Page 290 of 513
PDF/HTML Page 321 of 544
single page version

इंदियपाणो य तधा बलपाणो तह य आउपाणो य । आणप्पाणप्पाणो जीवाणं होंति पाणा ते ।।१४६।।

स्पर्शनरसनघ्राणचक्षुःश्रोत्रपञ्चकमिन्द्रियप्राणाः, कायवाङ्मनस्त्रयं बलप्राणाः, भव- धारणनिमित्तमायुःप्राणः, उदञ्चनन्यञ्चनात्मको मरुदानपानप्राणः ।।१४६।।

अथ प्राणानां निरुक्त्या जीवत्वहेतुत्वं पौद्गलिकत्वं च सूत्रयति — अनाद्यनन्तस्वभावात्परमात्मपदार्थाद्विपरीतः साद्यन्त आयुःप्राणः, उच्छ्वासनिश्वासजनितखेदरहिता- च्छुद्धात्मतत्त्वात्प्रतिपक्षभूत आनपानप्राणः । एवमायुरिन्द्रियबलोच्छ्वासरूपेणाभेदनयेन जीवानां संबन्धिनश्चत्वारः प्राणा भवन्ति । ते च शुद्धनयेन जीवाद्भिन्ना भावयितव्या इति ।।१४६।। अथ त एव प्राणा भेदनयेन दशविधा भवन्तीत्यावेदयति —

anvayArtha — [इन्द्रियप्राणः च] indriyaprAN, [तथा बलप्राणः] baLaprAN, [तथा च आयुःप्राणः] AyuprAN [च] tathA [आनपानप्राणः] shvAsochchhvAsaprAN — [ते] e (chAr) [जीवानां] jIvonA [प्राणाः] prANo [भवन्ति] chhe.

TIkA — sparshan, rasanA, ghrAN, chakShu ane shrotra e pAnch, indriyaprAN chhe; kAy, vachan ane man e traN, baLaprAN chhe; bhavadhAraNanun nimitta (arthAt manuShyAdiparyAyanI sthitinun nimitta) te AyuprAN chhe; nIche tathA Unche javun te jenun svarUp chhe evo vAyu (shvAs) te shvAsochchhvAsaprAN chhe. 146.

have vyutpattithI prANone jIvatvanun hetupaNun tathA temanun paudgalikapaNun sUtra dvArA kahe chhe (arthAt prANo jIvatvanA hetu chhe em vyutpattithI darshAve chhe tathA prANo paudgalik chhe em kahe chhe) —

Page 291 of 513
PDF/HTML Page 322 of 544
single page version

प्राणसामान्येन जीवति जीविष्यति जीवितवांश्च पूर्वमिति जीवः । एवमनादि- संतानप्रवर्तमानतया त्रिसमयावस्थत्वात्प्राणसामान्यं जीवस्य जीवत्वहेतुरस्त्येव । तथापि तन्न जीवस्य स्वभावत्वमवाप्नोति पुद्गलद्रव्यनिर्वृत्तत्वात् ।।१४७।।

इन्द्रियप्राणः पञ्चविधः, त्रिधा बलप्राणः, पुनश्चैक आनपानप्राणः, आयुःप्राणश्चेति भेदेन दश प्राणास्तेऽपि चिदानन्दैकस्वभावात्परमात्मनो निश्चयेन भिन्ना ज्ञातव्या इत्यभिप्रायः ।।“१२।। अथ प्राणशब्दव्युत्पत्त्या जीवस्य जीवत्वं प्राणानां पुद्गलस्वरूपत्वं च निरूपयति — पाणेहिं चदुहिं जीवदि यद्यपि निश्चयेन सत्ताचैतन्यसुखबोधादिशुद्धभावप्राणैर्जीवति तथापि व्यवहारेण वर्तमानकाले द्रव्यभाव- रूपैश्चतुर्भिरशुद्धप्राणैर्जीवति जीविस्सदि जीविष्यति भाविकाले जो हि जीविदो यो हि स्फु टं जीवितः पुव्वं पूर्वकाले सो जीवो स जीवो भवति । ते पाणा ते पूर्वोक्ताः प्राणाः पोग्गलदव्वेहिं णिव्वत्ता उदयागत- पुद्गलकर्मणा निर्वृत्ता निष्पन्ना इति । तत एव कारणात्पुद्गलद्रव्यविपरीतादनन्तज्ञानदर्शनसुख-

anvayArtha — [यः हि] je [चतुर्भिः प्राणैः] chAr prANothI [जीवति] jIve chhe, [जीविष्यति] jIvashe [जीवितः पूर्वं] ane pUrve jIvato hato, [सः जीवः] te jIv chhe. [पुनः] Am chhatAn [प्राणाः] prANo to [पुद्गलद्रव्यैः निर्वृत्ताः] pudgaladravyothI niShpanna chhe.

TIkA — (vyutpatti pramANe) prANasAmAnyathI jIve chhe, jIvashe ane pUrve jIvato hato, te jIv chhe. e rIte (prANasAmAnya) anAdi santAnarUpe (-pravAharUpe) pravartatA hovAne lIdhe (sansAradashAmAn) traNe kAL TakatA hovAthI prANasAmAnya jIvane jIvatvanA hetu chhe ja. tathApi te (prANasAmAnya) jIvano svabhAv nathI kAraN ke pudgaladravyathI nIpajelA — rachAyelA chhe.

bhAvArtha — joke nishchayathI jIv sadAy bhAvaprANathI jIve chhe, topaN sansAr- dashAmAn vyavahArathI tene vyavahArajIvatvanA kAraNabhUt indriyAdi dravyaprANothI jIvato

Page 292 of 513
PDF/HTML Page 323 of 544
single page version

यतो मोहादिभिः पौद्गलिककर्मभिर्बद्धत्वाज्जीवः प्राणनिबद्धो भवति, यतश्च प्राणनिबद्धत्वात्पौद्गलिककर्मफलमुपभुञ्जानः पुनरप्यन्यैः पौद्गलिककर्मभिर्बध्यते, ततः वीर्याद्यनन्तगुणस्वभावात्परमात्मतत्त्वाद्भिन्ना भावयितव्या इति भावः ।।१४७।। अथ प्राणानां यत्पूर्व- सूत्रोदितं पौद्गलिकत्वं तदेव दर्शयति — जीवो पाणणिबद्धो जीवः कर्ता चतुर्भिः प्राणैर्निबद्धः संबद्धो भवति । कथंभूतः सन् । बद्धो शुद्धात्मोपलम्भलक्षणमोक्षाद्विलक्षणैर्बद्धः । कैर्बद्धः । मोहादिएहिं कम्मेहिं मोहनीयादिकर्मभिर्बद्धस्ततो ज्ञायते मोहादिकर्मभिर्बद्धः सन् प्राणनिबद्धो भवति, न च कर्मबन्धरहित इति । तत एव ज्ञायते प्राणाः पुद्गलकर्मोदयजनिता इति । तथाविधः सन् किं करोति । उवभुंजदि कम्मफलं परमसमाधिसमुत्पन्ननित्यानन्दैकलक्षणसुखामृतभोजनमलभमानः सन् कटुकविषसमानमपि कर्मफलमुपभुङ्क्ते । बज्झदि अण्णेहिं कम्मेहिं तत्कर्मफलमुपभुञ्जानः सन्नयं जीवः कर्मरहितात्मनो विसदृशैरन्यकर्मभिर्नवतरकर्मभिर्बध्यते । यतः कारणात्कर्मफलं भुञ्जानो नवतर कर्माणि बध्नाति, kahevAmAn Ave chhe. Am chhatAn te dravyaprANo AtmAnun svarUp bilakul nathI kAraN ke teo pudgaladravyathI banelA chhe. 147.

anvayArtha — [मोहादिकैः कर्मभिः] mohAdik karmo vaDe [बद्धः] bandhAyo hovAne lIdhe [जीवः] jIv [प्राणनिबद्धः] prANothI sanyukta thayo thako [कर्मफलम् उपभुंजानः] karmaphaLane bhogavatAn [अन्यैः कर्मभिः] anya karmo vaDe [बध्यते] bandhAy chhe.

TIkA — (1) mohAdik paudgalik karmo vaDe bandhAyo hovAne lIdhe jIv prANothI sanyukta thAy chhe ane (2) prANothI sanyukta thavAne lIdhe paudgalik karmaphaLane (mohI -rAgI- dveShI jIv moh -rAg -dveShapUrvak) bhogavato thako pharIne paN anya paudgalik karmo vaDe bandhAy

Page 293 of 513
PDF/HTML Page 324 of 544
single page version

पौद्गलिककर्मकार्यत्वात्पौद्गलिककर्मकारणत्वाच्च पौद्गलिका एव प्राणा निश्चीयन्ते ।।१४८।।

ततो ज्ञायते प्राणा नवतरपुद्गलकर्मणां कारणभूता इति ।।१४८।। अथ प्राणा नवतरपुद्गलकर्मबन्धस्य कारणं भवन्तीति पूर्वोक्तमेवार्थं विशेषेण समर्थयति — पाणाबाधं आयुरादिप्राणानां बाधां पीडां कुणदि करोति । स कः । जीवो जीवः । काभ्यां कृत्वा । मोहपदेसेहिं सक लविमलके वलज्ञानप्रदीपेन मोहान्धकार- विनाशकात्परमात्मनो विपरीताभ्यां मोहप्रद्वेषाभ्यां । केषां प्राणबाधां करोति । जीवाणं एकेन्द्रियप्रमुखजीवानाम् । जदि यदि चेत् सो हवदि बंधो तदा स्वात्मोपलम्भप्राप्तिरूपान्मोक्षाद्विपरीतो मूलोत्तरप्रकृत्यादिभेदभिन्नः स परमागमप्रसिद्धो हि स्फु टं बन्धो भवति । कैः कृत्वा । णाणावरणादिकम्मेहिं ज्ञानावरणादिकर्मभिरिति । ततो ज्ञायते प्राणाः पुद्गलकर्मबन्धकारणं भवन्तीति । अयमत्रार्थः — यथा कोऽपि तप्तलोहपिण्डेन परं हन्तुकामः सन् पूर्वं तावदात्मानमेव हन्ति, पश्चादन्यघाते नियमो नास्ति, तथायमज्ञानी जीवोऽपि तप्तलोहपिण्डस्थानीयमोहादिपरिणामेन परिणतः सन् पूर्वं निर्विकारस्वसंवेदन- chhe, tethI (1) paudgalik karmanAn kArya hovAne lIdhe ane (2) paudgalik karmanAn kAraN hovAne lIdhe prANo paudgalik ja nishchit (nakkI) thAy chhe. 148.

have prANone paudgalik karmanun kAraNapaNun (arthAt prANo paudgalik karmanA kAraN kaI rIte chhe te) pragaT kare chhe —

anvayArtha — [यदि] jo [जीवः] jIv [मोहप्रद्वेषाभ्यां] moh ane dveSh vaDe [जीवयोः] jIvonA (-svajIvanA tathA parajIvanA) [प्राणाबाधं करोति] prANone bAdhA kare chhe, [सः हि] to pUrve kahelo [ज्ञानावरणादिकर्मभिः बन्धः] gnAnAvaraNAdik karmo vaDe bandh [भवति] thAy chhe.

Page 294 of 513
PDF/HTML Page 325 of 544
single page version

प्राणैर्हि तावज्जीवः कर्मफलमुपभुंक्ते; तदुपभुञ्जानो मोहप्रद्वेषावाप्नोति; ताभ्यां स्वजीव- परजीवयोः प्राणाबाधं विदधाति । तदा कदाचित्परस्य द्रव्यप्राणानाबाध्य कदाचिदनाबाध्य स्वस्य भावप्राणानुपरक्तत्वेन बाधमानो ज्ञानावरणादीनि कर्माणि बध्नाति । एवं प्राणाः पौद्गलिककर्मकारणतामुपयान्ति ।।१४९।।

ज्ञानस्वरूपं स्वकीयशुद्धप्राणं हन्ति, पश्चादुत्तरकाले परप्राणघाते नियमो नास्तीति ।।१४९।। अथेन्द्रि- यादिप्राणोत्पत्तेरन्तरङ्गहेतुमुपदिशति — आदा कम्ममलिमसो अयमात्मा स्वभावेन भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्म- मलरहितत्वेनात्यन्तनिर्मलोऽपि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशान्मलीमसो भवति । तथाभूतः सन् किं करोति । धरेदि पाणे पुणो पुणो अण्णे धारयति प्राणान् पुनःपुनः अन्यान्नवतरान् । यावत्किम् । ण चयदि

TIkA — pratham to prANothI jIv karmaphaLane bhogave chhe; tene bhogavato thako moh tathA dveShane pAme chhe; moh tathA dveShathI svajIv ane parajIvanA prANone ¹bAdhA kare chhe. tyAn, kadAchit ( – koI vAr) paranA dravyaprANone bAdhA karIne ane kadAchit (paranA dravyaprANone) bAdhA nahi karIne, potAnA bhAvaprANone to ²uparaktapaNA vaDe (avashya) bAdhA karato thako, (jIv) gnAnAvaraNAdi karmo bAndhe chhe. A pramANe prANo paudgalik karmonA kAraNapaNAne pAme chhe. 149.

have paudgalik prANonI santatinI (-pravAhanI, paramparAnI) pravRuttino antarang hetu sUtra dvArA kahe chhe —

Page 295 of 513
PDF/HTML Page 326 of 544
single page version

येयमात्मनः पौद्गलिकप्राणानां संतानेन प्रवृत्तिः, तस्या अनादिपौद्गलकर्ममूलं शरीरादिममत्वरूपमुपरक्तत्वमन्तरङ्गो हेतुः ।।१५०।।

जाव ममत्तिं निस्नेहचिच्चमत्कारपरिणतेर्विपरीतां ममतां यावत्कालं न त्यजति । केषु विषयेषु । देहपधाणेसु विसयेसु देहविषयरहितपरमचैतन्यप्रकाशपरिणतेः प्रतिपक्षभूतेषु देहप्रधानेषु पञ्चेन्द्रियविषयेष्विति । ततः स्थितमेतत् — इन्द्रियादिप्राणोत्पत्तेर्देहादिममत्वमेवान्तरङ्गकारणमिति ।।१५०।। अथेन्द्रियादिप्राणानामभ्यन्तरं विनाशकारणमावेदयति — जो इंदियादिविजई भवीय यः कर्तातीन्द्रियात्मोत्थसुखामृतसंतोषबलेन जितेन्द्रियत्वेन निःकषायनिर्मलानुभूतिबलेन कषायजयेन चेन्द्रियादिविजयी भूत्वा उवओगमप्पगं झादि

anvayArtha — [यावत्] jyAn sudhI [देहप्रधानेषु विषयेषु] dehapradhAn viShayomAn [ममत्वं] mamatva [न त्यजति] chhoDato nathI, [कर्ममलीमसः आत्मा] tyAn sudhI karmathI malin AtmA [पुनः पुनः] pharI pharIne [अन्यान् प्राणान्] anya anya prANo [धारयति] dhAraN kare chhe.

TIkA — je A AtmAne paudgalik prANonI santAnarUpe pravRutti chhe, teno antarang hetu anAdi paudgalik karma jenun mUL (-nimitta) chhe evun sharIrAdinA mamatvarUp uparaktapaNun chhe.

bhAvArtha — dravyaprANonI paramparA chAlyA karavAnun antarang kAraN anAdi pudgalakarmanA nimitte thatun jIvanun vikArI pariNaman chhe. jyAn sudhI jIv dehAdik viShayomAn mamatvarUp evun te vikArI pariNaman chhoDato nathI, tyAn sudhI tenA nimitte pharI pharI pudgalakarma bandhAyA kare chhe ane tethI pharI pharI dravyaprANono sambandh thayA kare chhe. 150.

Page 296 of 513
PDF/HTML Page 327 of 544
single page version

पुद्गलप्राणसंततिनिवृत्तेरन्तरङ्गो हेतुर्हि पौद्गलिककर्ममूलस्योपरक्तत्वस्याभावः । स तु समस्तेन्द्रियादिपरद्रव्यानुवृत्तिविजयिनो भूत्वा समस्तोपाश्रयानुवृत्तिव्यावृत्तस्य स्फ टिकमणे- रिवात्यन्तविशुद्धमुपयोगमात्रमात्मानं सुनिश्चलं केवलमधिवसतः स्यात् । इदमत्र तात्पर्यं — आत्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वसिद्धये व्यवहारजीवत्वहेतवः पुद्गलप्राणा एवमुच्छेत्तव्याः ।।१५१।। केवलज्ञानदर्शनोपयोगं निजात्मानं ध्यायति, कम्मेहिं सो ण रज्जदि कर्मभिश्चिच्चमत्कारात्मनः प्रतिबन्ध- कैर्ज्ञानावरणादिकर्मभिः स न रज्यते, न बध्यते । किह तं पाणा अणुचरंति कर्मबन्धाभावे सति तं पुरुषं

anvayArtha — [यः] je [इन्द्रियादिविजयी भूत्वा] indriyAdino vijayI thaIne [उपयोगम् आत्मकं] upayogamAtra AtmAne [ध्यायति] dhyAve chhe, [सः] te [कर्मभिः] karmo vaDe [न रज्यते] ranjit thato nathI; [तं] tene [प्राणाः] prANo [कथं] kaI rIte [अनुचरन्ति] anusare? (arthAt tene prANono sambandh thato nathI.)

TIkA — kharekhar paudgalik prANonI santatinI nivRuttino antarang hetu paudgalik karma jenun kAraN ( – nimitta) chhe evA *uparaktapaNAno abhAv chhe. ane te abhAv je jIv samasta indriyAdik paradravyo anusAr pariNatino vijayI thaIne, (anek varNovALA) ¹Ashray anusAr saghaLI pariNatithI ²vyAvRutta thayelA sphaTikamaNinI mAphak, atyant vishuddha upayogamAtra AtmAmAn ekalAmAn sunishchaLapaNe vase chhe, te jIvane hoy chhe.

A ahIn tAtparya chhe ke — AtmAnun atyant vibhaktapaNun sAdhavA mATe vyavahAr- jIvatvanA hetubhUt paudgalik prANo A rIte uchchhedavAyogya chhe.

bhAvArtha — jem anek rangavALI AshrayabhUt vastu anusAr je (sphaTikamaNinun) anekarangI pariNaman tenAthI taddan vyAvRutta thayelA sphaTikamaNine uparaktapaNAno abhAv chhe, tem anek prakAranAn karma, indriyo ityAdi anusAr je (AtmAnun) anek prakAranun vikArI pariNaman tenAthI taddan vyAvRutta thayelA AtmAne ( – ke je ekalA upayogamAtra AtmAmAn *uparaktapaNun = vikRutapaNun; malinapaNun; ranjitapaNun; uparAgavALApaNun. (uparAgano artha 248mA pAne padaTippaNamAn juo.) 1. Ashray = jemAn sphaTikamaNi mUkelo hoy te vastu. 2. vyAvRutta thavun = judA thavun; aTakavun; rahit thavun; pAchhA pharavun.

Page 297 of 513
PDF/HTML Page 328 of 544
single page version

अथ पुनरप्यात्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वसिद्धये गतिविशिष्टव्यवहारजीवत्वहेतुपर्यायस्वरूप- मुपवर्णयति —

A rItathI paudgalik prANono uchchhed karavAyogya chhe. 151. have pharIne paN, AtmAnun atyant vibhaktapaNun sAdhavA mATe, vyavahArajIvatvanA hetu evA je gativishiShTa (dev -manuShyAdi) paryAyo temanun svarUp varNave chhe —

anvayArtha — [अस्तित्वनिश्चितस्य अर्थस्य हि] astitvathI nishchit arthano (dravyano) [अर्थान्तरे संभूतः] anya arthamAn (-dravyamAn) Upajato [अर्थः] je artha (-bhAv) [सः पर्यायः] te paryAy chhe — [संस्थानादिप्रभेदैः] ke je sansthAnAdi bhedo sahit hoy chhe. pra. 38

Page 298 of 513
PDF/HTML Page 329 of 544
single page version

स्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चितस्यैकस्यार्थस्य स्वलक्षणभूतस्वरूपास्तित्वनिश्चित एवान्य- स्मिन्नर्थे विशिष्टरूपतया संभावितात्मलाभोऽर्थोऽनेकद्रव्यात्मकः पर्यायः । स खलु पुद्गलस्य पुद्गलान्तर इव जीवस्य पुद्गले संस्थानादिविशिष्टतया समुपजायमानः संभाव्यत एव । उपपन्नश्चैवंविधः पर्यायः । अनेकद्रव्यसंयोगात्मत्वेन केवलजीवव्यतिरेक मात्रस्यैकद्रव्यपर्यायस्या- स्खलितस्यान्तरवभासनात् ।।१५२।।

अथ पर्यायव्यक्तीर्दर्शयति — प्रथमविशेषान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ पुनरपि शुद्धात्मनो विशेषभेदभावनार्थं नरनारकादिपर्यायरूपं व्यवहारजीवत्वहेतुं दर्शयति — अत्थित्तणिच्छिदस्स हि चिदानन्दैकलक्षणस्वरूपास्ति- त्वेन निश्चितस्य ज्ञातस्य हि स्फु टम् । कस्य । अत्थस्स परमात्मपदार्थस्य अत्थंतरम्हि शुद्धात्मार्थादन्यस्मिन् ज्ञानावरणादिकर्मरूपे अर्थान्तरे संभूदो संजात उत्पन्नः अत्थो यो नरनारकादिरूपोऽर्थः, पज्जाओ सो निर्विकारशुद्धात्मानुभूतिलक्षणस्वभावव्यञ्जनपर्यायादन्यादृशः सन् विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति स इत्थंभूतपर्यायो जीवस्य । कैः कृत्वा जातः । संठाणादिप्पभेदेहिं संस्थानादिरहितपरमात्मद्रव्यविलक्षणैः संस्थानसंहननशरीरादिप्रभेदैरिति ।।१५२।। अथ तानेव पर्यायभेदान् व्यक्तीकरोति — णरणारयतिरियसुरा

TIkA — svalakShaNabhUt svarUp -astitvathI nishchit (-nakkI thatA) ek arthano (-dravyano), svalakShaNabhUt svarUp -astitvathI ja nishchit evA anya arthamAn (-dravyamAn) vishiShTarUpe (-bhinna bhinna rUpe) Upajato je artha (-bhAv), te anekadravyAtmak paryAy chhe. te anekadravyAtmak paryAy kharekhar, jem pudgalano anya pudgalamAn (anekadravyAtmak paryAy) Upajato jovAmAn Ave chhe tem, jIvano pudgalamAn sansthAnAdithI vishiShTapaNe (-sansthAn vagerenA bhedo sahit) Upajato anubhavamAn Ave ja chhe. ane Avo paryAy upapanna (-yogya, ghaTit, nyAyayukta) chhe; kAraN ke je kevaL jIvano vyatirekamAtra chhe evo askhalit ekadravyaparyAy ja anek dravyonA sanyogAtmakapaNe andaramAn avabhAse (-jaNAy) chhe.

bhAvArtha — joke darek dravyanun svarUp -astitva sadAy bhinna bhinna rahe chhe topaN, jem pudgalano anya pudgalanA sambandhe skandharUp paryAy thAy chhe tem jIvano pudgalonA sambandhe devAdik paryAy thAy chhe. jIvano Avo anekadravyAtmak devAdiparyAy ayukta nathI; kAraN ke andaramAn jotAn, anek dravyono sanyog hovA chhatAn paN, jIv kAI pudgalo sAthe ekarUp paryAy karato nathI, parantu tyAn paN ekalA jIvano (-pudgalaparyAyathI judo-) askhalit (-potAthI nahi chyut thato) ekadravyaparyAy ja sadAy vartyA kare chhe. 152.

Page 299 of 513
PDF/HTML Page 330 of 544
single page version

नारकस्तिर्यङ्मनुष्यो देव इति किल पर्याया जीवानाम् । ते खलु नामकर्मपुद्गल- विपाककारणत्वेनानेकद्रव्यसंयोगात्मकत्वात् कुकूलाङ्गारादिपर्याया जातवेदसः क्षोदखिल्व- संस्थानादिभिरिव संस्थानादिभिरन्यथैव भूता भवन्ति ।।१५३।। नरनारकतिर्यग्देवरूपा अवस्थाविशेषाः । संठाणादीहिं अण्णहा जादा संस्थानादिभिरन्यथा जाताः, मनुष्यभवे यत्समचतुरस्रादिसंस्थानमौदारिकशरीरादिकं च तदपेक्षया भवान्तरेऽन्यद्विसद्रशं संस्थानादिकं भवति । तेन कारणेन ते नरनारकादिपर्याया अन्यथा जाता भिन्ना भण्यन्ते; न च शुद्धबुद्धैकस्वभावपरमात्मद्रव्यत्वेन । कस्मात् । तृणकाष्ठपत्राकारादिभेदभिन्नस्याग्नेरिव स्वरूपं तदेव । पज्जाया जीवाणं ते च नरनारकादयो जीवानां विभावव्यञ्जनपर्याया भण्यन्ते । कैः कृत्वा । उदयादिहिं णामकम्मस्स उदयादिभिर्नामकर्मणो निर्दोषपरमात्मशब्दवाच्यान्निर्णामनिर्गोत्रादिलक्षणाच्छुद्धात्मद्रव्याद- न्यादृशैर्नामकर्मजनितैर्बन्धोदयोदीरणादिभिरिति । यत एव ते कर्मोदयजनितास्ततो ज्ञायते

anvayArtha — [नरनारकतिर्यक्सुराः] manuShya, nArak, tiryanch ane dev — e, [नामकर्मणः उदयादिभिः] nAmakarmanA udayAdikane lIdhe [जीवानां पर्यायाः] jIvonA paryAy chhe — [संस्थानादिभिः] ke jeo sansthAnAdi vaDe [अन्यथा जाताः] anya anya prakAranA hoy chhe.

TIkA — nArak, tiryanch, manuShya ane dev — e jIvonA paryAy chhe. teo nAm- karmarUp pudgalanA vipAkane kAraNe anek dravyanA sanyogAtmak chhe, tethI jem +tuShAnal, angAr vagere agninA paryAyo bhUkArUp, gAngaDArUp ityAdi sansthAno (AkAro) vaDe anya anya prakAranA hoy chhe, tem jIvanA te nArakAdiparyAyo sansthAnAdi vaDe anya anya prakAranA ja hoy chhe. 153. +tuShAnal = photarAnno agni. [tuShAnal bhUkAnA AkAre hoy chhe ane angAro gAngaDAnA AkAre hoy chhe.]

Page 300 of 513
PDF/HTML Page 331 of 544
single page version

यत्खलु स्वलक्षणभूतं स्वरूपास्तित्वमर्थनिश्चायकमाख्यातं स खलु द्रव्यस्य स्वभाव एव, सद्भावनिबद्धत्वाद्द्रव्यस्वभावस्य । यथासौ द्रव्यस्वभावो द्रव्यगुणपर्यायत्वेन स्थित्युत्पादव्ययत्वेन च त्रितयीं विकल्पभूमिकामधिरूढः परिज्ञायमानः परद्रव्ये मोहमपोह्य स्वपरविभागहेतुर्भवति, शुद्धात्मस्वरूपं न संभवन्तीति ।।१५३।। अथ स्वरूपास्तित्वलक्षणं परमात्मद्रव्यं योऽसौ जानाति स परद्रव्ये मोहं न करोतीति प्रकाशयति — जाणदि जानाति । जो यः कर्ता । कम् । तं पूर्वोक्तं दव्वसहावं परमात्मद्रव्यस्वभावम् । किंविशिष्टम् । सब्भावणिबद्धं स्वभावः स्वरूपसत्ता तत्र निबद्धमाधीनं तन्मयं

have, AtmAnun anya dravya sAthe sanyuktapaNun hovA chhatAn, *arthanishchAyak astitvane sva -paranA vibhAganA hetu tarIke samajAve chhe —

anvayArtha — [यः] je jIv [तं] te (pUrvokta) [सद्भावनिबद्धं] astitvaniShpanna, [त्रिधा समाख्यातं] traN prakAre kahelA, [सविकल्पं] bhedovALA [द्रव्यस्वभावं] dravyasvabhAvane [जानाति] jANe chhe, [सः] te [अन्यद्रव्ये] anya dravyamAn [न मुह्यति] moh pAmato nathI.

TIkA — je, dravyane nakkI karanArun, svalakShaNabhUt svarUp -astitva kahevAmAn Avyun, te kharekhar dravyano svabhAv ja chhe; kAraN ke dravyano svabhAv astitvaniShpanna (astitvano banelo) chhe. dravya -guN -paryAyapaNe tathA dhrauvya -utpAd -vyayapaNe +trayAtmak bhedabhUmikAmAn ArUDh evo A dravyasvabhAv jaNAto thako paradravya pratyenA mohane dUr karIne sva -paranA *arthanishchAyak = dravyano nishchay karanArun; dravyane nakkI karanArun. (dravyano nirNay karavAnun sAdhan je svarUp -astitva te sva -parano bhed pADavAmAn sAdhanabhUt chhe em A gAthAmAn samajAve chhe.) +trayAtmak = traNasvarUp; traNanA samUhasvarUp. (dravyano svabhAv dravya, guN ne paryAy evA traN bhedovALo tathA dhrauvya, utpAd ne vyay evA traN bhedovALo chhe.)

Page 301 of 513
PDF/HTML Page 332 of 544
single page version

ततः स्वरूपास्तित्वमेव स्वपरविभागसिद्धये प्रतिपदमवधार्यम् । तथाहि — यच्चेतनत्वान्वयलक्षणं द्रव्यं, यश्चेतनाविशेषत्वलक्षणो गुणो, यश्चेतनत्वव्यतिरेकलक्षणः पर्यायस्तत्त्रयात्मकं, या पूर्वोत्तरव्यतिरेकस्पर्शिना चेतनत्वेन स्थितिर्यावुत्तरपूर्वव्यतिरेकत्वेन चेतनस्योत्पादव्ययौ तत्त्रयात्मकं च स्वरूपास्तित्वं यस्य नु स्वभावोऽहं स खल्वयमन्यः । यच्चाचेतनत्वान्वयलक्षणं द्रव्यं, योऽचेतनाविशेषत्वलक्षणो गुणो, योऽचेतनत्वव्यतिरेकलक्षणः पर्यायस्तत्त्रयात्मकं, या पूर्वोत्तरव्यतिरेकस्पर्शिनाचेतनत्वेन स्थितिर्यावुत्तरपूर्वव्यतिरेकत्वेनाचेतनस्योत्पादव्ययौ तत्त्रयात्मकं च स्वरूपास्तित्वं यस्य तु स्वभावः पुद्गलस्य स खल्वयमन्यः । नास्ति मे मोहोऽस्ति स्वपरविभागः ।।१५४।। सद्भावनिबद्धम् । पुनरपि किंविशिष्टम् । तिहा समक्खादं त्रिधा समाख्यातं कथितम् । केवलज्ञानादयो गुणाः सिद्धत्वादिविशुद्धपर्यायास्तदुभयाधारभूतं परमात्मद्रव्यत्वमित्युक्तलक्षणत्रयात्मकं तथैव शुद्धोत्पादव्ययध्रौव्यत्रयात्मकं च यत्पूर्वोक्तं स्वरूपास्तित्वं तेन कृत्वा त्रिधा सम्यगाख्यातं कथितं प्रतिपादितम् । पुनरपि कथंभूतं आत्मस्वभावम् । सवियप्पं सविकल्पं पूर्वोक्तद्रव्यगुणपर्यायरूपेण सभेदम् । य इत्थंभूतमात्मस्वभावं जानाति, ण मुहदि सो अण्णदवियम्हि न मुह्यति सोऽन्यद्रव्ये, स तु vibhAgano hetu thAy chhe, tethI svarUp -astitva ja sva -paranA vibhAganI siddhi mATe pade pade avadhAravun (-khyAlamAn levun). te A pramANe

(1) chetanapaNAno anvay jenun lakShaN chhe evun je dravya, (2) chetanAvisheShatva (-chetanAnun visheShapaNun) jenun lakShaN chhe evo je guN ane (3) chetanapaNAno vyatirek jenun lakShaN chhe evo je paryAy — e trayAtmak (evun svarUp -astitva), tathA (1) *pUrva ne uttar vyatirekane sparshanArA chetanapaNe je dhrauvya ane (2 -3) chetananA uttar ne pUrva vyatirekapaNe je utpAd ne vyay — e trayAtmak (evun) svarUp -astitva jeno svabhAv chhe evo hun te kharekhar A anya chhun (arthAt hun pudgalathI A judo rahyo). ane (1) achetanapaNAno anvay jenun lakShaN chhe evun je dravya, (2) achetanAvisheShatva jenun lakShaN chhe evo je guN ane (3) achetanapaNAno vyatirek jenun lakShaN chhe evo je paryAy — e trayAtmak (evun svarUp -astitva) tathA (1) pUrva ne uttar vyatirekane sparshanArA achetanapaNe je dhrauvya ane (2 -3) achetananA uttar ne pUrva vyatirekapaNe je utpAd ne vyay — e trayAtmak (evun) svarUp -astitva je pudgalano svabhAv chhe te kharekhar A (mArAthI) anya chhe. (mATe) mane moh nathI; sva -parano vibhAg chhe. *pUrva eTale pahelAnno; uttar eTale pachhIno. (chetan pahelAnnA ane pachhInA banne paryAyone sparshe chhe tethI te apekShAe dhrauvya chhe, pachhInA arthAt vartamAn paryAyanI apekShAe utpAd chhe ane

Page 302 of 513
PDF/HTML Page 333 of 544
single page version

भेदज्ञानी विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावमात्मतत्त्वं विहाय देहरागादिपरद्रव्ये मोहं न गच्छतीत्यर्थः ।।१५४।। एवं नरनारकादिपर्यायैः सह परमात्मनो विशेषभेदकथनरूपेण प्रथमस्थले गाथात्रयं गतम् । अथात्मनः पूर्वोक्तप्रकारेण नरनारकादिपर्यायैः सह भिन्नत्वपरिज्ञानं जातं, तावदिदानीं तेषां संयोगकारणं कथ्यते — अप्पा आत्मा भवति । कथंभूतः । उवओगप्पा चैतन्यानुविधायी योऽसावुपयोगस्तेन निर्वृत्तत्वादुपयोगात्मा । उवओगो णाणदंसणं भणिदो स चोपयोगः सविकल्पं ज्ञानं निर्विकल्पं दर्शनमिति भणितः । सो वि सुहो सोऽपि ज्ञानदर्शनोपयोगो धर्मानुरागरूपः शुभः, असुहो विषयानुरागरूपो

bhAvArtha — manuShya, dev vagere anekadravyAtmak paryAyomAn paN jIvanun svarUp- astitva ane darek paramANunun svarUp -astitva taddan bhinnabhinna chhe. sUkShmatAthI jotAn tyAn jIv ane pudgalanun svarUp -astitva (arthAt potapotAnAn dravya -guN -paryAy ane dhrauvya- utpAd -vyay) spaShTapaNe bhinna jANI shakAy chhe. sva -parano bhed pADavA mATe jIve A svarUp -astitvane pagale pagale khyAlamAn levun yogya chhe. te A pramANe A (jANavAmAn AvatAn) chetan dravya -guN -paryAy ane chetan dhrauvya -utpAd -vyay jeno svabhAv chhe evo hun A (pudgalathI) judo rahyo; ane A achetan dravya -guN -paryAy ane achetan dhrauvya -utpAd- vyay jeno svabhAv chhe evun pudgal A (mArAthI) judun rahyun. mATe mane par pratye moh nathI; sva -parano bhed chhe. 154.

have AtmAne atyant vibhakta karavA mATe paradravyanA sanyoganA kAraNanun svarUp vichAre chhe —

anvayArtha — [आत्मा उपयोगात्मा] AtmA upayogAtmak chhe; [उपयोगः] upayog [ज्ञानदर्शनं भणितः] gnAn -darshan kahel chhe; [अपि] ane [आत्मनः] AtmAno [सः उपयोगः] te upayog [शुभः अशुभः वा] shubh athavA ashubh [भवति] hoy chhe.

Page 303 of 513
PDF/HTML Page 334 of 544
single page version

आत्मनो हि परद्रव्यसंयोगकारणमुपयोगविशेषः । उपयोगो हि तावदात्मनः स्वभाव- श्चैतन्यानुविधायिपरिणामत्वात् । स तु ज्ञानं दर्शनं च, साकारनिराकारत्वेनोभयरूपत्वा- च्चैतन्यस्य । अथायमुपयोगो द्वेधा विशिष्यते शुद्धाशुद्धत्वेन । तत्र शुद्धो निरुपरागः, अशुद्धः सोपरागः । स तु विशुद्धिसंक्लेशरूपत्वेन द्वैविध्यादुपरागस्य द्विविधः शुभोऽशुभश्च ।।१५५।।

द्वेषमोहरूपश्चाशुभः । वा वा शब्देन शुभाशुभानुरागरहितत्वेन शुद्धः । उवओगो अप्पणो हवदि इत्थं- भूतस्त्रिलक्षण उपयोग आत्मनः संबन्धी भवतीत्यर्थः ।।१५५।। अथोपयोगस्तावन्नरनारकादिपर्याय- कारणभूतस्य कर्मरूपस्य परद्रव्यस्य संयोगकारणं भवति । तावदिदानीं कस्य कर्मणः क उपयोगः कारणं

TIkA — kharekhar AtmAne paradravyanA sanyoganun kAraN *upayogavisheSh chhe. pratham to upayog kharekhar AtmAno svabhAv chhe kAraN ke te chaitanya -anuvidhAyI pariNAm chhe (arthAt upayog chaitanyane anusarIne thato pariNAm chhe). ane te (upayog) gnAn ne darshan chhe, kAraN ke chaitanya ¹sAkAr ne ²nirAkAr em ubhayarUp chhe. have A upayoganA shuddha ane ashuddha evA be bhed pADavAmAn Ave chhe. temAn, shuddha upayog niruparAg (-nirvikAr) chhe; ashuddha upayog soparAg (-savikAr) chhe. ane te ashuddha upayog shubh ane ashubh em be prakArano chhe, kAraN ke uparAg vishuddhirUp ane sanklesharUp em be prakArano chhe (arthAt vikAr mandakaShAyarUp ane tIvrakaShAyarUp em be prakArano chhe).

bhAvArtha — AtmA upayogasvarUp chhe. pratham to upayoganA be bhed chhe shuddha ane ashuddha. pAchhA ashuddha upayoganA be bhed chhe shubh ane ashubh. 155.

Page 304 of 513
PDF/HTML Page 335 of 544
single page version

उपयोगो हि जीवस्य परद्रव्यसंयोगकारणमशुद्धः । स तु विशुद्धिसंक्लेशरूपोपरागवशात् शुभाशुभत्वेनोपात्तद्वैविध्यः, पुण्यपापत्वेनोपात्तद्वैविध्यस्य परद्रव्यस्य संयोगकारणत्वेन निर्वर्त- यति । यदा तु द्विविधस्याप्यस्याशुद्धस्याभावः क्रियते तदा खलूपयोगः शुद्ध एवावतिष्ठते । स पुनरकारणमेव परद्रव्यसंयोगस्य ।।१५६।।

अथ शुभोपयोगस्वरूपं प्ररूपयति — भवतीति विचारयति — उवओगो जदि हि सुहो उपयोगो यदि चेत् हि स्फु टं शुभो भवति । पुण्णं जीवस्स संचयं जादि तदा काले द्रव्यपुण्यं कर्तृ जीवस्य संचयमुपचयं वृद्धिं याति बध्यत इत्यर्थः । असुहो वा तह पावं अशुभोपयोगो वा तथा तेनैव प्रकारेण पुण्यवद्द्रव्यपापं संचयं याति । तेसिमभावे ण चयमत्थि तयोरभावे न चयोऽस्ति । निर्दोषिनिजपरमात्मभावनारूपेण शुद्धोपयोगबलेन यदा तयोर्द्वयोः शुभाशुभो- पयोगयोरभावः क्रियते तदोभयः संचयः कर्मबन्धो नास्तीत्यर्थः ।।१५६।। एवं शुभाशुभशुद्धोपयोग- त्रयस्य सामान्यकथनरूपेण द्वितीयस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ विशेषेण शुभोपयोगस्वरूपं

anvayArtha — [उपयोगः] upayog [यदि हि] jo [शुभः] shubh hoy [जीवस्य] to jIvane [पुण्यं] puNya [संचयं याति] sanchay pAme chhe [तथा वा अशुभः] ane jo ashubh hoy [पापं] to pAp sanchay pAme chhe. [तयोः अभावे] temanA (bannenA) abhAvamAn [चयः न अस्ति] sanchay thato nathI.

TIkA — jIvane paradravyanA sanyoganun kAraN ashuddha upayog chhe. ane te (ashuddha upayog) vishuddhi ane sanklesharUp uparAgane lIdhe shubh ane ashubhapaNe dvividhatAne pAmyo thako, je puNya ane pApapaNe dvividhatAne pAme chhe evun je paradravya tenA sanyoganA kAraN tarIke kAm kare chhe. (uparAg mandakaShAyarUp ane tIvrakaShAyarUp em be prakArano hovAthI ashuddha upayog paN shubh ane ashubh evA be prakArano chhe; temAn, shubh upayog puNyarUp paradravyanA sanyoganun kAraN thAy chhe ane ashubh upayog pAparUp paradravyanA sanyoganun kAraN thAy chhe.) parantu jyAre banne prakAranA A ashuddha upayogano abhAv karavAmAn Ave chhe tyAre kharekhar upayog shuddha ja rahe chhe; ane te to paradravyanA sanyoganun akAraN ja chhe (arthAt shuddha upayog paradravyanA sanyoganun kAraN nathI). 156.

Page 305 of 513
PDF/HTML Page 336 of 544
single page version

विशिष्टक्षयोपशमदशाविश्रान्तदर्शनचारित्रमोहनीयपुद्गलानुवृत्तिपरत्वेन परिगृहीत- शोभनोपरागत्वात् परमभट्टारकमहादेवाधिदेवपरमेश्वरार्हत्सिद्धसाधुश्रद्धाने समस्तभूतग्रामानु- कम्पाचरणे च प्रवृत्तः शुभ उपयोगः ।।१५७।।

अथाशुभोपयोगस्वरूपं प्ररूपयति — व्याख्याति — जो जाणादि जिणिंदे यः कर्ता जानाति । कान् । अनन्तज्ञानादिचतुष्टयसहितान् क्षुधाद्यष्टा- दशदोषरहितांश्च जिनेन्द्रान् । पेच्छदि सिद्धे पश्यति । कान् । ज्ञानावरणाद्यष्टकर्मरहितान्सम्यक्त्वाद्यष्ट- गुणान्तर्भूतानन्तगुणसहितांश्च सिद्धान् । तहेव अणगारे तथैवानागारान् । अनागारशब्दवाच्यान्निश्चय- व्यवहारपञ्चाचारादियथोक्तलक्षणानाचार्योपाध्यायसाधून् । जीवेसु साणुकंपो त्रसस्थावरजीवेषु सानुकम्पः सदयः । उवओगो सो सुहो स इत्थंभूत उपयोगः शुभो भण्यते । स च कस्य भवति । तस्स तस्य पूर्वोक्त-

anvayArtha — [यः] je [जिनेन्द्रान्] jinenndrone [जानाति] jANe chhe, [सिद्धान् तथैव अनागारान्] siddhone tathA aNagArone (AchAryo, upAdhyAyo ane sAdhuone) [पश्यति] shraddhe chhe, [जीवेषु सानुकम्पः] jIvo pratye anukampAyukta chhe, [तस्य] tene [सः] te [शुभः उपयोगः] shubh upayog chhe.

TIkA — vishiShTa (khAs prakAranI) kShayopashamadashAmAn rahelAn darshanamohanIy ane chAritramohanIyarUp pudgalo anusAr pariNatimAn lAgelo hovAne lIdhe shubh *uparAg grahyo hovAthI, je (upayog) param bhaTTArak, mahA devAdhidev, parameshvar evA arhantanI, siddhanI ane sAdhunI shraddhA karavAmAn tathA samasta jIvasamUhanI anukampA AcharavAmAn pravarte chhe, te shubh upayog chhe. 157.

have ashubh upayoganun svarUp prarUpe chhe — *uparAgano artha 248mA pAne padaTippaNamAn juo. pra. 39

Page 306 of 513
PDF/HTML Page 337 of 544
single page version

विसयकसाओगाढो दुस्सुदिदुच्चित्तदुट्ठगोट्ठिजुदो । उग्गो उम्मग्गपरो उवओगो जस्स सो असुहो ।।१५८।।

विशिष्टोदयदशाविश्रान्तदर्शनचारित्रमोहनीयपुद्गलानुवृत्तिपरत्वेन परिगृहीताशोभनोप- रागत्वात्परमभट्टारकमहादेवाधिदेवपरमेश्वरार्हत्सिद्धसाधुभ्योऽन्यत्रोन्मार्गश्रद्धाने विषयकषाय- दुःश्रवणदुराशयदुष्टसेवनोग्रताचरणे च प्रवृत्तोऽशुभोपयोगः ।।१५८।। लक्षणजीवस्येत्यभिप्रायः ।।१५७।। अथाशुभोपयोगस्वरूपं निरूपयति — विसयकसाओगाढो विषय- कषायावगाढः । दुस्सुदिदुच्चित्तदुट्ठगोट्ठिजुदो दुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठियुतः । उग्गो उग्रः । उम्मग्गपरो उन्मार्गपरः । उवओगो एवं विशेषणचतुष्टययुक्त उपयोगः परिणामः जस्स यस्य जीवस्य भवति सो असुहो स उपयोगस्त्वशुभो भण्यते, अभेदेन पुरुषो वा । तथाहि — विषयकषायरहितशुद्धचैतन्यपरिणतेः प्रतिपक्ष- भूतो विषयकषायावगाढो विषयकषायपरिणतः । शुद्धात्मतत्त्वप्रतिपादिका श्रुतिः सुश्रुतिस्तद्विलक्षणा दुःश्रुतिः मिथ्याशास्त्रश्रुतिर्वा; निश्चिन्तात्मध्यानपरिणतं सुचित्तं, तद्विनाशकं दुश्चित्तं, स्वपरनिमित्तेष्ट- कामभोगचिन्तापरिणतं रागाद्यपध्यानं वा; परमचैतन्यपरिणतेर्विनाशिका दुष्टगोष्ठी, तत्प्रतिपक्षभूत- कुशीलपुरुषगोष्ठी वा । इत्थंभूतदुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठीभिर्युतो दुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठियुक्तः । परमोपशम-

anvayArtha — [यस्य उपयोगः] jeno upayog [विषयकषायावगाढः] viShay -kaShAyamAn avagADh (magna) chhe, [दुःश्रुतिदुश्चित्तदुष्टगोष्ठियुतः] kushruti, kuvichAr ane kusangatimAn joDAyelo chhe, [उग्रः] ugra chhe tathA [उन्मार्गपरः] unmArgamAn lAgelo chhe, [सः अशुभः] tene te ashubh upayog chhe.

TIkA — vishiShTa udayadashAmAn rahelAn darshanamohanIy ane chAritramohanIyarUp pudgalo anusAr pariNatimAn lAgelo hovAne lIdhe ashubh uparAg grahyo hovAthI, je (upayog) param bhaTTArak, mahA devAdhidev, parameshvar evA arhant, siddha ane sAdhu sivAy anyanI — unmArganI — shraddhA karavAmAn tathA viShay, kaShAy, kushravaN, kuvichAr, kusang ane ugratA AcharavAmAn pravarte chhe, te ashubh upayog chhe. 158.

Page 307 of 513
PDF/HTML Page 338 of 544
single page version

यो हि नामायं परद्रव्यसंयोगकारणत्वेनोपन्यस्तोऽशुद्ध उपयोगः स खलु मन्द- तीव्रोदयदशाविश्रान्तपरद्रव्यानुवृत्तितन्त्रत्वादेव प्रवर्तते, न पुनरन्यस्मात् । ततोऽहमेष सर्वस्मिन्नेव परद्रव्ये मध्यस्थो भवामि । एवं भवंश्चाहं परद्रव्यानुवृत्तितन्त्रत्वाभावात् शुभेनाशुभेन वाशुद्धोप- भावपरिणतपरमचैतन्यस्वभावात्प्रतिकूलः उग्रः । वीतरागसर्वज्ञप्रणीतनिश्चयव्यवहारमोक्षमार्गाद्विलक्षण उन्मार्गपरः । इत्थंभूतविशेषणचतुष्टयसहित उपयोगः परिणामः तत्परिणतपुरुषो वेत्यशुभोपयोगो भण्यत इत्यर्थः ।।१५८।। अथ शुभाशुभरहितशुद्धोपयोगं प्ररूपयति — असुहोवओगरहिदो अशुभोपयोगरहितो भवामि । स कः अहं अहं कर्ता । पुनरपि कथंभूतः । सुहोवजुत्तो ण शुभोपयोगयुक्तः परिणतो न भवामि । क्व विषयेऽसौ शुभोपयोगः । अण्णदवियम्हि निजपरमात्मद्रव्यादन्यद्रव्ये । तर्हि कथंभूतो भवामि । होज्जं मज्झत्थो जीवितमरणलाभालाभसुखदुःखशत्रुमित्रनिन्दाप्रशंसादिविषये मध्यस्थो भवामि । इत्थंभूतः सन् किं करोमि । णाणप्पगमप्पगं झाए ज्ञानात्मकमात्मानं ध्यायामि । ज्ञानेन निर्वृत्तं ज्ञानात्मकं

have paradravyanA sanyoganun je kAraN (ashuddha upayog) tenA vinAshane abhyAse chhe —

anvayArtha — [अन्यद्रव्ये] anya dravyamAn [मध्यस्थः] madhyastha [भवन्] thato [अहम्] hun [अशुभोपयोगरहितः] ashubhopayog rahit thayo thako tem ja [शुभोपयुक्तः न] shubhopayukta nahi thayo thako [ज्ञानात्मक म्] gnAnAtmak [आत्मकं] AtmAne [ध्यायामि] dhyAun chhun.

TIkA — je A, (156mI gAthAmAn) paradravyanA sanyoganA kAraN tarIke kahevAmAn Avelo ashuddha upayog, te kharekhar mand -tIvra udayadashAmAn rahelA paradravya anusAr pariNatine AdhIn thavAthI ja pravarte chhe, parantu anya (koI) kAraNathI nahi. mATe badhAy paradravyamAn hun A madhyastha thAun. ane em madhyastha thato hun paradravya anusAr

Page 308 of 513
PDF/HTML Page 339 of 544
single page version

योगेन निर्मुक्तो भूत्वा केवलस्वद्रव्यानुवृत्तिपरिग्रहात् प्रसिद्धशुद्धोपयोग उपयोगात्मनात्मन्येव नित्यं निश्चलमुपयुक्तस्तिष्ठामि । एष मे परद्रव्यसंयोगकारणविनाशाभ्यासः ।।१५९।।

anvayArtha — [अहं देहः न] hun deh nathI, [मनः न] man nathI, [च एव] tem ja [वाणी न] vANI nathI; [तेषां कारणं न] temanun kAraN nathI, [कर्ता न] kartA nathI, [कारयिता न] kArayitA (karAvanAr) nathI, [कर्तॄणाम् अनुमन्ता न एव] kartAno anumodak nathI.

Page 309 of 513
PDF/HTML Page 340 of 544
single page version

शरीरं च वाचं च मनश्च परद्रव्यत्वेनाहं प्रपद्ये; ततो न तेषु कश्चिदपि मम पक्षपातोऽस्ति, सर्वत्राप्यहमत्यन्तं मध्यस्थोऽस्मि । तथाहि — न खल्वहं शरीरवाङ्मनसां स्वरूपाधारभूतमचेतनद्रव्यमस्मि; तानि खलु मां स्वरूपाधारमन्तरेणाप्यात्मनः स्वरूपं धारयन्ति । ततोऽहं शरीरवाङ्मनःपक्षपातमपास्यात्यन्तं मध्यस्थोऽस्मि । न च मे शरीरवाङ्मनःकारणा- चेतनद्रव्यत्वमस्ति; तानि खलु मां कारणमन्तरेणापि कारणवन्ति भवन्ति । ततोऽहं तत्कारणत्वपक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः । न च मे स्वतन्त्रशरीरवाङ्मनःकारकाचेतन- द्रव्यत्वमस्ति; तानि खलु मां कर्तारमन्तरेणापि क्रियमाणानि । ततोऽहं तत्कर्तृत्व- पक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः । न च मे स्वतन्त्रशरीरवाङ्मनःकारकाचेतनद्रव्य- प्रयोजकत्वमस्ति; तानि खलु मां कारकप्रयोजकमन्तरेणापि क्रियमाणानि । ततोऽहं तत्कारक- प्रयोजकत्वपक्षपातमपास्यास्म्ययमत्यन्तं मध्यस्थः । न च मे स्वतन्त्रशरीरवाङ्मनःकारका- स्वशुद्धात्मभावनाविषये यत्कृतकारितानुमतस्वरूपं तद्विलक्षणं यन्मनोवचनकायविषये कृतकारितानु- मतस्वरूपं तन्नाहं भवामि । ततः कारणात्तत्पक्षपातं मुक्त्वात्यन्तमध्यस्थोऽस्मीति तात्पर्यम् ।।१६०।।

TIkA — sharIr, vANI ane manane hun paradravyapaNe samajun chhun; tethI temanAn pratye mane kAI paN pakShapAt nathI, (te) badhay pratye hun atyant madhyastha chhun. te A pramANe

kharekhar hun sharIr, vANI ane mananA svarUpanA AdhArabhUt evun achetanadravya nathI; hun svarUp -AdhAr vinA paN (arthAt hun temanA svarUpano AdhAr hoyA vinA paN) teo kharekhar potAnA svarUpane dhAre chhe. mATe hun sharIr, vANI ane manano pakShapAt chhoDI atyant madhyastha chhun.

vaLI hun sharIr, vANI ane mananun kAraN evun achetanadravya nathI; hun kAraN vinA paN (arthAt hun kAraN hoyA vinA paN) teo kharekhar kAraNavALAn chhe. mATe temanA kAraNapaNAno pakShapAt chhoDI hun A atyant madhyastha chhun.

vaLI hun svatantrapaNe sharIr, vANI ane mananun kArak ( – karanArun, kartA) evun achetanadravya nathI; hun kartA vinA paN teo kharekhar karAy chhe. mATe temanA kartApaNAno pakShapAt chhoDI hun A atyant madhyastha chhun.

vaLI hun svatantrapaNe sharIr, vANI ane mananun kArak ( – karanArun, kartA) evun je achetanadravya teno prayojak nathI; hun kartA -prayojak vinA paN (arthAt hun temanA kartAno prayojak — temano karAvanAr – hoyA vinA paN) teo kharekhar karAy chhe. mATe temanA kartAnA prayojakapaNAno (karAvanArapaNAno) pakShapAt chhoDI hun A atyant madhyastha chhun.