy to paryAyasamay prasiddha thato nathI tethI asankhya pradesho mAnavA yogya nathI. paramANu vaDe pradeshamAtra dravyasamay oLangAtAn (arthAt paramANu vaDe ek pradeshamAtra kALANuthI nikaTanA bIjA pradeshamAtra kALANu sudhI mand gatie gaman karatAn) paryAyasamay prasiddha thAy chhe. jo dravyasamay lokAkAsh tulya asankhya pradeshovALo hoy to paryAyasamayanI siddhi kyAthi thAy?

‘jo dravyasamay arthAt kALapadArtha lokAkAsh jeTalA asankhya pradeshovALun ek dravya hoy topaN paramANu vaDe teno ek pradesh oLangAtAn paryAyasamayanI siddhi thAy’ em kahevAmAn Ave to, em nathI; kAraN ke (temAn be doSh Ave chhe) — *tattvaviplav = vastusvarUpamAn andhAdhUndhI. [tattva = vastusvarUp. viplav = andhAdhUndhI; goTALo; virodh; vinAsh.]

Page 287 of 513
PDF/HTML Page 318 of 544
single page version

सर्ववृत्तित्वविरोधात् । सर्वस्यापि हि कालपदार्थस्य यः सूक्ष्मो वृत्त्यंशः स समयो, न तु तदेकदेशस्य । तिर्यक्प्रचयस्योर्ध्वप्रचयत्वप्रसंगाच्च । तथाहि — प्रथममेकेन प्रदेशेन वर्तते, ततोऽन्येन, ततोऽप्यन्यतरेणेति तिर्यक्प्रचयोऽप्यूर्ध्वप्रचयीभूय प्रदेशमात्रं द्रव्यम- वस्थापयति । ततस्तिर्यक्प्रचयस्योर्ध्वप्रचयत्वमनिच्छता प्रथममेव प्रदेशमात्रं कालद्रव्यं व्यवस्थापयितव्यम् ।।१४४।।

अथैवं ज्ञेयतत्त्वमुक्त्वा ज्ञानज्ञेयविभागेनात्मानं निश्चिन्वन्नात्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वाय व्यवहारजीवत्वहेतुमालोचयति — घटते । यश्च प्रदेशवान् स कालपदार्थ इति । अथ मतं कालद्रव्याभावेऽप्युत्पादव्ययध्रौव्यत्वं घटते । नैवम् । अङ्गुलिद्रव्याभावे वर्तमानवक्रपर्यायोत्पादो भूतर्जुपर्यायस्य विनाशस्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं कस्य भविष्यति । न कस्यापि । तथा कालद्रव्याभावे वर्तमानसमयरूपोत्पादो भूतसमयरूपो विनाशस्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं क स्य भविष्यति । न क स्यापि । एवं सत्येतदायाति – अन्यस्य भङ्गोऽन्य- स्योत्पादोऽन्यस्य ध्रौव्यमिति सर्वं वस्तुस्वरूपं विप्लवते । तस्माद्वस्तुविप्लवभयादुत्पादव्ययध्रौव्याणां कोऽप्येक आधारभूतोऽस्तीत्यभ्युपगन्तव्यम् । स चैकप्रदेशरूपः कालाणुपदार्थ एवेति । अत्रातीता- नन्तकाले ये केचन सिद्धसुखभाजनं जाताः, भाविकाले च ‘आत्मोपादानसिद्धं स्वयमतिशयवद्’ इत्यादिविशेषणविशिष्टसिद्धसुखस्य भाजनं भविष्यन्ति ते सर्वेऽपि काललब्धिवशेनैव । तथापि तत्र निजपरमात्मोपादेयरुचिरूपं वीतरागचारित्राविनाभूतं यन्निश्चयसम्यक्त्वं तस्यैव मुख्यत्वं, न च कालस्य, तेन स हेय इति । तथा चोक्तम् — ‘‘किं पलविएण बहुणा जे सिद्धा णरवरा गये काले सिज्झहहि जे

(1) [dravyanA ek deshanI pariNatine AkhA dravyanI pariNati mAnavAno prasang Ave chhe.] ek deshanI vRutti te AkhA dravyanI vRutti mAnavAmAn virodh chhe. AkhAy kALapadArthano je sUkShma vRuttyansh te samay chhe, parantu tenA ek deshano vRuttyansh te samay nathI.

vaLI, (2) tiryakprachayane UrdhvaprachayapaNAno prasang Ave chhe. te A pramANe pratham kALadravya ek pradeshe varte, pachhI bIjA pradeshe varte, pachhI vaLI anya pradeshe varte (Avo prasang Ave chhe). Am tiryakprachay Urdhvaprachay banIne dravyane pradeshamAtra sthApit kare chhe (arthAt tiryakprachay te ja Urdhvaprachay chhe em mAnavAno prasang Avato hovAthI dravya pradeshamAtra ja siddha thAy chhe). mATe tiryakprachayane UrdhvaprachayapaNun nahi ichchhanAre pratham ja kALadravyane pradeshamAtra nakkI karavun.

thakA, AtmAne atyant vibhakta (bhinna) karavA mATe vyavahArajIvatvano hetu vichAre chhe —

Page 288 of 513
PDF/HTML Page 319 of 544
single page version

सपदेसेहिं समग्गो लोगो अट्ठेहिं णिट्ठिदो णिच्चो । जो तं जाणदि जीवो पाणचदुक्काभिसंबद्धो ।।१४५।।

एवमाकाशपदार्थादाकालपदार्थाच्च समस्तैरेव संभावितप्रदेशसद्भावैः पदार्थैः समग्र एव यः समाप्तिं नीतो लोकस्तं खलु तदन्तःपातित्वेऽप्यचिन्त्यस्वपरपरिच्छेदशक्तिसंपदा जीव एव जानीते, नत्वितरः । एवं शेषद्रव्याणि ज्ञेयमेव, जीवद्रव्यं तु ज्ञेयं ज्ञानं चेति ज्ञान- ज्ञेयविभागः । अथास्य जीवस्य सहजविजृम्भितानन्तज्ञानशक्तिहेतुके त्रिसमयावस्थायित्वलक्षणे वि भविया तं जाणह सम्ममाहप्पं’’ ।।१४४।। एवं निश्चयकालव्याख्यानमुख्यत्वेनाष्टमस्थले गाथात्रयं गतम् । इति पूर्वोक्तप्रकारेण ‘दव्वं जीवमजीवं’ इत्याद्येकोनविंशतिगाथाभिः स्थलाष्टकेन विशेष- ज्ञेयाधिकारः समाप्तः ।। अतः परं शुद्धजीवस्य द्रव्यभावप्राणैः सह भेदनिमित्तं ‘सपदेसेहिं समग्गो’

anvayArtha — [सप्रदेशैः अर्थैः] sapradesh padArtho vaDe [निष्ठितः] ¹samApti pAmelo [समग्रः लोकः] Akho lok [नित्यः] nitya chhe. [तं] tene [यः जानाति] je jANe chhe [जीवः] te jIv chhe — [प्राणचतुष्काभिसंबद्धः] ke je (sansAradashAmAn) chAr prANothI sanyukta chhe.

TIkA — e pramANe, pradeshano sadbhAv jemane phalit thayo chhe evA je AkAshapadArthathI mAnDIne kALapadArtha sudhInA badhAy padArtho temanA vaDe samApti pAmelo je Akhoy lok, tene kharekhar temAn ²antapAtI hovA chhatAn achintya evI sva -parane jANavAnI shaktirUp sampadA vaDe jIv ja jANe chhe, parantu bIjun koI jANatun nathI. e rIte bAkInAn dravyo gney ja chhe ane jIvadravya to gney tem ja gnAn chhe; — Am gnAn ane gneyano vibhAg chhe.

have A jIvane, sahajapaNe pragaT (svabhAvathI ja pragaT) evI anantagnAnashakti jeno hetu chhe ane traNe kALe avasthAyIpaNun (TakavApaNun) jenun lakShaN chhe evun, vastunA svarUpabhUt 1. chha dravyothI ja Akho lok samApta thAy chhe arthAt te dravyo uparAnta bIjun kAI lokamAn nathI. 2. antapAtI = andar AvI jato; andar samAI jato. (jIv lokanI andar AvI jAy chhe.)

Page 289 of 513
PDF/HTML Page 320 of 544
single page version

वस्तुस्वरूपभूततया सर्वदानपायिनि निश्चयजीवत्वे सत्यपि संसारावस्थायामनादि- प्रवाहप्रवृत्तपुद्गलसंश्लेषदूषितात्मतया प्राणचतुष्काभिसंबद्धत्वं व्यवहारजीवत्वहेतुर्विभक्त- व्योऽस्ति ।।१४५।।

अथ के प्राणा इत्यावेदयति — इत्यादि यथाक्रमेण गाथाष्टकपर्यन्तं सामान्यभेदभावनाव्याख्यानं करोति । तद्यथा । अथ ज्ञानज्ञेयज्ञापनार्थं तथैवात्मनः प्राणचतुष्केन सह भेदभावनार्थं वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति — लोगो लोको भवति । कथंभूतः । णिट्ठिदो निष्ठितः समाप्तिं नीतो भृतो वा । कैः कर्तृभूतैः । अट्ठेहिं सहजशुद्धबुद्धैकस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतयो येऽर्थास्तैः । पुनरपि किंविशिष्टः । सपदेसेहिं समग्गो स्वकीयप्रदेशैः समग्रः परिपूर्णः । अथवा पदार्थैः । कथंभूतैः । सप्रदेशैः प्रदेशसहितैः । पुनरपि किंविशिष्टो लोकः । णिच्चो द्रव्यार्थिकनयेन नित्यः लोकाकाशापेक्षया वा । अथवा नित्यो, न केनापि पुरुषविशेषेण कृतः । जो तं जाणदि यः कर्ता तं ज्ञेयभूतं लोकं जानाति जीवो स जीवपदार्थो भवति । एतावता किमुक्तं भवति । योऽसौ विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावो जीवः स ज्ञानं ज्ञेयश्च भण्यते । शेषपदार्थास्तु ज्ञेया एवेति ज्ञातृज्ञेयविभागः । पुनरपि किंविशिष्टो जीवः । पाणचदुक्के ण संबद्धो यद्यपि निश्चयेन स्वतःसिद्धपरमचैतन्यस्वभावेन निश्चयप्राणेन जीवति तथापि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशादा- युराद्यशुद्धप्राणचतुष्केनापि संबद्धः सन् जीवति । तच्च शुद्धनयेन जीवस्वरूपं न भवतीति भेदभावना ज्ञातव्येत्यभिप्रायः ।।१४५।। अथेन्द्रियादिप्राणचतुष्कस्वरूपं प्रतिपादयति — अतीन्द्रियानन्तसुखस्व- भावात्मनो विलक्षण इन्द्रियप्राणः, मनोवाक्कायव्यापाररहितात्परमात्मद्रव्याद्विसदृशो बलप्राणः, hovAthI sarvadA avinAshI nishchayajIvatva hovA chhatAn, sansAr -avasthAmAn anAdipravAharUpe pravartatA pudgalasanshleSh vaDe pote dUShit hovAthI tene chAr prANothI sanyuktapaNun chhe — ke je (sanyuktapaNun) vyavahArajIvatvano hetu chhe ane vibhakta karavAyogya chhe.

bhAvArtha — ShaT dravyano samudAy te lok chhe. jIv achintya gnAnashaktithI tene jANe chhe; tethI jIv sivAy bAkInAn dravyo gney chhe ane jIv gnAn tem ja gney chhe.

te jIvane, vastunA svarUpabhUt hovAthI je kadI nAsh pAmatun nathI evun nishchayajIvatva sadAy chhe. te nishchayajIvatvanun kAraN svAbhAvik evI anantagnAnashakti chhe. Avun nishchayajIvatva jIvane sadAy hovA chhatAn, sansAradashAmAn pote pudgalanA sambandhathI dUShit hovAne lIdhe chAr prANothI sanyukta chhe ane tethI tene vyavahArajIvatva paN chhe. te vyavahArajIvatvanA kAraNarUp je chAr prANothI sanyuktapaNun tenAthI jIvane bhinna karavAyogya chhe. 145.

have prANo kayA chhe te kahe chhe — pra. 37