Page 130 of 513
PDF/HTML Page 161 of 544
single page version

हि सदशनायोदन्यावृषस्यादिभिस्तृष्णाव्यक्तिभिरुपेतत्वात् अत्यन्ताकुलतया, विच्छिन्नं हि सदसद्वेद्योदयप्रच्यावितसद्वेद्योदयप्रवृत्ततयाऽनुभवत्वादुद्भूतविपक्षतया, बन्धकारणं हि सद्विषयो- पभोगमार्गानुलग्नरागादिदोषसेनानुसारसंगच्छमानघनकर्मपांसुपटलत्वादुदर्कदुःसहतया, विषमं हि सदभिवृद्धिपरिहाणिपरिणतत्वादत्यन्तविसंष्ठुलतया च दुःखमेव भवति । अथैवं पुण्यमपि पापवद्दुःखसाधनमायातम् ।।७६।। प्रभृत्यनेकापध्यानवशेन भाविनरकादिदुःखोत्पादककर्मबन्धोत्पादकत्वाद्बन्धकारणमिन्द्रियसुखं, अतीन्द्रिय- सुखं तु सर्वापध्यानरहितत्वादबन्धकारणम् । विसमं विगतः शमः परमोपशमो यत्र तद्विषममतृप्तिकरं हानिवृद्धिसहितत्वाद्वा विषमं, अतीन्द्रियसुखं तु परमतृप्तिकरं हानिवृद्धिरहितम् । जं इंदिएहिं लद्धं तं सोक्खं दुक्खमेव तहा यदिन्द्रियैर्लब्धं संसारसुखं तत्सुखं यथा पूर्वोक्तपञ्चविशेषणविशिष्टं भवति तथैव दुःखमेवेत्यभिप्रायः ।।७६।। एवं पुण्यानि जीवस्य तृष्णोत्पादकत्वेन दुःखकारणानि भवन्तीति कथनरूपेण द्वितीयस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । अथ निश्चयेन पुण्यपापयोर्विशेषो नास्तीति कथयन् पुण्य- (2) ‘bAdhAsahit’ hotun thakun khAvAnI ichchhA, pANI pIvAnI ichchhA, maithunanI ichchhA ityAdi tRuShNAvyaktio ( – tRuShNAnI pragaTatAo) sahit hovAne lIdhe atyant AkuL chhe, (3) ‘vichchhinna’ hotun thakun ashAtAvedanIyano uday jene ¹chyut kare chhe evA shAtAvedanIyanA uday vaDe pravartatun anubhavamAn Avatun hovAne lIdhe vipakShanI utpattivALun chhe, (4) ‘bandhanun kAraN’ hotun thakun viShayopabhoganA mArgane lAgelI ( – vaLagelI) rAgAdi doShonI senA anusAr karmarajanAn ²ghan paTalano sambandh thato hovAne lIdhe pariNAme dusah chhe, ane (5) ‘viSham’ hotun thakun hAnivRuddhimAn pariNamatun hovAne lIdhe atyant asthir chhe; mATe te (indriyasukh) dukh ja chhe.

jo Am chhe ( arthAt jo indriyasukh dukh ja chhe) to puNya paN, pApanI jem, dukhanun sAdhan chhe em phalit thayun.

bhAvArtha — indriyasukh dukh ja chhe, kAraN ke te parAdhIn chhe, atyant AkuL chhe, vipakShanI ( – virodhInI) utpattivALun chhe, pariNAme dusah chhe ane atyant asthir chhe.

AmAnthI em phalit thayun ke puNya paN dukhanun ja sAdhan chhe. 76. 1. chyut karavun = khaseDavun; padabhraShTa karavun. (shAtAvedanIyano uday tenI sthiti anusAr rahIne khasI

jAy chhe ane ashAtAvedanIyano uday Ave chhe.) 2. ghan paTal = ghaTTa (ghATA) thar; ghaNo jaththo.

Page 131 of 513
PDF/HTML Page 162 of 544
single page version

एवमुक्तक्रमेण शुभाशुभोपयोगद्वैतमिव सुखदुःखद्वैतमिव च न खलु परमार्थतः पुण्यपापद्वैतमवतिष्ठते, उभयत्राप्यनात्मधर्मत्वाविशेषत्वात् । यस्तु पुनरनयोः कल्याणकालायस- पापयोर्व्याख्यानमुपसंहरति — ण हि मण्णदि जो एवं न हि मन्यते य एवम् । किम् । णत्थि विसेसो त्ति पुण्णपावाणं पुण्यपापयोर्निश्चयेन विशेषो नास्ति । स किं करोति । हिंडदि घोरमपारं संसारं हिण्डति भ्रमति । कम् । संसारम् । कथंभूतम् । घोरम् अपारं चाभव्यापेक्षया । कथंभूतः । मोहसंछण्णो मोहप्रच्छादित इति । तथाहि – द्रव्यपुण्यपापयोर्व्यवहारेण भेदः, भावपुण्यपापयोस्तत्फलभूतसुखदुःखयोश्चाशुद्धनिश्चयेन भेदः,

have puNya ane pApanun avisheShapaNun nishchit karatA thakA (A viShayano) upasanhAr kare chhe —

anvayArtha — [एवं] e rIte [पुण्यपापयोः] puNya ane pApamAn [विशेषः नास्ति] taphAvat nathI [इति] em [यः] je [न हि मन्यते] nathI mAnato, [मोहसंछन्नः] te mohAchchhAdit vartato thako [घोरं अपारं संसारं] ghor apAr sansAramAn [हिण्डति] paribhramaN kare chhe.

TIkA — em pUrvokta rIte, shubhAshubh upayoganA dvaitanI mAphak ane sukh- dukhanA dvaitanI mAphak, paramArthe puNyapApanun dvait Takatun – rahetun nathI; kAraN ke bannemAn anAtmadharmapaNun avisheSh arthAt samAn chhe. (paramArthe jem shubhopayog ane ashubhopayogarUp dvait hayAt nathI, jem ¹sukh ane dukharUp dvait hayAt nathI, tem puNya ane pAparUp dvait paN hayAt nathI; kAraN ke puNya ane pAp banne AtmAnA dharma nahi hovAthI nishchayathI samAn ja chhe.) Am hovA chhatAn, je jIv te bemAn — suvarNanI 1. sukh = indriyasukh

Page 132 of 513
PDF/HTML Page 163 of 544
single page version

निगडयोरिवाहङ्कारिकं विशेषमभिमन्यमानोऽहमिन्द्रपदादिसंपदां निदानमिति निर्भरतरं धर्मानु- रागमवलम्बते स खलूपरक्तचित्तभित्तितया तिरस्कृतशुद्धोपयोगशक्तिरासंसारं शारीरं दुःख- मेवानुभवति ।।७७।।

अथैवमवधारितशुभाशुभोपयोगाविशेषः समस्तमपि रागद्वेषद्वैतमपहासयन्नशेषदुःख- क्षयाय सुनिश्चितमनाः शुद्धोपयोगमधिवसति —

bhAvArtha — jem suvarNanI beDI ane lokhanDanI beDI banne avisheShapaNe bAndhavAnun ja kAm kare chhe, tem puNya ane pAp banne avisheShapaNe bandhan ja chhe. je jIv puNya ane pApanun avisheShapaNun kadI mAnato nathI, tene A bhayankar sansAramAn rajhaLavAno kadI ant Avato nathI. 77.

have, e rIte shubh ane ashubh upayoganun avisheShapaNun avadhArIne, samasta rAgadveShanA dvaitane dUr karatA thakA, asheSh dukhano kShay karavAno manamAn draDh nishchay karI shuddhopayogamAn vase chhe ( – tene angIkAr kare chhe) —

Page 133 of 513
PDF/HTML Page 164 of 544
single page version

यो हि नाम शुभानामशुभानां च भावानामविशेषदर्शनेन सम्यक्परिच्छिन्न- वस्तुस्वरूपः स्वपरविभागावस्थितेषु समग्रेषु ससमग्रपर्यायेषु द्रव्येषु रागं द्वेषं चाशेषमेव परिवर्जयति स किलैकान्तेनोपयोगविशुद्धतया परित्यक्तपरद्रव्यालम्बनोऽग्निरिवायःपिण्डा- दननुष्ठितायःसारः प्रचण्डघनघातस्थानीयं शारीरं दुःखं क्षपयति । ततो ममायमेवैकः शरणं शुद्धोपयोगः ।।७८।। दुःखक्षयाय शुद्धोपयोगानुष्ठानं स्वीकरोति — एवं विदिदत्थो जो एवं चिदानन्दैकस्वभावं परमात्मतत्त्व- मेवोपादेयमन्यदशेषं हेयमिति हेयोपादेयपरिज्ञानेन विदितार्थतत्त्वो भूत्वा यः दव्वेसु ण रागमेदि दोसं वा निजशुद्धात्मद्रव्यादन्येषु शुभाशुभसर्वद्रव्येषु रागं द्वेषं वा न गच्छति उवओगविसुद्धो सो रागादिरहित- शुद्धात्मानुभूतिलक्षणेन शुद्धोपयोगेन विशुद्धः सन् सः खवेदि देहुब्भवं दुक्खं तप्तलोहपिण्डस्थानीय- देहादुद्भवं अनाकु लत्वलक्षणपारमार्थिक सुखाद्विलक्षणं परमाकु लत्वोत्पादकं लोहपिण्डरहितोऽग्निरिव घनघातपरंपरास्थानीयदेहरहितो भूत्वा शारीरं दुःखं क्षपयतीत्यभिप्रायः ।।७८।। एवमुपसंहाररूपेण तृतीयस्थले गाथाद्वयं गतम् । इति शुभाशुभमूढत्वनिरासार्थं गाथादशकपर्यन्तं स्थलत्रयसमुदायेन

anvayArtha — [एवं] e rIte [विदितार्थः] vastusvarUp jANIne [यः] je [द्रव्येषु] dravyo pratye [रागं द्वेषं वा] rAg ke dveShane [न एति] pAmato nathI, [सः] te [उपयोगविशुद्धः] upayogavishuddha vartato thako [देहोद्भवं दुःखं] dehotpanna dukhano [क्षपयति] kShay kare chhe.

TIkA — je jIv shubh ane ashubh bhAvonA avisheShadarshanathI ( – samAnapaNAnI shraddhAthI) vastusvarUpane samyak prakAre jANIne, sva ane par evA be vibhAgamAn rahelAn je samasta paryAyo sahit samagra dravyo temanA pratye rAg ane dveShane niravasheShapaNe chhoDe chhe, te jIv, ekAnte upayogavishuddha ( – sarvathA shuddhopayogI) hovAne lIdhe jeNe paradravyanun Alamban chhoDyun chhe evo vartato thako — lokhanDanA goLAmAnthI lokhanDanA *sArane nahi anusaratA agninI mAphak — prachanD ghaNanA ghA samAn shArIrik dukhano kShay kare chhe. (jem agni lokhanDanA uShNa goLAmAnthI lokhanDanA sattvane dhAraN karato nathI tethI agnine prachanD ghaNanA ghA paDatA nathI, tem paradravyane nahi avalambatA AtmAne shArIrik dukhanun vedan hotun nathI.) mATe A ja ek shuddhopayog mArun sharaN chhe. 78. *sAr = sattva; ghanatA; kaThinatA.

Page 134 of 513
PDF/HTML Page 165 of 544
single page version

अथ यदि सर्वसावद्ययोगमतीत्य चरित्रमुपस्थितोऽपि शुभोपयोगानुवृत्तिवशतया मोहादीन्नोन्मूलयामि, ततः कुतो मे शुद्धात्मलाभ इति सर्वारम्भेणोत्तिष्ठते —

यः खलु समस्तसावद्ययोगप्रत्याख्यानलक्षणं परमसामायिकं नाम चारित्रं प्रतिज्ञायापि शुभोपयोगवृत्त्या बकाभिसारिक येवाभिसार्यमाणो न मोहवाहिनीविधेयतामवकिरति स किल प्रथमज्ञानकण्डिका समाप्ता । अथ शुभाशुभोपयोगनिवृत्तिलक्षणशुद्धोपयोगेन मोक्षो भवतीति पूर्वसूत्रे भणितम् । अत्र तु द्वितीयज्ञानकण्डिकाप्रारम्भे शुद्धोपयोगाभावे शुद्धात्मानं न लभते इति तमेवार्थं

have, sarva sAvadyayogane chhoDIne chAritra angIkAr karyun hovA chhatAn jo hun shubhopayogapariNatine vashapaNe mohAdikanun ¹unmUlan na karun, to mane shuddha AtmAnI prApti kyAthi thAy — em vichArI mohAdikanA unmUlan pratye sarva ArambhathI ( – udyamathI) kaTibaddha thAy chhe —

anvayArtha — [पापारम्भं] pApArambh [त्यक्त्वा] chhoDIne [शुभे चरित्रे] shubh chAritramAn [समुत्थितः वा] udyat hovA chhatAn [यदि] jo jIv [मोहादीन्] mohAdikane [न जहाति] chhoDato nathI, to [सः] te [शुद्धं आत्मकं] shuddha AtmAne [न लभते] pAmato nathI.

TIkA — je (jIv) samasta sAvadyayoganA pratyAkhyAnasvarUp paramasAmAyik nAmanA chAritranI pratignA karIne paN dhUrta ²abhisArikA samAn shubhopayogapariNatithI ³abhisAr ( – milan) pAmato thako (arthAt shubhopayogapariNatinA premamAn phasAto thako) mohanI senAne vash vartavApaNun khankherI nAkhato nathI, te (jIv), jene mahA dukhasankaT 1.unmUlan = jaDamULathI kADhI nAkhavun te; nikandan. 2.abhisArikA = sanket pramANe premIne maLavA janArI strI. 3.abhisAr = premIne maLavA javun te.

Page 135 of 513
PDF/HTML Page 166 of 544
single page version

समासन्नमहादुःखसङ्कटः कथमात्मानमविप्लुतं लभते । अतो मया मोहवाहिनीविजयाय बद्धा कक्षेयम् ।।७९।।

यो हि नामार्हन्तं द्रव्यत्वगुणत्वपर्ययत्वैः परिच्छिनत्ति स खल्वात्मानं परिच्छिनत्ति, व्यतिरेकरूपेण दृढयति — चत्ता पावारंभं पूर्वं गृहवासादिरूपं पापारम्भं त्यक्त्वा समुट्ठिदो वा सुहम्मि चरियम्हि सम्यगुपस्थितो वा पुनः । क्व । शुभचरित्रे । ण जहदि जदि मोहादी न त्यजति यदि चेन्मोहरागद्वेषान् ण लहदि सो अप्पगं सुद्धं न लभते स आत्मानं शुद्धमिति । इतो विस्तरः — कोऽपि मोक्षार्थी परमोपेक्षालक्षणं परमसामायिकं पूर्वं प्रतिज्ञाय पश्चाद्विषयसुखसाधकशुभोपयोगपरिणत्या मोहितान्तरङ्गः सन् निर्विकल्पसमाधिलक्षणपूर्वोक्तसामायिकचारित्राभावे सति निर्मोहशुद्धात्मतत्त्वप्रति- पक्षभूतान् मोहादीन्न त्यजति यदि चेत्तर्हि जिनसिद्धसदृशं निजशुद्धात्मानं न लभत इति सूत्रार्थः ।।७९।। nikaT chhe evo, shuddha ( – vikAr rahit, nirmaL) AtmAne kem pAme? (na ja pAme.) tethI mohanI senA upar vijay meLavavA mATe men kamar kasI chhe. 79.

have, ‘mAre mohanI senAne kaI rIte jItavI’ — em (tene jItavAno) upAy vichAre chhe —

anvayArtha — [यः] je [अर्हन्तं] arhantane [द्रव्यत्वगुणत्वपर्ययत्वैः] dravyapaNe, guNapaNe ane paryAyapaNe [जानाति] jANe chhe, [सः] te [आत्मानं] (potAnA) AtmAne [जानाति] jANe chhe ane [तस्य मोहः] teno moh [खलु] avashya [लयं याति] lay pAme chhe.

Page 136 of 513
PDF/HTML Page 167 of 544
single page version

उभयोरपि निश्चयेनाविशेषात् । अर्हतोऽपि पाककाष्ठागतकार्तस्वरस्येव परिस्पष्टमात्मरूपं, ततस्तत्परिच्छेदे सर्वात्मपरिच्छेदः । तत्रान्वयो द्रव्यं, अन्वयविशेषणं गुणः, अन्वयव्यतिरेकाः पर्यायाः । तत्र भगवत्यर्हति सर्वतो विशुद्धे त्रिभूमिकमपि स्वमनसा समयमुत्पश्यति । अथ शुद्धोपयोगाभावे यादृशं जिनसिद्धस्वरूपं न लभते तमेव कथयति —

तवसंजमप्पसिद्धो समस्तरागादिपरभावेच्छात्यागेन स्वस्वरूपे प्रतपनं विजयनं तपः, बहिरङ्गेन्द्रिय प्राणसंयमबलेन स्वशुद्धात्मनि संयमनात्समरसीभावेन परिणमनं संयमः, ताभ्यां प्रसिद्धो जात उत्पन्नस्तपःसंयमप्रसिद्धः, सुद्धो क्षुधाद्यष्टादशदोषरहितः, सग्गापवग्गमग्गकरो स्वर्गः प्रसिद्धः केवल- ज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयलक्षणोऽपवर्गो मोक्षस्तयोर्मार्गं करोत्युपदिशति स्वर्गापवर्गमार्गकरः, अमरासुरिंदमहिदो तत्पदाभिलाषिभिरमरासुरेन्द्रैर्महितः पूजितोऽमरासुरेन्द्रमहितः, देवो सो स एवंगुणविशिष्टोऽर्हन् देवो भवति । लोयसिहरत्थो स एव भगवान् लोकाग्रशिखरस्थः सन् सिद्धो भवतीति जिनसिद्धस्वरूपं ज्ञातव्यम् ।।✽५।। अथ तमित्थंभूतं निर्दोषिपरमात्मानं ये श्रद्दधति मन्यन्ते तेऽक्षयसुखं लभन्त इति प्रज्ञापयति —

तं देवदेवदेवं देवदेवाः सौधर्मेन्द्रप्रभृतयस्तेषां देव आराध्यो देवदेवदेवस्तं देवदेवदेवं, जदिवरवसहं जितेन्द्रियत्वेन निजशुद्धात्मनि यत्नपरास्ते यतयस्तेषां वरा गणधरदेवादयस्तेभ्योऽपि वृषभः प्रधानो यतिवरवृषभस्तं यतिवरवृषभं, गुरुं तिलोयस्स अनन्तज्ञानादिगुरुगुणैस्त्रैलोक्यस्यापि गुरुस्तं त्रिलोकगुरुं, पणमंति जे मणुस्सा तमित्थंभूतं भगवन्तं ये मनुष्यादयो द्रव्यभावनमस्काराभ्यां प्रणमन्त्याराधयन्ति ते सोक्खं अक्खयं जंति ते तदाराधनाफलेन परंपरयाऽक्षयानन्तसौख्यं यान्ति लभन्त इति सूत्रार्थः ।।✽६।। अथ ‘चत्ता पावारंभं’ इत्यादिसूत्रेण यदुक्तं शुद्धोपयोगाभावे मोहादिविनाशो न भवति, मोहादि- kharekhar AtmAne jANe chhe, kAraN ke bannemAn nishchayathI taphAvat nathI; vaLI arhantanun svarUp, chhellA tApane pAmelA suvarNanA svarUpanI mAphak, parispaShTa ( – sarva prakAre spaShTa) chhe; tethI tenun gnAn thatAn sarva AtmAnun gnAn thAy chhe. tyAn anvay te dravya chhe, anvayanun visheShaN te guN chhe, anvayanA vyatireko ( – bhedo) te paryAyo chhe. sarvata vishuddha evA te bhagavAn arhantamAn ( – arhantanA svarUpano khyAl karatAn) jIv traNe prakAramay samayane ( – dravyaguNaparyAyamay nij AtmAne) potAnA man vaDe kaLI le chhe — samajI le chhe —

Page 137 of 513
PDF/HTML Page 168 of 544
single page version

यश्चेतनोऽयमित्यन्वयस्तद्द्रव्यं, यच्चान्वयाश्रितं चैतन्यमिति विशेषणं स गुणः, ये चैकसमय- मात्रावधृतकालपरिमाणतया परस्परपरावृत्ता अन्वयव्यतिरेकास्ते पर्यायाश्चिद्विवर्तनग्रन्थय इति यावत् । अथैवमस्य त्रिकालमप्येककालमाकलयतो मुक्ताफलानीव प्रलम्बे प्रालम्बे चिद्विवर्तांश्चेतन एव संक्षिप्य विशेषणविशेष्यत्ववासनान्तर्धानाद्धवलिमानमिव प्रालम्बे चेतन एव चैतन्यमन्तर्हितं विधाय केवलं प्रालम्बमिव केवलमात्मानं परिच्छिन्दतस्त- विनाशाभावे शुद्धात्मलाभो न भवति, तदर्थमेवेदानीमुपायं समालोचयति — जो जाणदि अरहंतं यः कर्ता जानाति । कम् । अर्हन्तम् । कैः कृत्वा । दव्वत्तगुणत्तपज्जयत्तेहिं द्रव्यत्वगुणत्वपर्यायत्वैः । सो जाणदि अप्पाणं स पुरुषोऽर्हत्परिज्ञानात्पश्चादात्मानं जानाति, मोहो खलु जादि तस्स लयं तत आत्मपरिज्ञानात्तस्य मोहो दर्शनमोहो लयं विनाशं क्षयं यातीति । तद्यथा — केवलज्ञानादयो विशेषगुणा, अस्तित्वादयः सामान्यगुणाः, परमौदारिकशरीराकारेण यदात्मप्रदेशानामवस्थानं स व्यञ्जनपर्यायः, अगुरुलघुक गुण- षड्वृद्धिहानिरूपेण प्रतिक्षणं प्रवर्तमाना अर्थपर्यायाः, एवंलक्षणगुणपर्यायाधारभूतममूर्तमसंख्यातप्रदेशं jANI le chhe. te A pramANe ‘A ¹chetan chhe’ evo je anvay te dravya chhe, anvayane Ashrit rahelun ‘chaitanya’ evun je visheShaN te guN chhe ane ek samayamAtranI maryAdAvALun jenun kALaparimAN hovAthI paraspar apravRutta evA je anvayavyatireko ( – ek bIjAmAn nahi pravartatA evA je anvayanA vyatireko) te paryAyo chhe — ke jeo chiddavivartananI ( – AtmAnA pariNamananI) ²granthio chhe.

have e rIte trikALikane paN ( – trikALik AtmAne paN) ek kALe kaLI leto te jIv, jem motIone jhUlatA hAramAn sankShepavAmAn Ave chhe tem chiddavivartone chetanamAn ja sankShepIne ( – antargat karIne) tathA ³visheShaNavisheShyapaNAnI ⁴vAsanAnun ⁵antardhAn thavAthI — jem dhoLAshane hAramAn ⁶antarhit karavAmAn Ave chhe tem — chaitanyane chetanamAn ja antarhit karIne, jem ⁷kevaL hArane jANavAmAn Ave chhe tem kevaL AtmAne jANatAn, 1. chetan = AtmA 2.granthi = gAnTh 3. visheShaN te guN chhe ane visheShya te dravya chhe. 4. vAsanA = valaN; kalpanA; abhiprAy. 5. antardhAn = tirodhAn; adrashya thavun — alop thaI javun te. 6. antarhit = gupta; adrashya; alop; antargarbhit. 7. hAr kharIdanAr mANas kharId karatI vakhate to hAr, tenI dhoLAsh ane tenAn motI — e badhayanI

chhoDI daIne kevaL hArane ja jANe chhe. jo em na kare to hAr paheryAnI sthitimAn paN dhoLAsh vagerenA vikalpo rahevAthI hAr paheryAnun sukh vedI shake nahi. pra. 18

Page 138 of 513
PDF/HTML Page 169 of 544
single page version

दुत्तरोत्तरक्षणक्षीयमाणकर्तृकर्मक्रियाविभागतया निष्क्रियं चिन्मात्रं भावमधिगतस्य जातस्य मणेरिवाकम्पप्रवृत्तनिर्मलालोकस्यावश्यमेव निराश्रयतया मोहतमः प्रलीयते । यद्येवं लब्धो मया मोहवाहिनीविजयोपायः ।।८०।। शुद्धचैतन्यान्वयरूपं द्रव्यं चेति । इत्थंभूतं द्रव्यगुणपर्यायस्वरूपं पूर्वमर्हदभिधाने परमात्मनि ज्ञात्वा पश्चान्निश्चयनयेन तदेवागमसारपदभूतयाऽध्यात्मभाषया निजशुद्धात्मभावनाभिमुखरूपेण सविकल्पस्व- संवेदनज्ञानेन तथैवागमभाषयाधःप्रवृत्तिकरणापूर्वकरणानिवृत्तिकरणसंज्ञदर्शनमोहक्षपणसमर्थपरिणाम- विशेषबलेन पश्चादात्मनि योजयति । तदनन्तरमविकल्पस्वरूपे प्राप्ते, यथा पर्यायस्थानीयमुक्ताफलानि गुणस्थानीयं धवलत्वं चाभेदनयेन हार एव, तथा पूर्वोक्तद्रव्यगुणपर्याया अभेदनयेनात्मैवेति भावयतो दर्शनमोहान्धकारः प्रलीयते । इति भावार्थः ।।८०।। अथ प्रमादोत्पादकचारित्रमोहसंज्ञश्चौरोऽस्तीति मत्वाऽऽप्तपरिज्ञानादुपलब्धस्य शुद्धात्मचिन्तामणेः रक्षणार्थं जागर्तीति कथयति — जीवो जीवः कर्ता । tenI uttarottar kShaNe kartA -karma -kriyAno vibhAg kShay pAmato jato hovAthI, niShkriy chinmAtra bhAvane pAme chhe; ane e rIte maNinI jem jeno nirmaL prakAsh akampapaNe pravarte chhe evA te (chinmAtra bhAvane pAmelA) jIvane mohAndhakAr nirAshrayapaNAne lIdhe avashyamev pralay pAme chhe.

bhAvArtha — arhantabhagavAn ane potAno AtmA nishchayathI samAn chhe; vaLI arhantabhagavAn moharAgadveSh rahit hovAne lIdhe temanun svarUp atyant spaShTa chhe, tethI jo jIv dravya -guN -paryAyapaNe te (arhantabhagavAnanA) svarUpane man vaDe pratham samajI le to ‘‘A je ‘AtmA, AtmA’ evo ekarUp ( – kathanchit sadrash) trikALik pravAh te dravya chhe, tenun je ekarUp rahetun chaitanyarUp visheShaN te guN chhe ane te pravAhamAn je kShaNavartI vyatireko te paryAyo chhe’’ em potAno AtmA paN dravya -guN -paryAyapaNe tene man vaDe khyAlamAn Ave chhe. e rIte trikALik nij AtmAne man vaDe khyAlamAn laIne pachhI — jem motIone ane dhoLAshane hAramAn ja antargat karIne kevaL hArane jANavAmAn Ave chhe tem — AtmaparyAyone ane chaitanyaguNane AtmAmAn ja antargarbhit karIne kevaL AtmAne jANatAn pariNAmI -pariNAm -pariNatinA bhedano vikalpa nAsh pAmato jato hovAthI jIv niShkriy chinmAtra bhAvane pAme chhe ane tethI moh ( – darshanamoh) nirAshray thayo thako vinAsh pAme chhe.

jo Am chhe, to mohanI senA upar vijay meLavavAno upAy men prApta karyo chhe — em kahyun. 80.

Page 139 of 513
PDF/HTML Page 170 of 544
single page version

एवमुपवर्णितस्वरूपेणोपायेन मोहमपसार्यापि सम्यगात्मतत्त्वमुपलभ्यापि यदि नाम रागद्वेषौ निर्मूलयति तदा शुद्धमात्मानमनुभवति । यदि पुनः पुनरपि तावनुवर्तते तदा प्रमादतन्त्रतया लुण्ठितशुद्धात्मतत्त्वोपलम्भचिन्तारत्नोऽन्तस्ताम्यति । अतो मया रागद्वेष- निषेधायात्यन्तं जागरितव्यम् ।।८१।। किंविशिष्टः । ववगदमोहो शुद्धात्मतत्त्वरुचिप्रतिबन्धकविनाशितदर्शनमोहः । पुनरपि किंविशिष्टः । उवलद्धो उपलब्धवान् ज्ञातवान् । किम् । तच्चं परमानन्दैकस्वभावात्मतत्त्वम् । कस्य संबन्धि । अप्पणो निजशुद्धात्मनः । कथम् । सम्मं सम्यक् संशयादिरहितत्वेन जहदि जदि रागदोसे शुद्धात्मानुभूति- लक्षणवीतरागचारित्रप्रतिबन्धकौ चारित्रमोहसंज्ञौ रागद्वेषौ यदि त्यजति सो अप्पाणं लहदि सुद्धं स

have, e rIte men chintAmaNi prApta karyo hovA chhatAn pramAd chor chhe em vichArI jAgRut rahe chhe —

anvayArtha — [व्यपगतमोहः] jeNe mohane dUr karyo chhe ane [सम्यक् आत्मनः तत्त्वं] AtmAnA samyak tattvane ( – sAchA svarUpane) [उपलब्धवान्] prApta karyun chhe evo [जीवः] jIv [यदि] jo [रागद्वेषौ] rAgadveShane [जहाति] chhoDe chhe, [सः] to te [शुद्धम् आत्मानं] shuddha AtmAne [लभते] pAme chhe.

TIkA — e rIte je upAyanun svarUp varNavavAmAn Avyun te upAy vaDe mohane dUr karIne paN, samyak Atmatattvane pAmIne paN, jo jIv rAgadveShane nirmUL kare chhe, to shuddha AtmAne anubhave chhe. (parantu) jo pharI pharIne temane anusare chhe — rAgadveSharUpe pariName chhe, to pramAd -AdhInapaNAne lIdhe shuddhAtmatattvanA anubhavarUp chintAmaNi chorAI javAthI antaramAn khed pAme chhe. AthI mAre rAgadveShane TALavA mATe atyant jAgRut rahevun yogya chhe.

Page 140 of 513
PDF/HTML Page 171 of 544
single page version

अथायमेवैको भगवद्भिः स्वयमनुभूयोपदर्शितो निःश्रेयसस्य पारमार्थिकः पन्था इति मतिं व्यवस्थापयति —

एवमभेदरत्नत्रयपरिणतो जीवः शुद्धबुद्धैकस्वभावमात्मानं लभते मुक्तो भवतीति । किंच पूर्वं ज्ञानकण्डिकायां ‘उवओगविसुद्धो सो खवेदि देहुब्भवं दुक्खं’ इत्युक्तं, अत्र तु ‘जहदि जदि रागदोसे सो अप्पाणं लहदि सुद्धं’ इति भणितम्, उभयत्र मोक्षोऽस्ति । को विशेषः । प्रत्युत्तरमाह — तत्र शुभाशुभयोर्निश्चयेन समानत्वं ज्ञात्वा पश्चाच्छुद्धे शुभरहिते निजस्वरूपे स्थित्वा मोक्षं लभते, तेन कारणेन शुभाशुभमूढत्वनिरासार्थं ज्ञानकण्डिका भण्यते । अत्र तु द्रव्यगुणपर्यायैराप्तस्वरूपं ज्ञात्वा पश्चात्तद्रूपे स्वशुद्धात्मनि स्थित्वा मोक्षं प्राप्नोति, ततः कारणादियमाप्तात्ममूढत्वनिरासार्थं ज्ञानकण्डिका

bhAvArtha — 80mI gAthAmAn darshAvelA upAyathI darshanamohane dUr karIne arthAt samyagdarshan prApta karIne je jIv shuddhAtmAnubhUtisvarUp vItarAgachAritranA pratibandhak rAgadveShane chhoDe chhe, pharIpharIne rAgadveShabhAve pariNamato nathI, te ja abhedaratnatrayapariNat jIv shuddha -buddha- ekasvabhAv AtmAne prApta kare chhe — mukta thAy chhe. tethI jIve samyagdarshan prApta karIne paN, sarAgachAritra pAmIne paN, rAgadveShanA nivAraN mATe atyant sAvadhAn rahevun yogya chhe. 81.

have, A ja ek ( – pUrvokta gAthAomAn varNavyo te ja ek), bhagavantoe pote anubhavIne darshAvelo ¹nishreyasano pAramArthik panth chhe — em matine ²vyavasthit kare chhe —

anvayArtha — [सर्वे अपि च] badhAy [अर्हन्तः] arhantabhagavanto [तेन विधानेन] te ja vidhithI [क्षपितकर्मांशाः] karmAnshono ( – gnAnAvaraNIyAdi karmabhedono) kShay karIne tathA [तथा] (anyane paN) e ja prakAre [उपदेशं कृत्वा] upadesh karIne [निर्वृताः ते] mokSha pAmyA chhe. [नमः तेभ्यः] temane namaskAr ho. 1. nishreyas = mokSha 2. vyavasthit = nishchit; sthir.

Page 141 of 513
PDF/HTML Page 172 of 544
single page version

यतः खल्वतीतकालानुभूतक्रमप्रवृत्तयः समस्ता अपि भगवन्तस्तीर्थकराः, प्रकारान्तर- स्यासंभवादसंभावितद्वैतेनामुनैवैकेन प्रकारेण क्षपणं कर्मांशानां स्वयमनुभूय, परमाप्ततया परेषामप्यायत्यामिदानींत्वे वा मुमुक्षूणां तथैव तदुपदिश्य, निःश्रेयसमध्याश्रिताः । ततो नान्यद्वर्त्म निर्वाणस्येत्यवधार्यते । अलमथवा प्रलपितेन । व्यवस्थिता मतिर्मम । नमो भगवद्भयः ।।८२।। इत्येतावान् विशेषः ।।८१।। अथ पूर्वं द्रव्यगुणपर्यायैराप्तस्वरूपं विज्ञाय पश्चात्तथाभूते स्वात्मनि स्थित्वा सर्वेऽप्यर्हन्तो मोक्षं गता इति स्वमनसि निश्चयं करोति — सव्वे वि य अरहंता सर्वेऽपि चार्हन्तः तेण विधाणेण द्रव्यगुणपर्यायैः पूर्वमर्हत्परिज्ञानात्पश्चात्तथाभूतस्वात्मावस्थानरूपेण तेन पूर्वोक्तप्रकारेण खविदकम्मंसा क्षपितकर्मांशा विनाशितकर्मभेदा भूत्वा, किच्चा तधोवदेसं अहो भव्या अयमेव निश्चय- रत्नत्रयात्मकशुद्धात्मोपलम्भलक्षणो मोक्षमार्गो नान्य इत्युपदेशं कृत्वा णिव्वादा निर्वृता अक्षयानन्तसुखेन तृप्ता जाताः, ते ते भगवन्तः । णमो तेसिं एवं मोक्षमार्गनिश्चयं कृत्वा श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवास्तस्मै निजशुद्धात्मानुभूतिस्वरूपमोक्षमार्गाय तदुपदेशकेभ्योऽर्हद्भयश्च तदुभयस्वरूपाभिलाषिण; सन्तो ‘नमोस्तु तेभ्य’ इत्यनेन पदेन नमस्कारं कुर्वन्तीत्यभिप्रायः ।।८२।। अथ रत्नत्रयाराधका एव पुरुषा दानपूजा- गुणप्रशंसानमस्कारार्हा भवन्ति नान्या इति कथयति —

TIkA — atIt kALamAn kramasha thaI gayelA samasta tIrthankarabhagavanto, ¹prakArAntarano asambhav hovAne lIdhe jemAn dvait sambhavatun nathI evA A ja ek prakArathI karmAnshono kShay pote anubhavIne, (tathA) ²paramAptapaNAne lIdhe bhaviShyakALe ke A (vartamAn) kALe anya mumukShuone paN e ja prakAre teno ( – karmakShayano) upadesh karIne, nishreyasane prApta thayA chhe; mATe nirvANano anya (koI) mArga nathI em nakkI thAy chhe. athavA, pralApathI bas thAo; mArI mati vyavasthit thaI chhe. bhagavantone namaskAr ho.

bhAvArtha — 80 ane 81mI gAthAmAn kahyA pramANe samyagdarshan prApta karIne vItarAgachAritranA virodhI rAgadveShane TALavA arthAt nishchayaratnatrayAtmak shuddhAtmAnubhUtimAn lIn thavun te ja ek mokShamArga chhe; traNe kALe bIjo koI mokShano mArga nathI. samasta arhantabhagavanto e ja mArge mokSha pAmyA chhe ane anya mumaukShuone paN e ja mArga upadeshyo chhe. te bhagavantone namaskAr ho. 82. 1. prakArAntar = anya prakAr. (karmakShay ek ja prakArathI thAy chhe, anya prakAre thato nathI; tethI te

karmakShayanA prakAramAn dvait arthAt be -paNun nathI.) 2. paramApta = param Apta; param vishvAsapAtra. (tIrthankar bhagavanto sarvagna ane vItarAg hovAthI param

Page 142 of 513
PDF/HTML Page 173 of 544
single page version

दंसणसुद्धा निजशुद्धात्मरुचिरूपनिश्चयसम्यक्त्वसाधकेन मूढत्रयादिपञ्चविंशतिमलरहितेन तत्त्वार्थश्रद्धानलक्षणेन दर्शनेन शुद्धा दर्शनशुद्धाः । पुरिसा पुरुषा जीवाः । पुनरपि कथंभूताः । णाणपहाणा निरुपरागस्वसंवेदनज्ञानसाधकेन वीतरागसर्वज्ञप्रणीतपरमागमाभ्यासलक्षणज्ञानेन प्रधानाः समर्थाः प्रौढा ज्ञानप्रधानाः । पुनश्च कथंभूताः । समग्गचरियत्था निर्विकारनिश्चलात्मानुभूतिलक्षणनिश्चयचारित्रसाधके- नाचारादिशास्त्रकथितमूलोत्तरगुणानुष्ठानादिरूपेण चारित्रेण समग्राः परिपूर्णाः समग्रचारित्रस्थाः पूजासक्काररिहा द्रव्यभावलक्षणपूजा गुणप्रशंसा सत्कारस्तयोरर्हा योग्या भवन्ति । दाणस्स य हि

have shuddhAtmalAbhano *paripanthI je moh teno svabhAv ane prakAro ( – bhedo) vyakta kare chhe —

anvayArtha — [जीवस्य] jIvane [द्रव्यादिकेषु मूढः भावः] dravyAdik viShe je mUDh bhAv ( – dravyaguNaparyAy viShe je mUDhatArUp pariNAm) [मोहः इति भवति] te moh chhe; [तेन अवच्छन्नः] tenAthI AchchhAdit vartato thako jIv [रागं वा द्वेषं वा प्राप्य] rAg athavA dveShane pAmIne [क्षुभ्यति] kShubdha thAy chhe.

TIkA — dhatUro pIdhelA mANasanI mAphak, jIvane je pUrve varNavelAn dravyaguNaparyAyo viShe ¹tattva-apratipattilakShaN mUDh bhAv te kharekhar moh chhe. te mohathI *paripanthI = shatru; vATapADu; luTAro. 1. tattva-apratipattilakShaN = tattvanI apratipatti ( – aprApti, agnAn, asamajaN, anirNay) jenun lakShaN

Page 143 of 513
PDF/HTML Page 174 of 544
single page version

मूढो भावः स खलु मोहः । तेनावच्छन्नात्मरूपः सन्नयमात्मा परद्रव्यमात्मद्रव्यत्वेन परगुण- मात्मगुणतया परपर्यायानात्मपर्यायभावेन प्रतिपद्यमानः, प्ररूढदृढतरसंस्कारतया परद्रव्य- मेवाहरहरुपाददानो, दग्धेन्द्रियाणां रुचिवशेनाद्वैतेऽपि प्रवर्तितद्वैतो, रुचितारुचितेषु विषयेषु रागद्वेषावुपश्लिष्य, प्रचुरतराम्भोभाररयाहतः सेतुबन्ध इव द्वेधा विदार्यमाणो नितरां क्षोभमुपैति । अतो मोहरागद्वेषभेदात्त्रिभूमिको मोहः ।।८३।। दानस्य च हि स्फु टं ते ते पूर्वोक्तरत्नत्रयाधाराः । णमो तेसिं नमस्तेभ्य इति नमस्कारस्यापि त एव योग्याः ।।✽७।। एवमाप्तात्मस्वरूपविषये मूढत्वनिरासार्थं गाथासप्तकेन द्वितीयज्ञान- कण्डिका गता । अथ शुद्धात्मोपलम्भप्रतिपक्षभूतमोहस्य स्वरूपं भेदांश्च प्रतिपादयति — दव्वादिएसु शुद्धात्मादिद्रव्येषु, तेषां द्रव्याणामनन्तज्ञानाद्यस्तित्वादिविशेषसामान्यलक्षणगुणेषु, शुद्धात्मपरिणति- लक्षणसिद्धत्वादिपर्यायेषु च यथासंभवं पूर्वोपवर्णितेषु वक्ष्यमाणेषु च मूढो भावो एतेषु पूर्वोक्तद्रव्यगुणपर्यायेषु विपरीताभिनिवेशरूपेण तत्त्वसंशयजनको मूढो भावः जीवस्स हवदि मोहो त्ति इत्थंभूतो भावो जीवस्य दर्शनमोह इति भवति । खुब्भदि तेणुच्छण्णो तेन दर्शनमोहेनावच्छन्नो झम्पितः सन्नक्षुभितात्मतत्त्वविपरीतेन क्षोभेण क्षोभं स्वरूपचलनं विपर्ययं गच्छति । किं कृत्वा । पप्पा रागं व दोसं वा निर्विकारशुद्धात्मनो विपरीतमिष्टानिष्टेन्द्रियविषयेषु हर्षविषादरूपं चारित्रमोहसंज्ञं रागद्वेषं वा प्राप्य चेति । अनेन किमुक्तं भवति । मोहो दर्शनमोहो रागद्वेषद्वयं चारित्रमोहश्चेति त्रिभूमिको मोह इति ।।८३।। अथ दुःखहेतुभूतबन्धस्य कारणभूता रागद्वेषमोहा निर्मूलनीया इत्याघोषयति — nij rUp AchchhAdit hovAthI A AtmA paradravyane svadravyapaNe, paraguNane svaguNapaNe ane paraparyAyone svaparyAyapaNe samajIne – angIkAr karIne, ati rUDh thayelA ¹draDhatar sanskArane lIdhe paradravyane ja pratidin ( – hammeshAn) grahaN karato, ²dagdha ( – baLI) indriyonI ruchi vashe ³advaitamAn paN dvait pravartAvato, ⁴ruchit -aruchit viShayomAn rAgadveShane pAmIne, atiprachur jaLasamUhanA vegathI prahAr pAmatA ⁵setubandhanI mAphak ⁶dvidhA vidArit thato atyant kShobh pAme chhe. AthI moh, rAg ne dveSh — e bhedone lIdhe moh traN prakArano chhe. 83. 1. draDhatar = bahu draDh 2. dagdha = baLI; halakI; shApit. (‘dagdha’ e tiraskAravAchak shabda chhe.) 3. indriyaviShayomAn – padArthomAn ‘A sArA ne A narasA’ evun dvait nathI; chhatAn tyAn paN mohAchchhAdit

jIv sArA -narasArUp dvait Ubhun kare chhe. 4. ruchit -aruchit = gamatA -aNagamatA 5. setubandh = pul 6. dvidhA vidArit = be bhAgamAn khanDit

Page 144 of 513
PDF/HTML Page 175 of 544
single page version

एवमस्य तत्त्वाप्रतिपत्तिनिमीलितस्य, मोहेन वा रागेण वा द्वेषेण वा परिणतस्य, तृणपटलावच्छन्नगर्तसंगतस्य करेणुकुट्टनीगात्रासक्तस्य प्रतिद्विरददर्शनोद्धतप्रविधावितस्य च सिन्धुरस्येव, भवति नाम नानाविधो बन्धः । ततोऽमी अनिष्टकार्यकारिणो मुमुक्षुणा मोहरागद्वेषाः सम्यग्निर्मूलकाषं कषित्वा क्षपणीयाः ।।८४।। मोहेण व रागेण व दोसेण व परिणदस्स जीवस्स मोहरागद्वेषपरिणतस्य मोहादिरहितपरमात्मस्वरूप- परिणतिच्युतस्य बहिर्मुखजीवस्य जायदि विविहो बंधो शुद्धोपयोगलक्षणो भावमोक्षस्तद्बलेन जीव- प्रदेशकर्मप्रदेशानामत्यन्तविश्लेषो द्रव्यमोक्षः, इत्थंभूतद्रव्यभावमोक्षाद्विलक्षणः सर्वप्रकारोपादेयभूतस्वा- भाविकसुखविपरीतस्य नारकादिदुःखस्य कारणभूतो विविधबन्धो जायते । तम्हा ते संखवइदव्वा यतो

have, traNe prakAranA mohane aniShTa kAryanun kAraN kahIne teno ( – traNe prakAranA mohano) kShay karavAnun sUtradvArA kahe chhe —

anvayArtha — [मोहेन वा] moharUpe, [रागेण वा] rAgarUpe [द्वेषेण वा] athavA dveSharUpe [परिणतस्य जीवस्य] pariNamatA jIvane [विविधः बन्धः] vividh bandh [जायते] thAy chhe; [तस्मात्] tethI [ते] temane (moh -rAg -dveShane) [संक्षपयितव्याः] sampUrNa rIte kShay karavAyogya chhe.

TIkA — e rIte tattva-apratipattithI ( – vastusvarUpanA agnAnathI) biDAI gayelA, moharUpe vA rAgarUpe vA dveSharUpe pariNamatA A jIvane — ghAsanA tharathI DhankAyelA khADAno sang karatA hAthInI mAphak, hAthaNIrUpI kUTaNInA gAtramAn Asakta hAthInI mAphak ane virodhI hastIne dekhatAn ushkerAIne (tenA taraph) doDatA hAthInI mAphak — nAnAvidh bandh thAy chhe; mATe mumaukShue aniShTa kArya karanArA A moh, rAg ane dveShane barAbar nirmUL nAsh thAy e rIte kShapAvavAyogya ( – kShay karavAyogya) chhe.

Page 145 of 513
PDF/HTML Page 176 of 544
single page version

रागद्वेषमोहपरिणतस्य जीवस्येत्थंभूतो बन्धो भवति ततो रागादिरहितशुद्धात्मध्यानेन ते रागद्वेष- मोहा सम्यक् क्षपयितव्या इति तात्पर्यम् ।।८४।। अथ स्वकीयस्वकीयलिङ्गै रागद्वेषमोहान् ज्ञात्वा

bhAvArtha — (1) hAthIne pakaDavA mATe ghAsathI DhAnkelo khADo banAvavAmAn Ave chhe; hAthI tyAn khADo hovAnA agnAnane lIdhe te khADA upar jatAn temAn paDe chhe ane e rIte pakaDAI jAy chhe. (2) vaLI hAthIne pakaDavA mATe, shIkhavelI hAthaNI mokalavAmAn Ave chhe; tenA deh pratyenA rAgamAn phasAtAn hAthI pakaDAI jAy chhe. (3) hAthIne pakaDavAnI trIjI rIt e chhe ke te hAthI sAme pALelo bIjo hastI mokalavAmAn Ave chhe ane pelo hAthI A shIkhavI mokalelA hastI sAme laDavA tenI pAchhaL doDatAn pakaDanArAonI jALamAn phasAI jAy chhe — pakaDAI jAy chhe.

uparyukta rIte jem hAthI (1) agnAnathI, (2) rAgathI ke (3) dveShathI anek prakAranAn bandhanane pAme chhe, tem jIv (1) mohathI, (2) rAgathI ke (3) dveShathI anek prakAranAn bandhanane pAme chhe. mATe mokShArthIe moh -rAg -dveShano pUrepUrI rIte mULamAnthI kShay karavo joIe. 84.

have, A moharAgadveShane A lingo vaDe (havenI gAthAmAn kahevAmAn AvatAn chihno- lakShaNo vaDe) oLakhIne udbhavatAn vent ja mArI nAkhavAyogya chhe em vyakta kare chhe —

anvayArtha — [अर्थे अयथाग्रहणं] padArthanun ayathAgrahaN (arthAt padArthone jem chhe tem satya svarUpe na mAnatAn temanA viShe anyathA samajaN) [च] ane [तिर्यङ्मनुजेषु करुणाभावः] tiryanch -manuShyo pratye karuNAbhAv, [विषयेषु प्रसंगः च] tathA viShayono sang (arthAt iShTa viShayo pratye prIti ane ane aniShTa viShayo pratye aprIti) — [एतानि] A [मोहस्य लिंगानि] mohanAn lingo chhe. pra. 19

Page 146 of 513
PDF/HTML Page 177 of 544
single page version

अर्थानामयाथातथ्यप्रतिपत्त्या तिर्यग्मनुष्येषु प्रेक्षार्हेष्वपि कारुण्यबुद्धया च मोहमभीष्ट- विषयप्रसङ्गेन रागमनभीष्टविषयाप्रीत्या द्वेषमिति त्रिभिर्लिङ्गैरधिगम्य झगिति संभवन्नापि त्रिभूमिकोऽपि मोहो निहन्तव्यः ।।८५।।

यथासंभवं त एव विनाशयितव्या इत्युपदिशति – अट्ठे अजधागहणं शुद्धात्मादिपदार्थे यथास्वरूपस्थितेऽपि विपरीताभिनिवेशरूपेणायथाग्रहणं करुणाभावो य शुद्धात्मोपलब्धिलक्षणपरमोपेक्षासंयमाद्विपरीतः करुणा- भावो दयापरिणामश्च अथवा व्यवहारेण करुणाया अभावः । केषु विषयेषु । मणुवतिरिएसु मनुष्य- तिर्यग्जीवेषु इति दर्शनमोहचिह्नम् । विसएसु य प्पसंगो निर्विषयसुखास्वादरहितबहिरात्मजीवानां मनोज्ञामनोज्ञविषयेषु च योऽसौ प्रकर्षेण सङ्गः संसर्गस्तं दृष्ट्वा प्रीत्यप्रीतिलिङ्गाभ्यां चारित्रमोहसंज्ञौ

TIkA — ¹padArthonI ayathAtathapaNe pratipatti vaDe ane tiryanch -manuShyo ²prekShAyogya hovA chhatAn paN temanA pratye kAruNyabuddhi vaDe mohane (oLakhIne), iShTa viShayonI Asakti vaDe rAgane (oLakhIne) ane aniShTa viShayonI aprIti vaDe dveShane (oLakhIne) — em traN lingo vaDe (traN prakAranA mohane) oLakhIne ekadam UpajatAn vent ja traNe prakArano moh haNI nAkhavAyogya chhe ( – naShTa karavAyogya chhe).

bhAvArtha — mohanA traN bhed chhe — darshanamoh, rAg ane dveSh. padArthonA yathArtha svarUpathI viparIt mAnyatA tathA tiryancho ne manuShyo pratye tanmayapaNe karuNAbhAv te darshanamohanAn chihna chhe, iShTa viShayomAn prIti te rAganun chihna chhe ane aniShTa viShayomAn aprIti te dveShanun chihna chhe. A chihnothI traNe prakAranA mohane oLakhIne mumukShue teno tatkAL nAsh karavo yogya chhe. 85.

temane angIkAr karavA te 2. prekShAyogya = mAtra prekShakabhAve — draShTAgnAtApaNe — madhyasthabhAve dekhavAyogya

Page 147 of 513
PDF/HTML Page 178 of 544
single page version

यत्किल द्रव्यगुणपर्यायस्वभावेनार्हतो ज्ञानादात्मनस्तथाज्ञानं मोहक्षपणोपायत्वेन प्राक् प्रतिपन्नं, तत् खलूपायान्तरमिदमपेक्षते । इदं हि विहितप्रथमभूमिकासंक्रमणस्य सर्वज्ञोपज्ञ- तया सर्वतोऽप्यबाधितं शाब्दं प्रमाणमाक्रम्य क्रीडतस्तत्संस्कारस्फु टीकृतविशिष्टसंवेदन- शक्तिसंपदः सहृदयहृदयानंदोद्भेददायिना प्रत्यक्षेणान्येन वा तदविरोधिना प्रमाणजातेन रागद्वेषौ च ज्ञायेते विवेकिभिः, ततस्तत्परिज्ञानानन्तरमेव निर्विकारस्वशुद्धात्मभावनया रागद्वेषमोहा निहन्तव्या इति सूत्रार्थः ।।८५।। अथ द्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानाभावे मोहो भवतीति यदुक्तं पूर्वं तदर्थमागमाभ्यासं कारयति । अथवा द्रव्यगुणपर्यायत्वैरर्हत्परिज्ञानादात्मपरिज्ञानं भवतीति यदुक्तं तदात्मपरिज्ञानमिममागमाभ्यासमपेक्षत इति पातनिकाद्वयं मनसि धृत्वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति — जिणसत्थादो अट्ठे पच्चक्खादीहिं बुज्झदो णियमा जिनशास्त्रात्सकाशाच्छुद्धात्मादिपदार्थान् प्रत्यक्षादि-

anvayArtha — [जिनशास्त्रात्] jinashAstra dvArA [प्रत्याक्षादिभिः] pratyakShAdi pramANothI [अर्थान्] padArthone [बुध्यमानस्य] jANanArane [नियमात्] niyamathI [मोहोपचयः] ¹mohopachay [क्षीयते] kShay pAme chhe, [तस्मात्] tethI [शास्त्रं] shAstra [समध्येतव्यम् ] samyak prakAre abhyAsavAyogya chhe.

TIkA — dravya -guN -paryAyasvabhAve arhantanA gnAn dvArA AtmAnun te prakAranun gnAn mohakShayanA upAy tarIke je pratham (80mI gAthAmAn) pratipAdit karavAmAn Avyun hatun, te kharekhar A (nIche kahelA) upAyAntaranI apekShA rAkhe chhe. (te upAyAntar sho chhe te kahevAmAn Ave chhe)

jeNe pratham bhUmikAmAn gaman karyun chhe evA jIvane, je ²sarvagnopagna hovAthI sarva prakAre abAdhit chhe evA shAbda pramANane ( – dravyashrutapramANane) prApta karIne krIDA karatAn, tenA sanskArathI vishiShTa ³samvedanashaktirUp sampadA pragaT karatAn, ⁴sahRuday janonA hRudayane AnandanA ⁵udbhed denArA pratyakSha pramAN vaDe athavA ⁶tenAthI aviruddha anya pramANasamUh 1. mohopachay = mohano upachay. (upachay = sanchay; Dhagalo.) 2. sarvagnopagna = sarvagne svayam jANelun (ane kahelun) 3. samvedan = gnAn 4. sahRuday = bhAvuk; sAmAnA bhAvone ke lAgaNIne samajI shakanAr; shAstramAn je vakhate je bhAvano

prasang hoy te bhAvane hRudayamAn grahanAr; budh; panDit. 5. udbhed = sphuraN; pragaTatA; phaNagA; jharA; phuvArA. 6. tenAthI = pratyakSha pramANathI

Page 148 of 513
PDF/HTML Page 179 of 544
single page version

तत्त्वतः समस्तमपि वस्तुजातं परिच्छिन्दतः क्षीयत एवातत्त्वाभिनिवेशसंस्कारकारी मोहो- पचयः । अतो हि मोहक्षपणे परमं शब्दब्रह्मोपासनं भावज्ञानावष्टम्भदृढीकृतपरिणामेन सम्यगधीयमानमुपायान्तरम् ।।८६।।

प्रमाणैर्बुध्यमानस्य जानतो जीवस्य नियमान्निश्चयात् । किं फलं भवति । खीयदि मोहोवचयो दुरभिनिवेशसंस्कारकारी मोहोपचयः क्षीयते प्रलीयते क्षयं याति । तम्हा सत्थं समधिदव्वं तस्माच्छास्त्रं सम्यगध्येतव्यं पठनीयमिति । तद्यथा – वीतरागसर्वज्ञप्रणीतशास्त्रात् ‘एगो मे सस्सदो अप्पा’ इत्यादि परमात्मोपदेशकश्रुतज्ञानेन तावदात्मानं जानीते कश्चिद्भव्यः, तदनन्तरं विशिष्टाभ्यासवशेन परमसमाधिकाले रागादिविकल्परहितमानसप्रत्यक्षेण च तमेवात्मानं परिच्छिनत्ति, तथैवानुमानेन वा । vaDe ¹tattvata samasta vastumAtrane jANatAn, ²atattvaabhiniveshanA sanskAr karanAro mohopachay kShay pAme ja chhe. mATe mohano kShay karavAmAn, param shabdabrahmanI upAsanAno bhAvagnAnanA avalamban vaDe draDh karelA pariNAmathI samyak prakAre abhyAs karavo te upAyAntar chhe. (je pariNAm bhAvagnAnanA avalamban vaDe draDhIkRut hoy evA pariNAmathI dravyashrutano abhyAs karavo te mohakShay karavAmAn upAyAntar chhe.) 86.

have jinendranA shabdabrahmamAn arthonI vyavasthA ( – padArthonI sthiti) kaI rIte chhe te vichAre chhe —

anvayArtha — [द्रव्याणि] dravyo, [गुणाः] guNo [तेषां पर्यायाः] ane temanA paryAyo [अर्थसंज्ञया] ‘artha’ nAmathI [भणिताः] kahyAn chhe. [तेषु] temAn, [गुणपर्यायाणाम् आत्मा द्रव्यम्] guN -paryAyono AtmA dravya chhe (arthAt guNo ane paryAyonun svarUp – sattva dravya ja chhe, teo bhinna vastu nathI) [इति उपदेशः] em (jinendrano) upadesh chhe. 1. tattvata = yathArtha svarUpe 2. atattva-abhinivesh = yathArtha vastusvarUpathI viparIt abhiprAy

Page 149 of 513
PDF/HTML Page 180 of 544
single page version

द्रव्याणि च गुणाश्च पर्यायाश्च अभिधेयभेदेऽप्यभिधानाभेदेन अर्थाः । तत्र गुण- पर्यायानिय्रति गुणपर्यायैरर्यन्त इति वा अर्था द्रव्याणि, द्रव्याण्याश्रयत्वेनेय्रति द्रव्यैराश्रय- भूतैरर्यन्त इति वा अर्था गुणाः, द्रव्याणि क्रमपरिणामेनेय्रति द्रव्यैः क्रमपरिणामेनार्यन्त इति वा अर्थाः पर्यायाः । यथा हि सुवर्णं पीततादीन् गुणान् कुण्डलादींश्च पर्यायानियर्ति तैरर्यमाणं वा अर्थो द्रव्यस्थानीयं, यथा च सुवर्णमाश्रयत्वेनेय्रति तेनाश्रयभूतेनार्यमाणा वा अर्थाः तथाहि — अत्रैव देहे निश्चयनयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावः परमात्मास्ति । कस्माद्धेतोः । निर्विकारस्वसंवेदन- प्रत्यक्षत्वात् सुखादिवत् इति, तथैवान्येऽपि पदार्था यथासंभवमागमाभ्यासबलोत्पन्नप्रत्यक्षेणानुमानेन वा ज्ञायन्ते । ततो मोक्षार्थिना भव्येनागमाभ्यासः कर्तव्य इति तात्पर्यम् ।।८६।। अथ द्रव्यगुणपर्याया- णामर्थसंज्ञां कथयति — दव्वाणि गुणा तेसिं पज्जाया अट्ठसण्णया भणिया द्रव्याणि गुणास्तेषां द्रव्याणां पर्यायाश्च त्रयोऽप्यर्थसंज्ञया भणिताः कथिता अर्थसंज्ञा भवन्तीत्यर्थः । तेसु तेषु त्रिषु द्रव्यगुणपर्यायेषु मध्ये गुणपज्जयाणं अप्पा गुणपर्यायाणां संबंधी आत्मा स्वभावः । कः इति पृष्टे । दव्व त्ति उवदेसो द्रव्यमेव स्वभाव इत्युपदेशः, अथवा द्रव्यस्य कः स्वभाव इति पृष्टे गुणपर्यायाणामात्मा

TIkA — dravyo, guNo ane paryAyomAn abhidheyabhed hovA chhatAn abhidhAnanA abhed vaDe teo ‘artha’ chhe [arthAt dravyo, guNo ane paryAyomAn vAchyano bhed hovA chhatAn vAchakamAn bhed na rAkhIe to ‘artha’ evA ek ja vAchak( – shabda)thI e traNe oLakhAy chhe]. temAn (e dravyo, guNo ne paryAyo madhye), jeo guNone ane paryAyone pAme — prApta kare — pahonche chhe athavA jeo guNo ane paryAyo vaDe pamAy — prApta karAy — pahonchAy chhe evA *‘artho’ te dravyo chhe, jeo dravyone Ashray tarIke pAme — prApta kare — pahonche chhe athavA jeo AshrayabhUt dravyo vaDe pamAy — prApta karAy — pahonchAy chhe evA ‘artho’ te guNo chhe, jeo dravyone kramapariNAmathI pAme — prApta kare — pahonche chhe athavA jeo dravyo vaDe kramapariNAmathI (krame thatA pariNAmane lIdhe) pamAy — prApta karAy — pahonchAy chhe evA ‘artho’ te paryAyo chhe.

jem dravyasthAnIy ( – dravya samAn, dravyanA draShTAntarUp) suvarNa pILAsh vagere guNone ane kunDaL vagere paryAyone pAme — prApta kare — pahonche chhe athavA (suvarNa) temanA vaDe ( – pILAsh vagere guNo ane kunDaL vagere paryAyo vaDe) pamAy — prApta karAy — pahonchAy chhe tethI dravyasthAnIy suvarNa ‘artha’ chhe, jem pILAsh vagere guNo suvarNane Ashray tarIke pAme — prApta kare — pahonche chhe athavA (teo) AshrayabhUt suvarNa vaDe pamAy — prApta karAy *‘ऋ’ dhAtumAnthI ‘अर्थ’ shabda banyo chhe. ‘ऋ’ eTale pAmavun, prApta karavun, pahonchavun, javun. ‘अर्थ’ eTale