Page 110 of 513
PDF/HTML Page 141 of 544
single page version

अमीषां प्राणिनां हि प्रत्यक्षज्ञानाभावात्परोक्षज्ञानमुपसर्पतां तत्सामग्रीभूतेषु स्वरसत एवेन्द्रियेषु मैत्री प्रवर्तते । अथ तेषां तेषु मैत्रीमुपगतानामुदीर्णमहामोहकालानलकवलितानां ‘‘समसुखशीलितमनसां च्यवनमपि द्वेषमेति किमु कामाः । स्थलमपि दहति झषाणां किमङ्ग पुनरङ्गमङ्गाराः’’ ।।६२।। एवमभेदनयेन केवलज्ञानमेव सुखं भण्यते इति कथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन चतुर्थस्थलं गतम् । अथ संसारिणामिन्द्रियज्ञानसाधकमिन्द्रियसुखं विचारयति — मणुआसुरामरिंदा मनुजा- सुरामरेन्द्राः । कथंभूताः । अहिद्दुदा इंदिएहिं सहजेहिं अभिद्रुताः कदर्थिताः दुखिताः । कैः । इन्द्रियैः सहजैः । असहंता तं दुक्खं तद्दुःखोद्रेकमसहमानाः सन्तः । रमंति विसएसु रम्मेसु रमन्ते विषयेषु रम्याभासेषु इति । अथ विस्तरः — मनुजादयो जीवा अमूर्तातीन्द्रियज्ञानसुखास्वादमलभमानाः सन्तः मूर्तेन्द्रिय- ज्ञानसुखनिमित्तं तन्निमित्तपञ्चेन्द्रियेषु मैत्री कुर्वन्ति । ततश्च तप्तलोहगोलकानामुदकाकर्षणमिव विषयेषु तीव्रतृष्णा जायते । तां तृष्णामसहमाना विषयाननुभवन्ति इति । ततो ज्ञायते पञ्चेन्द्रियाणि

anvayArtha — [ मनुजासुरामरेन्द्राः ] manuShyendro, asurendro ane surendro [इन्द्रियैः सहजैः] svAbhAvik (arthAt parokShagnAnavALAone je svAbhAvik chhe evI) indriyo vaDe [अभिद्रुताः] pIDit vartatA thakA [ तद् दुःखं ] te dukh [असहमानाः] nahi sahI shakavAthI [ रम्येषु विषयेषु ] ramya viShayomAn [ रमन्ते ] rame chhe.

TIkA — pratyakSha gnAnanA abhAvane lIdhe parokSha gnAnano Ashray karatA A prANIone tenI ( – parokSha gnAnanI) sAmagrIrUp indriyo pratye nij rasathI ja ( – svabhAvathI ja) maitrI pravarte chhe. have, indriyo pratye maitrI pAmelA te prANIone, udayamAn Avel mahAmoharUpI kAlAgni (temane) koLiyo karI gayo hovAthI, tapta thayelA

Page 111 of 513
PDF/HTML Page 142 of 544
single page version

तप्तायोगोलानामिवात्यन्तमुपात्ततृष्णानां तद्दुःखवेगमसहमानानां व्याधिसात्म्यतामुपगतेषु रम्येषु विषयेषु रतिरुपजायते । ततो व्याधिस्थानीयत्वादिन्द्रियाणां व्याधिसात्म्यसमत्वाद्विषयाणां च न छद्मस्थानां पारमार्थिकं सौख्यम् ।।६३।।

have jyAn sudhI indriyo chhe tyAn sudhI svabhAvathI ja dukh chhe em nyAyathI nakkI kare chhe —

anvayArtha — [ येषां ] jemane [ विषयेषु रतिः ] viShayomAn rati chhe, [ तेषां ] temane [ दुःखं ] dukh [ स्वाभावं ] svAbhAvik [ विजानीहि ] jANo; [ हि ] kAraN ke [ यदि ] jo [तद्] dukh [ स्वभावं न ] (temano) svabhAv na hoy [ विषयार्थं ] to viShayArthe [ व्यापारः ] vyApAr [ न अस्ति ] na hoy.

Page 112 of 513
PDF/HTML Page 143 of 544
single page version

येषां जीवदवस्थानि हतकानीन्द्रियाणि, न नाम तेषामुपाधिप्रत्ययं दुःखम्; किंतु स्वाभाविकमेव, विषयेषु रतेरवलोकनात् । अवलोक्यते हि तेषां स्तम्बेरमस्य करेणुकुट्टनीगात्र- स्पर्श इव, सफ रस्य बडिशामिषस्वाद इव, इन्दिरस्य संकोचसंमुखारविन्दामोद इव, पतङ्गस्य प्रदीपार्चीरूप इव, कुरङ्गस्य मृगयुगेयस्वर इव, दुर्निवारेन्द्रियवेदनावशीकृतानामासन्ननिपातेष्वपि विषयेष्वभिपातः । यदि पुनर्न तेषां दुःखं स्वाभाविकमभ्युपगम्येत तदोपशान्तशीतज्वरस्य संस्वेदनमिव, प्रहीणदाहज्वरस्यारनालपरिषेक इव, निवृत्तनेत्रसंरम्भस्य च वटाचूर्णावचूर्णनमिव, विनष्टकर्णशूलस्य बस्तमूत्रपूरणमिव, रूढव्रणस्यालेपनदानमिव, विषयव्यापारो न दृश्येत । दृश्यते चासौ । ततः स्वभावभूतदुःखयोगिन एव जीवदिन्द्रियाः परोक्षज्ञानिनः ।।६४।। कस्मादिति चेत् । पञ्चेन्द्रियविषयेषु रतेरवलोकनात् । जइ तं ण सब्भावं यदि तद्दुःखं स्वभावेन नास्ति हि स्फु टं वावारो णत्थि विसयत्थं तर्हि विषयार्थं व्यापारो नास्ति न घटते । व्याधिस्थानामौषधेष्विव

TIkA — jemane ¹hat indriyo jIvatI ( – hayAt) chhe, temane dukh upAdhinA kAraNe ( – bAhya sanyogone lIdhe, aupAdhik) nathI paN svAbhAvik ja chhe, kAraN ke temane viShayomAn rati jovAmAn Ave chhe. teo kharekhar — jem hAthI hAthaNIrUpI kUTaNInA gAtranA sparsha taraph, machchha (mAchhalAne pakaDavA mATe rAkhelA lokhanDanA) kAnTAmAnnA ²AmiShanA svAd taraph, bhramar sankochasammukh aravindanI ( – biDAI javAnI taiyArIvALA kamaLanI) gandh taraph, patang ( – patangiyun) dIvAnI jyotanA rUp taraph ane kurang ( – haraN) shikArInA sangItanA svar taraph dhasatA jovAmAn Ave chhe tem — durnivAr indriyavedanAne vashIbhUt thayA thakA, joke viShayono nAsh ati nikaT chhe (arthAt viShayo kShaNik chhe) topaN, viShayo taraph dhasatA jovAmAn Ave chhe. ane jo ‘temane dukh svAbhAvik chhe’ em na svIkAravAmAn Ave to — jem jene shItajvar ( – TADhiyo tAv) upashAnt thaI gayo hoy te parasevo vaLe evo upachAr karato jovAmAn Avato nathI, jene dAhajvar UtarI gayo hoy te kAnjIthI sharIr jhArato jovAmAn Avato nathI, jene Ankhano dukhAvo nivRut thayo hoy te vaTAchUrNa ( – shankh vagerenun chUrNa) Anjato jovAmAn Avato nathI, jene karNashUL naShTa thayun hoy te kAnamAn bakarAnun mUtra nAkhato jovAmAn Avato nathI ane jene vraN (ghA) rujhAI gayo hoy te lep karato jovAmAn Avato nathI tem — temane viShayavyApAr na jovAmAn Avavo joIe. parantu te to (viShayomAn pravRutti to) jovAmAn Ave chhe. mATe (siddha thAy chhe ke) jemane indriyo jIvatI chhe evA parokShagnAnavALAone dukh svAbhAvik ja chhe.

bhAvArtha — parokShagnAnavALAone svabhAvathI ja dukh chhe, kAraN ke temane viShayomAn rati varte chhe; keTalIk vAr to teo, asahya tRuShNArUpI dAhane lIdhe ( – tIvra 1. hat = nindya; nikRuShTa. 2. AmiSh = lalachAvavA mATe rAkhelI khAvAnI vastu; mAns.

Page 113 of 513
PDF/HTML Page 144 of 544
single page version

अस्य खल्वात्मनः सशरीरावस्थायामपि न शरीरं सुखसाधनतामापद्यमानं पश्यामः, यतस्तदापि पीतोन्मत्तकरसैरिव प्रकृष्टमोहवशवर्तिभिरिन्द्रियैरिमेऽस्माकमिष्टा इति क्रमेण विषयार्थं व्यापारो दृश्यते चेत्तत एव ज्ञायते दुःखमस्तीत्यभिप्रायः ।।६४।। एवं परमार्थेनेन्द्रियसुखस्य दुःखस्थापनार्थं गाथाद्वयं गतम् । अथ मुक्तात्मनां शरीराभावेऽपि सुखमस्तीति ज्ञापनार्थं शरीरं सुख- कारणं न स्यादिति व्यक्तीकरोति — पप्पा प्राप्य । कान् । इट्ठे विसए इष्टपञ्चेन्द्रियविषयान् । कथंभूतान् । ichchhArUpI dukhane lIdhe), maraN sudhInun jokham vahorIne paN kShaNik indriyaviShayomAn jhampalAve chhe. jo temane svabhAvathI ja dukh na hoy to viShayomAn rati ja na hovI joIe. jene sharIramAn garamInI baLatarAnun dukh naShTa thayun hoy tene ThanDakanA bAhya upachAramAn rati kem hoy? mATe parokShagnAnavALA jIvone dukh svAbhAvik ja chhe em nakkI thAy chhe. 64.

have, mukta AtmAnA sukhanI prasiddhi mATe, sharIr sukhanun sAdhan hovAnI vAtanun khanDan kare chhe (arthAt siddhabhagavAnane sharIr vinA paN sukh hoy chhe e vAt spaShTa samajAvavA mATe, sansArAvasthAmAn paN sharIr sukhanun – indriyasukhanun – sAdhan nathI em nakkI kare chhe) —

anvayArtha — [स्पर्शैः समाश्रितान्] sparshanAdik indriyo jemano Ashray kare chhe evA [इष्टान् विषयान्] iShTa viShayone [प्राप्य] pAmIne [स्वभावेन] (potAnA ashuddha) svabhAve [परिणममानः] pariNamato thako [आत्मा] AtmA [स्वयमेव] svayamev [सुखं] sukharUp ( – indriyasukharUp) thAy chhe, [देहः न भवति] deh sukharUp thato nathI.

TIkA — kharekhar A AtmAne sasharIr avasthAmAn paN sharIr sukhanun sAdhan thatun ame dekhatA – anubhavatA nathI; kAraN ke tyAre paN, jANe ke unmAdajanak madirA pIdhel hoy evI, ¹prakRuShTa mohane vash vartanArI, ‘A (viShayo) amane iShTa chhe’ em karIne 1. prakRuShTa = prabaL; atishay. pra. 15

Page 114 of 513
PDF/HTML Page 145 of 544
single page version

विषयानभिपतद्भिरसमीचीनवृत्तितामनुभवन्नुपरुद्धशक्तिसारेणापि ज्ञानदर्शनवीर्यात्मकेन निश्चय- कारणतामुपागतेन स्वभावेन परिणममानः स्वयमेवायमात्मा सुखतामापद्यते । शरीरं त्वचेतन- त्वादेव सुखत्वपरिणतेर्निश्चयकारणतामनुपगच्छन्न जातु सुखतामुपढौकत इति ।।६५।।

फासेहिं समस्सिदे स्पर्शनादीन्द्रियरहितशुद्धात्मतत्त्वविलक्षणैः स्पर्शनादिभिरिन्द्रियैः समाश्रितान् सम्यक् प्राप्यान् ग्राह्यान्, इत्थंभूतान् विषयान् प्राप्य । स कः । अप्पा आत्मा कर्ता । किंविशिष्टः । सहावेण परिणममाणो अनन्तसुखोपादानभूतशुद्धात्मस्वभावविपरीतेनाशुद्धसुखोपादानभूतेनाशुद्धात्मस्वभावेन परिणममानः । इत्थंभूतः सन् सयमेव सुहं स्वयमेवेन्द्रियसुखं भवति परिणमति । ण हवदि देहो देहः viShayo taraph dhasatI indriyo vaDe ¹asamIchIn -pariNatipaNun anubhavato hovAthI, ²jenI shaktinI utkRuShTatA ( – param shuddhatA) rokAI gaI chhe evA paN (potAnA) gnAnadarshan- vIryAtmak svabhAve — ke je (sukhanA) nishchay -kAraNarUp chhe — pariNamato thako svayamev A AtmA sukhapaNAne pAme chhe ( – sukharUp thAy chhe); ane sharIr to achetan ja hovAthI sukhatvapariNatinun nishchay -kAraN nahi thatun thakun jarAy sukhapaNAne pAmatun nathI.

bhAvArtha — sasharIr avasthAmAn paN AtmA ja sukharUp ( – indriyasukharUp) pariNatie pariName chhe, deh nahi; tethI tyAre paN ( – sasharIr avasthAmAn paN) sukhanun nishchay kAraN AtmA ja chhe arthAt indriyasukhanun paN vAstavik kAraN AtmAno ja ashuddha svabhAv chhe. ashuddha svabhAve pariNamato AtmA ja svayamev indriyasukharUp thAy chhe. temAn deh kAraN nathI; kAraN ke sukharUp pariNati ane deh taddan bhinna hovAne lIdhe sukhane ane dehane nishchayathI kAryakAraNapaNun bilakul nathI. 65.

Page 115 of 513
PDF/HTML Page 146 of 544
single page version

अयमत्र सिद्धान्तो यद्दिव्यवैक्रियिकत्वेऽपि शरीरं न खलु सुखाय कल्प्येतेतीष्टानाम- निष्टानां वा विषयाणां वशेन सुखं वा दुःखं वा स्वयमेवात्मा स्यात् ।।६६।।

पुनरचेतनत्वात्सुखं न भवतीति । अयमत्रार्थः – कर्मावृतसंसारिजीवानां यदिन्द्रियसुखं तत्रापि जीव उपादानकारणं, न च देहः । देहकर्मरहितमुक्तात्मनां पुनर्यदनन्तातीन्द्रियसुखं तत्र विशेषेणात्मैव कारणमिति ।।६५।। अथ मनुष्यशरीरं मा भवतु, देवशरीरं दिव्यं तत्किल सुखकारणं भविष्यतीत्याशङ्कां निराकरोति — एगंतेण हि देहो सुहं ण देहिस्स कुणदि एकान्तेन हि स्फु टं देहः कर्ता सुखं न करोति । कस्य । देहिनः संसारिजीवस्य । क्व । सग्गे वा आस्तां तावन्मनुष्याणां मनुष्यदेहः सुखं न करोति, स्वर्गे

anvayArtha — [एकान्तेन हि] ekAnte arthAt niyamathI [स्वर्गे वा] svargamAn paN [देहः] deh [देहिनः] dehIne ( – AtmAne) [सुखं न करोति] sukh karato nathI; [विषयवशेन तु] parantu viShayonA vashe [सौख्यं दुःखं वा] sukh athavA dukharUp [स्वयं आत्मा भवति] svayam AtmA thAy chhe.

TIkA — A ahIn siddhAnt chhe ke — ‘sharIr, bhale tene divya vaikriyikapaNun hoy topaN, sukh karI shaktun nathI;’ mATe, iShTa athavA aniShTa viShayonA vashe sukh athavA dukharUp svayamev AtmA thAy chhe.

bhAvArtha — sharIr sukhadukh karatun nathI. devanun uttam vaikriyik sharIr sukhanun kAraN nathI ke nArakanun sharIr dukhanun kAraN nathI. AtmA pote ja iShTa -aniShTa viShayone vash thaI sukh -dukhanI kalpanArUpe pariName chhe. 66.

have, AtmA svayamev sukhapariNAmanI shaktivALo hovAthI viShayonun akinchitkarapaNun prakAshe chhe —

Page 116 of 513
PDF/HTML Page 147 of 544
single page version

यथा हि केषांचिन्नक्तंचराणां चक्षुषः स्वयमेव तिमिरविकरणशक्तियोगित्वान्न तदपाकरणप्रवणेन प्रदीपप्रकाशादिना कार्यं, एवमस्यात्मनः संसारे मुक्तौ वा स्वयमेव सुखतया परिणममानस्य सुखसाधनधिया अबुधैर्मुधाध्यास्यमाना अपि विषयाः किं हि नाम कुर्युः ।।६७।। वा योऽसौ दिव्यो देवदेहः सोऽप्युपचारं विहाय सुखं न करोति । विसयवसेण दु सोक्खं दुक्खं वा हवदि सयमादा किंतु निश्चयेन निर्विषयामूर्तस्वाभाविकसदानन्दैकसुखस्वभावोऽपि व्यवहारेणानादि- कर्मबन्धवशाद्विषयाधीनत्वेन परिणम्य सांसारिकसुखं दुःखं वा स्वयमात्मैव भवति, न च देह इत्यभिप्रायः ।।६६।। एवं मुक्तात्मनां देहाभावेऽपि सुखमस्तीति परिज्ञानार्थं संसारिणामपि देहः सुखकारणं न भवतीतिकथनरूपेण गाथाद्वयं गतम् । अथात्मनः स्वयमेव सुखस्वभावत्वान्निश्चयेन यथा देहः सुखकारणं न भवति तथा विषया अपीति प्रतिपादयति — जइ यदि दिट्ठी नक्तंचरजनस्य दृष्टिः तिमिरहरा अन्धकारहरा भवति जणस्स जनस्य दीवेण णत्थि कायव्वं दीपेन नास्ति कर्तव्यं । तस्य प्रदीपादीनां यथा प्रयोजनं नास्ति तह सोक्खं सयमादा विसया किं तत्थ कुव्वंति तथा

anvayArtha — [यदि] jo [जनस्य दृष्टिः] prANInI draShTi [तिमिरहरा] timiranAshak hoy to [दीपेन नास्ति कर्तव्यं] dIvAthI kAI prayojan nathI arthAt dIvo kAI karato nathI, [तथा] tem jyAn [आत्मा] AtmA [स्वयं] svayam [सौख्यं] sukharUp pariName chhe [तत्र] tyAn [विषयाः] viShayo [किं कुर्वन्ति] shun kare chhe?

TIkA — jem koI *nishAcharonAn netro svayamev andhakArane naShTa karavAnI shaktivALAn hovAthI, andhakArane dUr karavAnA svabhAvavALA dIpak -prakAshAdikathI kAI prayojan nathI (arthAt dIvA vagereno prakAsh kAI karato nathI), tem — joke agnAnIo ‘viShayo sukhanAn sAdhan chhe’ evI buddhi vaDe viShayono phogaT adhyAs ( – Ashray) kare chhe topaN — sansAramAn ke muktimAn svayamev sukhapaNe pariNamatA A AtmAne viShayo shun kare chhe?

bhAvArtha — sansAramAn ke mokShamAn AtmA potAnI meLe ja sukharUp pariName chhe; temAn viShayo akinchitkar chhe arthAt kAI karatA nathI. agnAnIo viShayone sukhanAn kAraN mAnIne nakAmA temane avalambe chhe! 67. *nishAcharo = rAtre pharanArA — ghuvaD, sarpa, bhUt vagere.

Page 117 of 513
PDF/HTML Page 148 of 544
single page version

यथा खलु नभसि कारणान्तरमनपेक्ष्यैव स्वयमेव प्रभाकरः प्रभूतप्रभाभारभास्वर- स्वरूपविकस्वरप्रकाशशालितया तेजः, यथा च कादाचित्कौष्ण्यपरिणतायःपिण्डवन्नित्य- मेवौष्ण्यपरिणामापन्नत्वादुष्णः, यथा च देवगतिनामकर्मोदयानुवृत्तिवशवर्तिस्वभावतया देवः; निर्विषयामूर्तसर्वप्रदेशाह्लादकसहजानन्दैकलक्षणसुखस्वभावो निश्चयेनात्मैव, तत्र मुक्तौ संसारे वा विषयाः किं कुर्वन्ति, न किमपीति भावः ।।६७।। अथात्मनः सुखस्वभावत्वं ज्ञानस्वभावत्वं च पुनरपि दृष्टान्तेन दृढयति — सयमेव जहादिच्चो तेजो उण्हो य देवदा णभसि कारणान्तरं निरपेक्ष्य स्वयमेव यथादित्यः स्वपरप्रकाशरूपं तेजो भवति, तथैव च स्वयमेवोष्णो भवति, तथा चाज्ञानिजनानां देवता भवति । क्व स्थितः । नभसि आकाशे । सिद्धो वि तहा णाणं सुहं च सिद्धोऽपि भगवांस्तथैव कारणान्तरं निरपेक्ष्य स्वभावेनैव स्वपरप्रकाशकं केवलज्ञानं, तथैव परमतृप्तिरूपमनाकुलत्वलक्षणं सुखम् । क्व । लोगे

anvayArtha — [यथा] jem [नभसि] AkAshamAn [आदित्यः] sUrya [स्वयमेव] svayamev [तेजः] tej, [उष्णः] uShNa [च] ane [देवता] dev chhe, [तथा] tem [लोके] lokamAn [सिद्धः अपि] siddhabhagavAn paN (svayamev) [ज्ञानं] gnAn, [सुखं च] sukh [तथा देवः] ane dev chhe.

TIkA — jevI rIte AkAshamAn, kAraNAntaranI ( – anya kAraNanI) apekShA rAkhyA vinA ja svayamev sUrya (1) puShkaL prabhAsamUhathI ¹bhAsvar evA svarUp vaDe vikasit prakAshavALo hovAthI tej chhe, (2) ²koIk vAr uShNatArUpe pariNamatA lokhanDanA goLAnI mAphak sadAy uShNatA -pariNAmane pAmelo hovAthI uShNa chhe, ane (3) devagati -nAmakarmanA 1. bhAsvar = tejasvI; jhaLakatun. 2. jem lokhanDano goLo koIk vAr uShNatApariNAme pariName chhe tem sUrya sadAy uShNatApariNAme

Page 118 of 513
PDF/HTML Page 149 of 544
single page version

तथैव लोके कारणान्तरमनपेक्ष्यैव स्वयमेव भगवानात्मापि स्वपरप्रकाशनसमर्थनिर्वितथानन्त- शक्तिसहजसंवेदनतादात्म्यात् ज्ञानं, तथैव चात्मतृप्तिसमुपजातपरिनिर्वृत्तिप्रवर्तितानाकुलत्व- सुस्थितत्वात् सौख्यं, तथैव चासन्नात्मतत्त्वोपलम्भलब्धवर्णजनमानसशिलास्तम्भोत्कीर्ण- समुदीर्णद्युतिस्तुतियोगिदिव्यात्मस्वरूपत्वाद्देवः । अतोऽस्यात्मनः सुखसाधनाभासैर्विषयैः पर्याप्तम् ।।६८।। — इति आनन्दप्रपञ्चः । जगति । तहा देवो निजशुद्धात्मसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपाभेदरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिसमुत्पन्न- सुन्दरानन्दस्यन्दिसुखामृतपानपिपासितानां गणधरदेवादिपरमयोगिनां देवेन्द्रादीनां चासन्नभव्यानां मनसि निरन्तरं परमाराध्यं, तथैवानन्तज्ञानादिगुणस्तवनेन स्तुत्यं च यद्दिव्यमात्मस्वरूपं तत्स्वभावत्वात्तथैव देवश्चेति । ततो ज्ञायते मुक्तात्मनां विषयैरपि प्रयोजनं नास्तीति ।।६८।। एवं स्वभावेनैव सुखस्वभावत्वाद्विषया अपि मुक्तात्मनां सुखकारणं न भवन्तीतिकथनरूपेण गाथाद्वयं गतम् । अथेदानीं श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवाः पूर्वोक्तलक्षणानन्तसुखाधारभूतं सर्वज्ञं वस्तुस्तवेन नमस्कुर्वन्ति — dhArAvAhI udayane vashavartI svabhAv vaDe dev chhe; tevI ja rIte lokamAn, kAraNAntaranI apekShA rAkhyA vinA ja svayamev bhagavAn AtmA paN (1) svaparane prakAshavAmAn samartha evI nirvitath ( – sAchI) anant shaktivALA sahaj samvedan sAthe tAdAtmyane lIdhe gnAn chhe, (2) AtmatRuptithI UpajatI je ¹parinirvRutti tenAthI pravartatI anAkuLatAmAn susthitapaNAne lIdhe saukhya chhe, ane (3) jemane AtmatattvanI upalabdhi nikaT chhe evA budh janonA manarUpI ²shilAstambhamAn jenI atishay ³dyutinI stuti kotarAyelI chhe evA divya AtmasvarUpavALo hovAne lIdhe dev chhe. mATe A AtmAne sukhasAdhanAbhAs ( – jeo sukhanAn sAdhan nathI paN sukhanAn sAdhan hovAno AbhAsamAtra jemAn thAy chhe evA) viShayothI bas thAo.

bhAvArtha — siddhabhagavAn koI bAhya kAraNanI apekShA vinA potAnI meLe ja svaparaprakAshak gnAnarUp chhe, anant Atmik AnandarUp chhe ane achintya divyatArUp chhe. siddhabhagavAn jevo ja sarva jIvono svabhAv chhe. tethI sukhArthI jIvo viShayAlambI bhAv chhoDI nirAlambI paramAnandasvabhAve pariNamo. 68.

A rIte Anand -adhikAr pUrNa thayo. 1. parinirvRutti = mokSha; paripUrNatA; chhevaTanun sampUrNa sukh. (parinirvRutti AtmatRuptithI thAy chhe arthAt

AtmatRuptinI parAkAShThA te ja parinirvRutti.) 2. shilAstambh = paththarano thAmbhalo 3. dyuti = divyatA; bhavyatA; mahimA. (gaNadharadevAdi budh puruShonA manamAn shuddhAtmasvarUpanI divyatAnAn

Page 119 of 513
PDF/HTML Page 150 of 544
single page version

तेजो दिट्ठी णाणं इड्ढी सोक्खं तहेव ईसरियं तिहुवणपहाणदइयं तेजः प्रभामण्डलं, जगत्त्रयकालत्रयवस्तुगतयुगपत्सामान्यास्तित्वग्राहकं केवलदर्शनं, तथैव समस्तविशेषास्तित्वग्राहकं केवलज्ञानं, ऋद्धिशब्देन समवसरणादिलक्षणा विभूतिः, सुखशब्देनाव्याबाधानन्तसुखं, तत्पदाभि- लाषेण इन्द्रादयोऽपि भृत्यत्वं कुर्वन्तीत्येवंलक्षणमैश्वर्यं, त्रिभुवनाधीशानामपि वल्लभत्वं दैवं भण्यते । माहप्पं जस्स सो अरिहो इत्थंभूतं माहात्म्यं यस्य सोऽर्हन् भण्यते । इति वस्तुस्तवनरूपेण नमस्कारं कृतवन्तः ।।“ “ “ “ “

पणमामि नमस्करोमि पुणो पुणो पुनः पुनः । कम् । तं सिद्धं परमागमप्रसिद्धं सिद्धम् । कथंभूतम् । गुणदो अधिगदरं अव्याबाधानन्तसुखादिगुणैरधिकतरं समधिकतरगुणम् । पुनरपि कथं-

sAdhananun ( – shubhopayoganun) svarUp kahe chhe —

anvayArtha — [देवतायतिगुरुपूजासु] dev, guru ne yatinI pUjAmAn, [दाने च एव] dAnamAn, [सुशीलेषु वा] sushIlomAn [उपवासादिषु] tathA upavAsAdikamAn [रक्तः आत्मा] rakta AtmA [शुभोपयोगात्मकः] shubhopayogAtmak chhe.

Page 120 of 513
PDF/HTML Page 151 of 544
single page version

यदायमात्मा दुःखस्य साधनीभूतां द्वेषरूपामिन्द्रियार्थानुरागरूपां चाशुभोपयोग- भूमिकामतिक्रम्य देवगुरुयतिपूजादानशीलोपवासप्रीतिलक्षणं धर्मानुरागमङ्गीकरोति तदेन्द्रिय- सुखस्य साधनीभूतां शुभोपयोगभूमिकामधिरूढोऽभिलप्येत ।।६९।। भूतम् । अविच्छिदं मणुवदेवपदिभावं यथा पूर्वमर्हदवस्थायां मनुजदेवेन्द्रादयः समवशरणे समागत्य नमस्कुर्वन्ति तेन प्रभुत्वं भवति, तदतिक्रान्तत्वादतिक्रान्तमनुजदेवपतिभावम् । पुनश्च किंविशिष्टम् । अपुणब्भावणिबद्धं द्रव्यक्षेत्रादिपञ्चप्रकारभवाद्विलक्षणः शुद्धबुद्धैकस्वभावनिजात्मोपलम्भलक्षणो योऽसौ मोक्षस्तस्याधीनत्वादपुनर्भावनिबद्धमिति भावः ।।✽४।। एवं नमस्कारमुख्यत्वेन गाथाद्वयं गतम् । इति गाथाष्टकेन पञ्चमस्थलं ज्ञातव्यम् । एवमष्टादशगाथाभिः स्थलपञ्चके न सुखप्रपञ्चनामान्तराधिकारो गतः । इति पूर्वोक्तप्रकारेण ‘एस सुरासुर’ इत्यादि चतुर्दशगाथाभिः पीठिका गता, तदनन्तरं सप्तगाथाभिः सामान्यसर्वज्ञसिद्धिः, तदनन्तरं त्रयस्त्रिंशद्गाथाभिः ज्ञानप्रपञ्चः, तदनन्तर- मष्टादशगाथाभिः सुखप्रपञ्च इति समुदायेन द्वासप्ततिगाथाभिरन्तराधिकारचतुष्टयेन शुद्धोपयोगाधिकारः समाप्तः ।। इत ऊर्द्ध्वं पञ्चविंशतिगाथापर्यन्तं ज्ञानकण्डिकाचतुष्टयाभिधानोऽधिकारः प्रारभ्यते । तत्र पञ्चविंशतिगाथामध्ये प्रथमं तावच्छुभाशुभविषये मूढत्वनिराकरणार्थं ‘देवदजदिगुरु’ इत्यादि दशगाथापर्यन्तं प्रथमज्ञानकण्डिका कथ्यते । तदनन्तरमाप्तात्मस्वरूपपरिज्ञानविषये मूढत्वनिराकरणार्थं ‘चत्ता पावारंभं’ इत्यादि सप्तगाथापर्यन्तं द्वितीयज्ञानकण्डिका । अथानन्तरं द्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानविषये मूढत्वनिराक रणार्थं ‘दव्वादीएसु’ इत्यादि गाथाषट्क पर्यन्तं तृतीयज्ञानक ण्डिका । तदनन्तरं स्वपर- तत्त्वपरिज्ञानविषये मूढत्वनिराकरणार्थं ‘णाणप्पगं’ इत्यादि गाथाद्वयेन चतुर्थज्ञानकण्डिका । इति ज्ञानकण्डिकाचतुष्टयाभिधानाधिकारे समुदायपातनिका । अथेदानीं प्रथमज्ञानकण्डिकायां स्वतन्त्र- व्याख्यानेन गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरं पुण्यं जीवस्य विषयतृष्णामुत्पादयतीति कथनरूपेण गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरमुपसंहाररूपेण गाथाद्वयं, इति स्थलत्रयपर्यन्तं क्रमेण व्याख्यानं क्रियते । तद्यथा --अथ यद्यपि पूर्वं गाथाषट्केनेन्द्रियसुखस्वरूपं भणितं तथापि पुनरपि तदेव विस्तरेण कथयन् सन् तत्साधकं शुभोपयोगं प्रतिपादयति, अथवा द्वितीयपातनिका --पीठिकायां यच्छुभोपयोगस्वरूपं सूचितं तस्येदानीमिन्द्रियसुखविशेषविचारप्रस्तावे तत्साधकत्वेन विशेषविवरणं करोति ---देवदजदिगुरुपूजासु चेव दाणम्मि वा सुसीलेसु देवतायतिगुरुपूजासु चैव दाने वा सुशीलेषु उववासादिसु रत्तो तथैवोपवासादिषु च रक्त आसक्तः अप्पा जीवः सुहोवओगप्पगो शुभोपयोगात्मको भण्यते इति । तथाहि – देवता

TIkA — jyAre A AtmA dukhanA sAdhanabhUt evI dveSharUp tathA indriyaviShayanA anurAgarUp ashubhopayogabhUmikAne oLangI jaIne, dev -guru -yatinI pUjA, dAn, shIl ane upavAsAdikanI prItisvarUp dharmAnurAgane angIkRut kare chhe, tyAre te indriyasukhanA sAdhanabhUt shubhopayogabhUmikAmAn ArUDh kahevAy chhe.

Page 121 of 513
PDF/HTML Page 152 of 544
single page version

अयमात्मेन्द्रियसुखसाधनीभूतस्य शुभोपयोगस्य सामर्थ्यात्तदधिष्ठानभूतानां तिर्यग्मानुष- निर्दोषिपरमात्मा, इन्द्रियजयेन शुद्धात्मस्वरूपप्रयत्नपरो यतिः, स्वयं भेदाभेदरत्नत्रयाराधकस्तदर्थिनां भव्यानां जिनदीक्षादायको गुरुः, पूर्वोक्तदेवतायतिगुरूणां तत्प्रतिबिम्बादीनां च यथासंभवं द्रव्यभावरूपा पूजा, आहारादिचतुर्विधदानं च आचारादिकथितशीलव्रतानि तथैवोपवासादिजिनगुणसंपत्त्यादिविधि- विशेषाश्व । एतेषु शुभानुष्ठानेषु योऽसौ रतः द्वेषरूपे विषयानुरागरूपे चाशुभानुष्ठाने विरतः, स जीवः

bhAvArtha — sarva doSh rahit paramAtmA te dev; bhedAbhed ratnatrayanA pote ArAdhak, tathA te ArAdhanAnA arthI anya bhavya jIvone jinadIkShAnA denAr, te guru; indriyajay karIne shuddhAtmasvarUpamAn prayatnaparAyaN te yati. AvA dev -guru -yatinI ke temanI pratimAnI pUjAmAn, AhArAdi chaturvidh dAnamAn, AchArAngAdi shAstromAn kahelAn shIlavratomAn tathA upavAsAdik tapamAn prIti te dharmAnurAg chhe. je AtmA dveSharUp ane viShayAnurAgarUp ashubhopayogane oLangI jaIne dharmAnurAgane angIkAr kare chhe, te shubhopayogI chhe. 69.

have indriyasukhane shubhopayoganA sAdhya tarIke (arthAt shubhopayog sAdhan chhe ane tenun sAdhya indriyasukh chhe em) kahe chhe —

anvayArtha — [शुभेन युक्तः] shubhopayogayukta [आत्मा] AtmA [तिर्यक् वा] tiryanch, [मानुषः वा] manuShya [देवः वा] athavA dev [भूतः] thaIne, [तावत्कालं] teTalo kAL [विविधं] vividh [ऐन्द्रियं सुखं] indriyasukh [लभते] pAme chhe.

TIkA — A AtmA indriyasukhanA sAdhanabhUt shubhopayoganA sAmarthyathI tenA adhiShThAnabhUt ( – indriyasukhanA sthAnabhUt -AdhArabhUt evI), tiryanchapaNAnI, manuShyapaNAnI pra. 16

Page 122 of 513
PDF/HTML Page 153 of 544
single page version

देवत्वभूमिकानामन्यतमां भूमिकामवाप्य यावत्कालमवतिष्ठते, तावत्कालमनेकप्रकारमिन्द्रियसुखं समासादयतीति ।।७०।।

anvayArtha — [उपदेशे सिद्धं] (jinadevanA) upadeshamAn siddha chhe ke – [सुराणाम् अपि] devone paN [स्वभावसिद्धं] svabhAvaniShpanna [सौख्यं] sukh [नास्ति] nathI; [ते] teo [देहवेदनार्ताः] (panchendriyamay) dehanI vedanAthI pIDit hovAthI [रम्येषु विषयेषु] ramya viShayomAn [रमन्ते] rame chhe.

Page 123 of 513
PDF/HTML Page 154 of 544
single page version

इन्द्रियसुखभाजनेषु हि प्रधाना दिवौकसः । तेषामपि स्वाभाविकं न खलु सुखमस्ति, प्रत्युत तेषां स्वाभाविकं दुःखमेवावलोक्यते; यतस्ते पञ्चेन्द्रियात्मकशरीरपिशाचपीडया परवशा भृगुप्रपातस्थानीयान्मनोज्ञविषयानभिपतन्ति ।।७१।।

अथैवमिन्द्रियसुखस्य दुःखतायां युक्त्यावतारितायामिन्द्रियसुखसाधनीभूतपुण्यनिर्वर्तक- शुभोपयोगस्य दुःखसाधनीभूतपापनिर्वर्तकाशुभोपयोगविशेषादविशेषत्वमवतारयति —

TIkA — indriyasukhanAn bhAjanomAn pradhAn devo chhe; temane paN kharekhar svAbhAvik sukh nathI; UlaTun temane svAbhAvik dukh ja jovAmAn Ave chhe; kAraN ke teo panchendriyAtmak sharIrarUp pishAchanI pIDA vaDe paravash hovAthI *bhRuguprapAt samA manogna viShayo taraph dhase chhe. 71.

e rIte indriyasukhane dukhapaNe yuktithI pragaT karIne, have indriyasukhanA sAdhanabhUt puNyane utpanna karanAr shubhopayoganun, dukhanA sAdhanabhUt pApane utpanna karanAr ashubhopayogathI avisheShapaNun pragaT kare chhe —

anvayArtha — [नरनारकतिर्यक्सुराः] manuShyo, nArako, tiryancho ane devo ( – badhay) [यदि] jo [देहसंभवं] dehotpanna [दुःखं] dukhane [भजन्ति] anubhave chhe, [जीवानां] to jIvono [सः उपयोगः] te (shuddhopayogathI vilakShaN – ashuddha) upayog [शुभः वा अशुभः] shubh ane ashubh — be prakArano [कथं भवति] kaI rIte chhe? (arthAt nathI.) *bhRuguprapAt = ati dukhathI kanTALIne ApaghAt karavA mATe parvatanA nirAdhAr UnchA sthAn parathI khAvAmAn AvatI pachhAT. (bhRugu = parvatanun nirAdhAr Unchun sthAn – shikhar. prapAt = pachhAD; bhUsako.)

Page 124 of 513
PDF/HTML Page 155 of 544
single page version

यदि शुभोपयोगजन्यसमुदीर्णपुण्यसंपदस्त्रिदशादयोऽशुभोपयोगजन्यपर्यागतपातकापदो वा नारकादयश्च, उभयेऽपि स्वाभाविकसुखाभावादविशेषेण पञ्चेन्द्रियात्मकशरीरप्रत्ययं दुःख- मेवानुभवन्ति । ततः परमार्थतः शुभाशुभोपयोगयोः पृथक्त्वव्यवस्था नावतिष्ठते ।।७२।।

TIkA — jo shubhopayogajanya udayagat puNyanI sampadAvALA devAdik (arthAt shubhopayogajanya puNyanA udayathI prApta thatI RIddhivALA devo vagere) ane ashubhopayogajanya udayagat pApanI ApadAvALA nArakAdik — e banney svAbhAvik sukhanA abhAvane lIdhe avisheShapaNe ( – taphAvat vinA) panchendriyAtmak sharIr sambandhI dukhane ja anubhave chhe, to pachhI paramArthe shubh -ashubh upayoganI pRuthaktvavyavasthA TakatI nathI.

bhAvArtha — shubhopayogajanya puNyanA phaLarUpe devAdikanI sampadAo maLe chhe ane ashubhopayogajanya pApanA phaLarUpe nArakAdikanI ApadAo maLe chhe. parantu te devAdik tathA nArakAdik banne paramArthe dukhI ja chhe. e rIte bannenun phaL samAn hovAthI shubhopayog ane ashubhopayog banne paramArthe samAn ja chhe arthAt upayogamAn — ashuddhopayogamAn — shubh ane ashubh evA bhed paramArthe ghaTatA nathI. 72.

(jem indriyasukhane dukharUp ane shubhopayogane ashubhopayog samAn darshAvyo tem) have shubhopayogajanya evun je phaLavALun puNya tene visheShata dUShaN devA mATe (arthAt temAn doSh darshAvavA arthe) te puNyane ( – tenI hayAtIne) svIkArIne te (puNyanI) vAtanun utthAn kare chhe —

Page 125 of 513
PDF/HTML Page 156 of 544
single page version

यतो हि शक्राश्चक्रिणश्च स्वेच्छोपगतैर्भोगैः शरीरादीन् पुष्णन्तस्तेषु दुष्टशोणित इव जलौकसोऽत्यन्तमासक्ताः सुखिता इव प्रतिभासन्ते, ततः शुभोपयोगजन्यानि फलवन्ति पुण्यान्यवलोक्यन्ते ।।७३।। जीवाणं व्यवहारेण विशेषेऽपि निश्चयेन सः प्रसिद्धः शुद्धोपयोगाद्विलक्षणः शुभाशुभोपयोगः कथं भिन्नत्वं लभते, न कथमपीति भावः ।।७२।। एवं स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयेन प्रथमस्थलं गतम् । अथ पुण्यानि देवेन्द्रचक्रवर्त्यादिपदं प्रयच्छन्ति इति पूर्वं प्रशंसां करोति । किमर्थम् । तत्फलाधारेणाग्रे तृष्णोत्पत्तिरूपदुःखदर्शनार्थं । कुलिसाउहचक्कधरा देवेन्द्राश्चक्रवर्तिनश्च कर्तारः । सुहोवओगप्पगेहिं भोगेहिं शुभोपयोगजन्यभोगैः कृत्वा देहादीणं विद्धिं करेंति विकुर्वणारूपेण देहपरिवारादीनां वृद्धिं कुर्वन्ति । कथंभूताः सन्तः । सुहिदा इवाभिरदा सुखिता इवाभिरता आसक्ता इति । अयमत्रार्थः — यत्परमातिशय- तृप्तिसमुत्पादकं विषयतृष्णाविच्छित्तिकारकं च स्वाभाविकसुखं तदलभमाना दुष्टशोणिते जलयूका इवासक्ताः सुखाभासेन देहादीनां वृद्धिं कुर्वन्ति । ततो ज्ञायते तेषां स्वाभाविकं सुखं नास्तीति ।।७३।। अथ पुण्यानि जीवस्य विषयतृष्णामुत्पादयन्तीति प्रतिपादयति — जदि संति हि पुण्णाणि य यदि

anvayArtha — [कुलिशायुधचक्रधराः] vajradharo ane chakradharo ( – indro ane chakravartIo) [शुभोपयोगात्मकैः भोगैः] shubhopayogamUlak (puNyonA phaLarUp) bhogo vaDe [देहादीनां] dehAdinI [वृद्धिं कुर्वन्ति] puShTi kare chhe ane [अभिरताः] (e rIte) bhogomAn rat vartatA thakA [सुखिताः इव] sukhI jevA bhAse chhe (mATe puNyo vidyamAn chhe kharAn).

TIkA — shakrendro ane chakravartIo potAnI ichchhA pramANe maLelA bhogo vaDe sharIrAdine poShatA thakA — jem jaLo dUShit lohImAn atyant Asakta vartatI thakI sukhI jevI bhAse chhe tem — te bhogomAn atyant Asakta vartatA thakA sukhI jevA bhAse chhe; mATe shubhopayogajanya phaLavALAn puNyo jovAmAn Ave chhe (arthAt shubhopayogajanya evAn je phaLavALAn puNyo temanI hayAtI jovAmAn Ave chhe).

bhAvArtha — je bhogomAn Asakta vartatA thakA indro vagere jaLonI mAphak sukhI jevA bhAse chhe, te bhogo puNyanAn phaL chhe; mATe puNyanI hayAtI chhe kharI. (A pramANe A gAthAmAn puNyanun vidyamAnapaNun svIkArIne havenI gAthAomAn puNyane dukhanA kAraNarUp darshAvashe.) 73.

Page 126 of 513
PDF/HTML Page 157 of 544
single page version

यदि नामैवं शुभोपयोगपरिणामकृतसमुत्पत्तीन्यनेकप्रकाराणि पुण्यानि विद्यन्त इत्य- भ्युपगम्यते, तदा तानि सुधाशनानप्यवधिं कृत्वा समस्तसंसारिणां विषयतृष्णामवश्यमेव समुत्पादयन्ति । न खलु तृष्णामन्तरेण दुष्टशोणित इव जलूकानां समस्तसंसारिणां विषयेषु प्रवृत्तिरवलोक्यते । अवलोक्यते च सा । ततोऽस्तु पुण्यानां तृष्णायतनत्वमबाधितमेव ।।७४।। चेन्निश्चयेन पुण्यपापरहितपरमात्मनो विपरीतानि पुण्यानि सन्ति । पुनरपि किंविशिष्टानि । परिणामसमुब्भवाणि निर्विकारस्वसंवित्तिविलक्षणशुभपरिणामसमुद्भवानि विविहाणि स्वकीयानन्तभेदेन बहुविधानि । तदा तानि किं कुर्वन्ति । जणयंति विसयतण्हं जनयन्ति । काम् । विषयतृष्णाम् । केषाम् ।

have, e rIte svIkAravAmAn AvelAn puNyo dukhanA bIjanA hetu chhe (arthAt tRuShNAnAn kAraN chhe) em nyAyathI pragaT kare chhe —

anvayArtha — [यदि हि] (pUrvokta rIte) jo [परिणामसमुद्भवानि] (shubhopayogarUp) pariNAmathI UpajatAn [विविधानि पुण्यानि च] vividh puNyo [सन्ति] vidyamAn chhe, [देवतान्तानां जीवानां] to teo devo sudhInA jIvone [विषयतृष्णां] viShayatRuShNA [जनयन्ति] utpanna kare chhe.

TIkA — jo e rIte shubhopayogapariNAmathI jemanI utpatti thAy chhe evAn anek prakAranAn puNyo vidyamAn chhe em svIkAravAmAn Ave chhe, to teo ( – te puNyo) devo sudhInA samasta sansArIone viShayatRuShNA avashyamev utpanna kare chhe (em paN svIkAravun paDe chhe). kharekhar tRuShNA vinA, jem jaLone dUShit lohImAn tem, samasta sansArIone viShayomAn pravRutti na jovAmAn Ave. parantu te to jovAmAn Ave chhe. mATe puNyonun tRuShNAyatanapaNun abAdhit ja ho (arthAt puNyo tRuShNAnAn ghar – raheThAN -chhe em avirodhapaNe siddha thAy chhe).

Page 127 of 513
PDF/HTML Page 158 of 544
single page version

अथ ते पुनस्त्रिदशावसानाः कृत्स्नसंसारिणः समुदीर्णतृष्णाः पुण्यनिर्वर्तिताभिरपि जीवाणं देवदंताणं दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षारूपनिदानबन्धप्रभृतिनानामनोरथहयरूपविकल्पजालरहित- परमसमाधिसमुत्पन्नसुखामृतरूपां सर्वात्मप्रदेशेषु परमाह्लादोत्पत्तिभूतामेकाकारपरमसमरसीभावरूपां विषयाकाङ्क्षाग्निजनितपरमदाहविनाशिकां स्वरूपतृप्तिमलभमानानां देवेन्द्रप्रभृतिबहिर्मुखसंसारि- जीवानामिति । इदमत्र तात्पर्यम् – यदि तथाविधा विषयतृष्णा नास्ति तर्हि दुष्टशोणिते जलयूका इव कथं ते विषयेषु प्रवृत्तिं कुर्वन्ति । कुर्वन्ति चेत् पुण्यानि तृष्णोत्पादकत्वेन दुःखकारणानि इति ज्ञायन्ते ।।७४।। अथ पुण्यानि दुःखकारणानीति पूर्वोक्तमेवार्थं विशेषेण समर्थयति — ते पुण उदिण्णतण्हा सहजशुद्धात्म- तृप्तेरभावात्ते निखिलसंसारिजीवाः पुनरुदीर्णतृष्णाः सन्तः दुहिदा तण्हाहिं स्वसंवित्तिसमुत्पन्नपारमार्थिक- सुखाभावात्पूर्वोक्ततृष्णाभिर्दुःखिताः सन्तः । किं कुर्वन्ति । विसयसोक्खाणि इच्छंति निर्विषयपरमात्म-

bhAvArtha — 73mI gAthAmAn kahyun tem anek prakAranAn puNyo vidyamAn chhe, to bhale ho. teo sukhanAn sAdhan nathI paN dukhanA bIjarUp tRuShNAnAn ja sAdhan chhe. 74.

have, puNyamAn dukhanA bIjano vijay jAher kare chhe (arthAt puNyamAn tRuShNAbIj dukhavRukSharUpe vRuddhi pAme chhe — phAle chhe em jAher kare chhe) —

anvayArtha — [पुनः] vaLI, [उदीर्णतृष्णाः ते] jemane tRuShNA udit chhe evA te jIvo [तृष्णाभिः दुःखिताः] tRuShNAo vaDe dukhI vartatA thakA, [आमरणं] maraNaparyant [विषयसौख्यानि इच्छन्ति] viShayasukhone ichchhe chhe [च] ane [दुःखसंतप्ताः] dukhathI santapta thayA thakA ( – dukhadAhane nahi sahI shaktA thakA) [अनुभवन्ति] temane bhogave chhe.

Page 128 of 513
PDF/HTML Page 159 of 544
single page version

तृष्णाभिर्दुःखबीजतयाऽत्यन्तदुःखिताः सन्तो मृगतृष्णाभ्य इवाम्भांसि विषयेभ्यः सौख्यान्य- भिलषन्ति । तद्दुःखसंतापवेगमसहमाना अनुभवन्ति च विषयान्, जलायुका इव, तावद्यावत् क्षयं यान्ति । यथा हि जलायुकास्तृष्णाबीजेन विजयमानेन दुःखाङ्कुरेण क्रमतः समाक्रम्यमाणा दुष्टकीलालमभिलषन्त्यस्तदेवानुभवन्त्यश्चाप्रलयात् क्लिश्यन्ते, एवममी अपि पुण्यशालिनः पापशालिन इव तृष्णाबीजेन विजयमानेन दुःखाङ्कुरेण क्रमतः समाक्रम्यमाणा विषयान- भिलषन्तस्तानेवानुभवन्तश्चाप्रलयात् क्लिश्यन्ते । अतः पुण्यानि सुखाभासस्य दुःखस्यैव साधनानि स्युः ।।७५।। सुखाद्विलक्षणानि विषयसुखानि इच्छन्ति । न केवलमिच्छन्ति, न केवलमिच्छन्ति, अणुभवंति य अनुभवन्ति च । किंपर्यन्तम् । आमरणं मरणपर्यन्तम् । कथंभूताः । दुक्खसंतत्ता दुःखसंतप्ता इति । अयमत्रार्थः — यथा तृष्णोद्रेकेण dukhanun bIj hovAne lIdhe puNyajanit tRuShNAo vaDe paN atyant dukhI vartatA thakA, ¹mRugatRuShNAmAnthI jaLanI mAphak viShayomAnthI sukhone ichchhe chhe ane te ²dukhasantApanA vegane nahi sahI shakavAthI viShayone bhogave chhe. kyAn sudhI? vinAsh ( – maraN) pAme tyAn sudhI. konI jem? jaLonI jem. jem jaLo, tRuShNA jenun bIj chhe evA vijay pAmatA dukhAnkur vaDe kramasha AkrAnt thatI hovAthI, kharAb lohIne ichchhatI ane tene ja bhogavatI thakI vinAshaparyant klesh pAme chhe, tem A puNyashALIo paN, pApashALIonI mAphak, tRuShNA jenun bIj chhe evA vijay pAmatA dukhAnkur vaDe kramasha AkrAnt thatA hovAthI, viShayone ichchhatA ane temane ja bhogavatA thakA vinAshaparyant ( – maraN pAmatAn sudhI) klesh pAme chhe.

bhAvArtha — jemane samastavikalpajAL rahit paramasamAdhithI utpanna sukhAmRutarUp, sarva Atmapradeshe param -AhlAdabhUt svarUpatRupti vartatI nathI evA samasta sansArI jIvone nirantar viShayatRuShNA vyakta ke avyaktapaNe varte ja chhe. te tRuShNArUpI bIj kramasha ankurarUp thaI dukhavRukSharUpe vRuddhi pAmatAn, e rIte dukhadAhano veg asahya thatAn, te jIvo viShayomAn pravRutta thAy chhe. mATe jemane viShayomAn pravRutti jovAmAn Ave chhe evA devo sudhInA samasta sansArIo dukhI ja chhe.

A rIte dukhabhAv ja puNyone — puNyajanit sAmagrIne — avalambato hovAthI, puNyo sukhAbhAs evA dukhanAn ja Alamban – sAdhan chhe. 75. 1. jem jhAnjhavAmmAnthI jaL prApta thatun nathI tem indriyaviShayomAnthI sukh prApta thatun nathI. 2. dukhasantAp = dukhadAh; dukhanI baLatarA – pIDA.

Page 129 of 513
PDF/HTML Page 160 of 544
single page version

सपरत्वात् बाधासहितत्वात् विच्छिन्नत्वात् बन्धकारणत्वात् विषमत्वाच्च पुण्य- जन्यमपीन्द्रियसुखं दुःखमेव स्यात् । सपरं हि सत् परप्रत्ययत्वात् पराधीनतया, बाधासहितं प्रेरिताः जलौकसः कीलालमभिलषन्त्यस्तदेवानुभवन्त्यश्चामरणं दुःखिता भवन्ति, तथा निजशुद्धात्म- संवित्तिपराङ्मुखा जीवा अपि मृगतृष्णाभ्योऽम्भांसीव विषयानभिलषन्तस्तथैवानुभवन्तश्चामरणं दुःखिता भवन्ति । तत एतदायातं तृष्णातङ्कोत्पादकत्वेन पुण्यानि वस्तुतो दुःखकारणानि इति ।।७५।। अथ पुनरपि पुण्योत्पन्नस्येन्द्रियसुखस्य बहुधा दुःखत्वं प्रकाशयति — सपरं सह परद्रव्यापेक्षया वर्तते सपरं भवतीन्द्रियसुखं, पारमार्थिकसुखं तु परद्रव्यनिरपेक्षत्वादात्माधीनं भवति । बाधासहिदं तीव्रक्षुधा- तृष्णाद्यनेकबाधासहितत्वाद्बाधासहितमिन्द्रियसुखं, निजात्मसुखं तु पूर्वोक्तसमस्तबाधारहितत्वाद- व्याबाधम् । विच्छिण्णं प्रतिपक्षभूतासातोदयेन सहितत्वाद्विच्छिन्नं सान्तरितं भवतीन्द्रियसुखं, अतीन्द्रियसुखं तु प्रतिपक्षभूतासातोदयाभावान्निरन्तरम् । बंधकारणं दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षा-

anvayArtha — [यद्] je [इन्द्रियैः लब्धं] indriyothI prApta thAy chhe, [तद् सौख्यं] te sukh [सपरं] paranA sambandhavALun, [बाधासहितं] bAdhAsahit, [विच्छिन्नं] vichchhinna, [बन्धकारणं] bandhanun kAraN [विषमं] ane viSham chhe; [तथा] e rIte [दुःखम् एव] te dukh ja chhe.

TIkA — paranA sambandhavALun hovAthI, bAdhAsahit hovAthI, vichchhinna (tUTak) hovAthI, bandhanun kAraN hovAthI ane viSham hovAthI, indriyasukh — puNyajanya hovA chhatAn paN — dukh ja chhe.

indriyasukh (1) ‘paranA sambandhavALun’ hotun thakun parAshrayapaNAne lIdhe parAdhIn chhe, pra. 17