Page 90 of 513
PDF/HTML Page 121 of 544
single page version

अथ ज्ञानादभिन्नस्य सौख्यस्य स्वरूपं प्रपञ्चयन् ज्ञानसौख्ययोः हेयोपादेयत्वं चिन्तयति —

विज्ञानानि त्यक्त्वा सकलविमलकेवलज्ञानस्य कर्मबन्धाकारणभूतस्य यद्बीजभूतं निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानं तत्रैव भावना कर्तव्येत्यभिप्रायः ।।५२।। एवं रागद्वेषमोहरहितत्वात्केवलिनां बन्धो नास्तीति कथनरूपेण ज्ञानप्रपञ्चसमाप्तिमुख्यत्वेन चैकसूत्रेणाष्टमस्थलं गतम् । padArtho sanmukh vRutti thavI ( – gney padArtho prati pariNamavun) te bandhanun kAraN chhe. 52.

(have pUrvokta Ashayane kAvya dvArA kahI, kevaLagnAnI AtmAno mahimA karI, A gnAn -adhikAr pUrNa karavAmAn Ave chhe)

artha — jeNe karmone chhedI nAkhyAn chhe evo A AtmA bhUt, vartamAn ane bhAvi samasta vishvane (arthAt traNe kALanA paryAyo sahit samasta padArthone) yugapad jANato hovA chhatAn mohanA abhAvane lIdhe pararUpe pariNamato nathI, tethI have jenA samasta gneyAkArone atyant vikasit gnaptinA vistAr vaDe pote pI gayo chhe evA traNe lokanA padArthone pRuthak ane apRuthak prakAshato te gnAnamUrti mukta ja rahe chhe.

upAdeyapaNun (arthAt kayun gnAn tem ja sukh hey chhe ane kayun upAdey chhe te) vichAre chhe —

Page 91 of 513
PDF/HTML Page 122 of 544
single page version

अत्र ज्ञानं सौख्यं च मूर्तमिन्द्रियजं चैकमस्ति । इतरदमूर्तमतीन्द्रियं चास्ति । तत्र यदमूर्तमतीन्द्रियं च तत्प्रधानत्वादुपादेयत्वेन ज्ञातव्यम् । तत्राद्यं मूर्ताभिः क्षायोपशमिकीभिरुप- योगशक्तिभिस्तथाविधेभ्य इन्द्रियेभ्यः समुत्पद्यमानं परायत्तत्वात् कादाचित्कं क्रमकृतप्रवृत्ति

करेदि करोति । स कः । लोगो लोकः । कथंभूतः । देवासुरमणुअरायसंबंधो देवासुरमनुष्य- राजसंबन्धः । पुनरपि कथंभूतः । भत्तो भक्तः । णिच्चं नित्यं सर्वकालम् । पुनरपि किंविशिष्टः । उवजुत्तो उपयुक्त उद्यतः । इत्थंभूतो लोकः कां करोति । णमाइं नमस्यां नमस्क्रियाम् । कस्य । तस्स तस्य पूर्वोक्तसर्वज्ञस्य । तं तहा वि अहं तं सर्वज्ञं तथा तेनैव प्रकारेणाहमपि ग्रन्थकर्ता नमस्करोमीति । अयमत्रार्थः ---यथा देवेन्द्रचक्रवर्त्यादयोऽनन्ताक्षयसुखादिगुणास्पदं सर्वज्ञस्वरूपं नमस्कुर्वन्ति, तथैवाह- मपि तत्पदाभिलाषी परमभक्त्या प्रणमामि ।।“२।। एवमष्टाभिः स्थलैर्द्वात्रिंशद्गाथास्तदनन्तरं नमस्कार- गाथा चेति समुदायेन त्रयस्त्रिंशत्सूत्रैर्ज्ञानप्रपञ्चनामा तृतीयोऽन्तराधिकारः समाप्तः । अथ सुख- प्रपञ्चाभिधानान्तराधिकारेऽष्टादश गाथा भवन्ति । अत्र पञ्चस्थलानि, तेषु प्रथमस्थले ‘अत्थि अमुत्तं’

anvayArtha — [अर्थेषु ज्ञानं] padArtho sambandhI gnAn [ अमूर्तं मूर्तं ] amUrta ke mUrta, [अतीन्द्रियं ऐन्द्रियं च अस्ति] atIndriy ke aindriy hoy chhe; [ च तथा सौख्यं ] ane e ja pramANe (amUrta ke mUrta, atIndriy ke aindriy) sukh hoy chhe. [ तेषु च यत् परं ] temAn je pradhAn – utkRuShTa chhe [ तत् ज्ञेयम् ] te upAdeyapaNe jANavun.

TIkA — ahIn, (gnAn tem ja sukh be prakAranun chhe – ) ek gnAn tem ja sukh mUrta ane ¹indriyaj chhe; ane bIjun (gnAn tem ja sukh) amUrta ane atIndriy chhe. temAn je amUrta ane atIndriy chhe te pradhAn hovAthI upAdeyapaNe jANavun.

tyAn, pahelun gnAn tem ja sukh mUrta evI kShAyopashamik upayogashaktio vaDe tathAvidh (te te prakAranI) indriyo dvArA Upajatun thakun parAdhIn hovAthI ²kAdAchitka, 1. indriyaj = indriyo dvArA utpanna thatun; aindriy. 2. kAdAchitka = kadAchit — koI vAr hoy evun; anitya.

Page 92 of 513
PDF/HTML Page 123 of 544
single page version

सप्रतिपक्षं सहानिवृद्धि च गौणमिति कृत्वा ज्ञानं च सौख्यं च हेयम् । इतरत्पुनरमूर्ताभि- श्चैतन्यानुविधायिनीभिरेकाकिनीभिरेवात्मपरिणामशक्तिभिस्तथाविधेभ्योऽतीन्द्रियेभ्यः स्वाभाविक- चिदाकारपरिणामेभ्यः समुत्पद्यमानमत्यन्तमात्मायत्तत्वान्नित्यं युगपत्कृतप्रवृत्ति निःप्रतिपक्ष- महानिवृद्धि च मुख्यमिति कृत्वा ज्ञानं सौख्यं चोपादेयम् ।।५३।। इत्याद्यधिकारगाथासूत्रमेकं, तदनन्तरमतीन्द्रियज्ञानमुख्यत्वेन ‘जं पेच्छदो’ इत्यादि सूत्रमेकं, अथेन्द्रियज्ञानमुख्यत्वेन ‘जीवो सयं अमुत्तो’ इत्यादि गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरमतीन्द्रियसुखमुख्यतया ‘जादं सयं’ इत्यादि गाथाचतुष्टयं, अथानन्तरमिन्द्रियसुखप्रतिपादनरूपेण गाथाष्टकम्, तत्राप्यष्टकमध्ये प्रथमत इन्द्रियसुखस्य दुःखत्वस्थापनार्थं ‘मणुआसुरा’ इत्यादि गाथाद्वयं, अथ मुक्तात्मनां देहाभावेऽपि सुखमस्तीति ज्ञापनार्थं देहः सुखकारणं न भवतीति कथनरूपेण ‘पप्पा इट्ठे विसये’ इत्यादि सूत्रद्वयं, तदनन्तरमिन्द्रियविषया अपि सुखकारणं न भवन्तीति कथनेन ‘तिमिरहरा’ इत्यादि गाथाद्वयम्, अतोऽपि सर्वज्ञनमस्कारमुख्यत्वेन ‘तेजोदिट्ठि’ इत्यादि गाथाद्वयम् । एवं पञ्चमस्थले अन्तरस्थलचतुष्टयं भवतीति सुखप्रपञ्चाधिकारे समुदायपातनिका ।। अथातीन्द्रियसुखस्योपादेयभूतस्य स्वरूपं प्रपञ्च- यन्नतीन्द्रियज्ञानमतीन्द्रियसुखं चोपादेयमिति, यत्पुनरिन्द्रियजं ज्ञानं सुखं च तद्धेयमिति प्रतिपादनरूपेण प्रथमतस्तावदधिकारस्थलगाथया स्थलचतुष्टयं सूत्रयति — अत्थि अस्ति विद्यते । किं कर्तृ । णाणं ज्ञानमिति भिन्नप्रक्रमो व्यवहितसम्बन्धः । किंविशिष्टम् । अमुत्तं मुत्तं अमूर्तं मूर्तं च । पुनरपि किंविशिष्टम् । अदिंदियं इंदियं च यदमूर्तं तदतीन्द्रियं मूर्तं पुनरिन्द्रियजम् । इत्थंभूतं ज्ञानमस्ति । केषु विषयेषु । अत्थेसु ज्ञेयपदार्थेषु, तहा सोक्खं च तथैव ज्ञानवदमूर्तमतीन्द्रियं मूर्तमिन्द्रियजं च सुखमिति । जं तेसु परं च तं णेयं यत्तेषु पूर्वोक्तज्ञानसुखेषु मध्ये परमुत्कृष्टमतीन्द्रियं तदुपादेयमिति ज्ञातव्यम् । तदेव ¹

arthAt chhoDavAyogya chhe; ane bIjun gnAn tem ja sukh amUrta evI ⁴chaitanyAnuvidhAyI ekalI ja AtmapariNAmashaktio vaDe tathAvidh atIndriy svAbhAvik -chidAkArapariNAmo dvArA Upajatun thakun atyant AtmAdhIn hovAthI nitya, yugapad pravartatun, nipratipakSha ane ahAnivRuddhi chhe tethI mukhya chhe em samajIne upAdey arthAt grahaN karavA yogya chhe. 53. 1. mUrtik indriyaj gnAn krame pravarte chhe, yugapad thatun nathI; tem mUrtik indriyaj sukh paN krame thAy

chhe, ekIsAthe sarva indriyo dvArA ke sarva prakAre thatun nathI. 2. sapratipakSha = pratipakSha arthAt virodhI sahit. (mUrta indriyaj gnAn tenA pratipakSha – agnAn – sahit

ja hoy chhe ane mUrta indriyaj sukh tenA pratipakShabhUt dukh sahit ja hoy chhe.) 3. sahAnivRuddhi = hAnivRuddhi sahit; vadhaghaTavALun. 4. chaitanyAnuvidhAyI = chaitanya -anuvidhAyI; chaitanyane anusarIne vartanArI; chaitanyane anukULapaNe —

Page 93 of 513
PDF/HTML Page 124 of 544
single page version

अतीन्द्रियं हि ज्ञानं यदमूर्तं यन्मूर्तेष्वप्यतीन्द्रियं यत्प्रच्छन्नं च तत्सकलं विव्रियते — अमूर्ताभिः क्षायिकीभिरतीन्द्रियाभिश्चिदानन्दैकलक्षणाभिः शुद्धात्मशक्तिभिरुत्पन्नत्वा- दतीन्द्रियज्ञानं सुखं चात्माधीनत्वेनाविनश्वरत्वादुपादेयमिति; पूर्वोक्तामूर्तशुद्धात्मशक्तिभ्यो विलक्षणाभिः क्षायोपशमिकेन्द्रियशक्तिभिरुत्पन्नत्वादिन्द्रियजं ज्ञानं सुखं च परायत्तत्वेन विनश्वरत्वाद्धेयमिति तात्पर्यम् ।।५३।। एवमधिकारगाथया प्रथमस्थलं गतम् । अथ पूर्वोक्तमुपादेयभूतमतीन्द्रियज्ञानं विशेषेण व्यक्तीकरोति — जं यदतीन्द्रियं ज्ञानं कर्तृ । पेच्छदो प्रेक्षमाणपुरुषस्य जानाति । किम् । अमुत्तं अमूर्त- मतीन्द्रियनिरुपरागसदानन्दैकसुखस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृति समस्तामूर्तद्रव्यसमूहं मुत्तेसु अदिंदियं च मूर्तेषु पुद्गलद्रव्येषु यदतीन्द्रियं परमाण्वादि । पच्छण्णं कालाणुप्रभृतिद्रव्यरूपेण प्रच्छन्नं व्यवहित- मन्तरितं, अलोकाकाशप्रदेशप्रभृति क्षेत्रप्रच्छन्नं, निर्विकारपरमानन्दैकसुखास्वादपरिणतिरूपपरमात्मनो वर्तमानसमयगतपरिणामास्तत्प्रभृतयो ये समस्तद्रव्याणां वर्तमानसमयगतपरिणामास्ते कालप्रच्छन्नाः, तस्यैव परमात्मनः सिद्धरूपशुद्धव्यञ्जनपर्यायः शेषद्रव्याणां च ये यथासंभवं व्यञ्जनपर्यायास्तेष्वन्त-

have atIndriy sukhanA sAdhanabhUt ( – kAraNarUp) atIndriy gnAn upAdey chhe — em tene prashanse chhe —

anvayArtha — [ प्रेक्षमाणस्य यत् ] dekhanAranun je gnAn [ अमूर्तं ] amUrtane, [ मूर्तेषु ] mUrta padArthomAn paN [ अतीन्द्रियं ] atIndriyane, [ च प्रच्छन्नं ] ane prachchhannane [ सकलं ] e badhayane — [ स्वकं च इतरत् ] sva tem ja parane — dekhe chhe, [ तद् ज्ञानं ] te gnAn [ प्रत्यक्षं भवति ] pratyakSha chhe.

Page 94 of 513
PDF/HTML Page 125 of 544
single page version

स्वपरविकल्पान्तःपाति प्रेक्षत एव । तस्य खल्वमूर्तेषु धर्माधर्मादिषु, मूर्तेष्वप्यतीन्द्रियेषु परमाण्वादिषु, द्रव्यप्रच्छन्नेषु कालादिषु, क्षेत्रप्रच्छन्नेष्वलोकाकाशप्रदेशादिषु, कालप्रच्छन्नेष्व- सांप्रतिकपर्यायेषु, भावप्रच्छन्नेषु स्थूलपर्यायान्तर्लीनसूक्ष्मपर्यायेषु सर्वेष्वपि स्वपरव्यवस्था- व्यवस्थितेष्वस्ति द्रष्टृत्वं, प्रत्यक्षत्वात् । प्रत्यक्षं हि ज्ञानमुद्भिन्नानन्तशुद्धिसन्निधानमनादि- सिद्धचैतन्यसामान्यसंबन्धमेकमेवाक्षनामानमात्मानं प्रति नियतमितरां सामग्रीममृगयमाण- मनन्तशक्तिसद्भावतोऽनन्ततामुपगतं दहनस्येव दाह्याकाराणां ज्ञानस्य ज्ञेयाकाराणामन- र्भूताः प्रतिसमयप्रवर्तमानषट्प्रकारप्रवृद्धिहानिरूपा अर्थपर्याया भावप्रच्छन्ना भण्यन्ते । सयलं तत्पूर्वोक्तं समस्तं ज्ञेयं द्विधा भवति । कथमिति चेत् । सगं च इदरं किमपि यथासंभवं स्वद्रव्यगतं इतरत्परद्रव्यगतं च । तदुभयं यतः कारणाज्जानाति तेन कारणेन तं णाणं तत्पूर्वोक्तज्ञानं हवदि भवति । कथंभूतम् । पच्चक्खं प्रत्यक्षमिति । अत्राहं शिष्यः — ज्ञानप्रपञ्चाधिकारः पूर्वमेव गतः, अस्मिन् सुखप्रपञ्चाधिकारे सुखमेव कथनीयमिति । परिहारमाह — यदतीन्द्रियं ज्ञानं पूर्वं भणितं तदेवाभेदनयेन सुखं भवतीति ज्ञापनार्थं, अथवा ज्ञानस्य मुख्यवृत्त्या तत्र हेयोपादेयचिन्ता नास्तीति ज्ञापनार्थं वा । एवमतीन्द्रियज्ञानमुपादेयमिति chhe, te badhayane — ke je sva ane par e be bhedomAn samAy chhe temane — atIndriy gnAn avashya dekhe chhe. amUrta evAn je dharmAstikAy adharmAstikAy vagere, mUrta padArthomAn paN atIndriy evA je paramANu vagere, tathA dravye prachchhanna evAn je kAL vagere ( – dravya apekShAe gupta evAn je kAL, dharmAstikAy vagere), kShetre prachchhanna evA je alokAkAshanA pradesh vagere, kALe prachchhanna evA je ¹asAmpratik paryAyo tathA bhAve prachchhanna evA je sthUl paryAyomAn ²antarlIn sUkShma paryAyo, te badhayanun — ke je sva ane par e bhedothI vibhakta chhe temanun — kharekhar te atIndriy gnAnane draShTApaNun chhe (arthAt te badhayane te atIndriy gnAn dekhe chhe) kAraN ke te (atIndriy gnAn) pratyakSha chhe. jene anant shuddhino sadbhAv pragaT thayo chhe evA, chaitanya -sAmAnya sAthe anAdisiddha sambandhavALA ek ja ³‘akSha’nAmanA AtmA prati je niyat chhe (arthAt je gnAn AtmAne ja vaLagelun chhe — AtmA dvArA sIdhun pravarte chhe), je (indriyAdi) anya sAmagrI shodhatun nathI ane je anant shaktinA sadbhAvane lIdhe anantatAne ( – behadapaNAne) pAmyun chhe evA te pratyakSha gnAnane — jem dAhyAkAro dahanane atikramatA nathI tem gneyAkAro gnAnane nahi 1. asAmpratik = atAtkAlik; vartamAnakAlIn nahi evA; atIt – anAgat. 2. antarlIn = andar lIn thayelA; antarmagna. 3. AtmAnun nAm ‘akSha’ paN chhe. (indriyagnAn akSha eTale indriy dvArA jANe chhe; atIndriy pratyakSha

Page 95 of 513
PDF/HTML Page 126 of 544
single page version

तिक्रमाद्यथोदितानुभावमनुभवत्तत् केन नाम निवार्येत । अतस्तदुपादेयम् ।।५४।।

इन्द्रियज्ञानं हि मूर्तोपलम्भकं मूर्तोपलभ्यं च । तद्वान् जीवः स्वयममूर्तोऽपि कथनमुख्यत्वेनैकगाथया द्वितीयस्थलं गतम् ।।५४।। अथ हेयभूतस्येन्द्रियसुखस्य कारणत्वादल्प- विषयत्वाच्चेन्द्रियज्ञानं हेयमित्युपदिशति ---जीवो सयं अमुत्तो जीवस्तावच्छक्तिरूपेण शुद्धद्रव्यार्थिक- ¹

rokI shake? (arthAt koI na rokI shake.) AthI te (atIndriy gnAn) upAdey chhe 54.

have indriyasukhanA sAdhanabhUt ( – kAraNarUp) indriyagnAn hey chhe — em tene ninde chhe —

anvayArtha — [ स्वयं अमूर्तः ] svayam amUrta evo [ जीवः ] jIv [ मूर्तिगतः ] mUrta sharIrane prApta thayo thako [ तेन मूर्तेन ] te mUrta sharIr vaDe [ योग्यं मूर्तं ] yogya mUrta padArthane [ अवगृह्य ] avagrahIne ( — indriyagrahaNayogya mUrta padArthano ²avagrah karIne) [ तद् ] tene [ जानाति ] jANe chhe [ वा न जानाति ] athavA nathI jANato ( — koI vAr jANe chhe ane koI vAr nathI jANato).

TIkA — indriyagnAnane ³upalambhak paN mUrta chhe ane ⁴upalabhya paN mUrta chhe. e 1. gneyAkAro gnAnane oLangI shakatA nathI — gnAnanI had bahAr jaI shakatA nathI, gnAnamAn jaNAI

ja jAy chhe. 2. matignAnathI koI padArthane jANavAnI sharUAt thatAn pratham ja avagrah thAy chhe kAraN ke matignAn

avagrah, IhA, avAy ane dhAraNA — e kramathI jANe chhe. 3. upalambhak = jaNAvanAr; jANavAmAn nimittabhUt. (indriyagnAnane padArtho jANavAmAn nimittabhUt mUrta

Page 96 of 513
PDF/HTML Page 127 of 544
single page version

पञ्चेन्द्रियात्मकं शरीरं मूर्तमुपागतस्तेन ज्ञप्तिनिष्पत्तौ बलाधाननिमित्ततयोपलम्भकेन मूर्तेन मूर्तं स्पर्शादिप्रधानं वस्तूपलभ्यतामुपागतं योग्यमवगृह्य कदाचित्तदुपर्युपरि शुद्धिसंभवादवगच्छति, कदाचित्तदसंभवान्नावगच्छति, परोक्षत्वात् । परोक्षं हि ज्ञानमतिदृढतराज्ञानतमोग्रन्थिगुण्ठ- नान्निमीलितस्यानादिसिद्धचैतन्यसामान्यसंबन्धस्याप्यात्मनः स्वयं परिच्छेत्तुमर्थमसमर्थस्यो- पात्तानुपात्तपरप्रत्ययसामग्रीमार्गणव्यग्रतयात्यन्तविसंष्ठुलत्वमवलम्बमानमनन्तायाः शक्तेः परि- स्खलनान्नितान्तविक्लवीभूतं महामोहमल्लस्य जीवदवस्थत्वात् परपरिणतिप्रवर्तिताभिप्रायमपि पदे पदे प्राप्तविप्रलम्भमनुपलम्भसंभावनामेव परमार्थतोऽर्हति । अतस्तद्धेयम् ।।५५।। नयेनामूर्तातीन्द्रियज्ञानसुखस्वभावः, पश्चादनादिबन्धवशात् व्यवहारनयेन मुत्तिगदो मूर्तशरीरगतो मूर्तशरीरपरिणतो भवति । तेण मुत्तिणा तेन मूर्तशरीरेण मूर्तशरीराधारोत्पन्नमूर्तद्रव्येन्द्रियभावेन्द्रियाधारेण मुत्तं मूर्तं वस्तु ओगेण्हित्ता अवग्रहादिकेन क्रमकरणव्यवधानरूपं कृत्वा जोग्गं तत्स्पर्शादिमूर्तं वस्तु । indriyagnAnavALo jIv pote amUrta hovA chhatAn mUrta evA panchendriyAtmak sharIrane prApta thayo thako, gnapti nIpajavAmAn baL -dhAraNanun nimitta thatun hovAthI je upalambhak chhe evA te mUrta (sharIr) vaDe mUrta evI ¹sparshAdipradhAn vastune — ke je yogya hoy arthAt je (indriyo dvArA) upalabhya hoy tene — avagrahIne, kadAchit tenAthI upar uparanI ( – avagrahathI AgaL AgaLanI) shuddhinA sadbhAvane lIdhe tene jANe chhe ane kadAchit avagrahathI upar uparanI shuddhinA asadbhAvane lIdhe nathI jANatun, kAraN ke te (indriyagnAn) parokSha chhe. parokSha gnAn, chaitanyasAmAnya sAthe (AtmAne) anAdisiddha sambandh hovA chhatAn je ati draDhatar agnAnarUp ²tamogranthi vaDe avarAI javAthI biDAI gayo chhe evo AtmA padArthane svayam jANavAne asamartha hovAthI ³upAtta ane ⁴anupAtta par -padArthorUp sAmagrIne shodhavAnI vyagratAthI atyant chanchaL – taral – asthir vartatun thakun, anant shaktithI chyut thayun hovAthI atyant ⁵viklav vartatun thakun, mahA mohamalla jIvato hovAthI parapariNatino ( – parane pariNamAvavAno) abhiprAy karatun hovA chhatAn pade pade ( – Dagale Dagale) chhetarAtun thakun, paramArthe agnAn gaNAvAne ja yogya chhe. AthI te hey chhe.

bhAvArtha — indriyagnAn indriyonA nimittathI mUrta sthUl indriyagochar padArthone ja gnAnanA kShAyopashamik ughAD anusAr jANI shake chhe. parokSha evun te indriyagnAn 1. sparshAdipradhAn = sparsha, ras, gandh vagere guNo jemAn mukhya chhe evI. 2. tamogranthi = andhakArano gaThTho; andhakArano samUh. 3. upAtta = meLavelA. (indriy, man vagere upAtta par padArtho chhe.) 4. anupAtta = aNameLavelA. (prakAsh vagere anupAtta par padArtha chhe.) 5. viklav = khinna; dukhI; gabharAyelun.

Page 97 of 513
PDF/HTML Page 128 of 544
single page version

इन्द्रियाणां हि स्पर्शरसगन्धवर्णप्रधानाः शब्दश्च ग्रहणयोग्याः पुद्गलाः । अथेन्द्रियैर्युग- कतंभूतम् । इन्द्रियग्रहणयोग्यइन्द्रियग्रहणयोग्यम् । जाणदि वा तं ण जाणादि स्वावरणक्षयोपशमयोग्यं किमपि स्थूलं जानाति, विशेषक्षयोपशमाभावात् सूक्ष्मं न जानातीति । अयमत्र भावार्थः — इन्द्रियज्ञानं यद्यपि व्यवहारेण प्रत्यक्षं भण्यते, तथापि निश्चयेन केवलज्ञानापेक्षया परोक्षमेव । परोक्षं तु यावतांशेन सूक्ष्मार्थं न जानाति तावतांशेन चित्तखेदकारणं भवति । खेदश्च दुःखं, ततो दुःखजनकत्वादिन्द्रियज्ञानं हेयमिति ।।५५।। अथ चक्षुरादीन्द्रियज्ञानं रूपादिस्वविषयमपि युगपन्न जानाति तेन कारणेन हेयमिति indriy, prakAsh Adi bAhya sAmagrIne shodhavArUp vyagratAne ( – asthiratAne) lIdhe atishay chanchaL – kShubdha chhe, alpa shaktivALun hovAthI khedakhinna chhe, par padArthone pariNamAvavAno abhiprAy karatun hovA chhatAn pagale pagale ThagAy chhe (kAraN ke par padArtho AtmAne AdhIn pariNamatA nathI); tethI paramArthe to te gnAn ‘agnAn’ nAmane ja yogya chhe. mATe te hey chhe. 55.

have, indriyo mAtra potAnA viShayomAn paN yugapad nahi pravartatI hovAthI indriyagnAn hey ja chhe em nakkI kare chhe —

anvayArtha — [स्पर्शः] sparsha, [रसः च] ras, [गन्धः] gandh, [वर्णः] varNa [शब्दः च] ane shabda — [ पुद्गलाः ] ke jeo pudgal chhe teo — [अक्षाणां भवन्ति] indriyonA viShayo chhe. [ तानि अक्षाणि ] (parantu) te indriyo [ तान् ] temane (paN) [ युगपद् ] yugapad [ न एव गृह्णन्ति ] grahatI ( – jANatI) nathI.

* sparsha, ras, gandh ane varNa — e pudgalanA mukhya guNo chhe. pra. 13

Page 98 of 513
PDF/HTML Page 129 of 544
single page version

पत्तेऽपि न गृह्यन्ते, तथाविधक्षयोपशमनशक्तेरसंभवात् । इन्द्रियाणां हि क्षयोपशमसंज्ञिकायाः परिच्छेत्र्याः शक्तेरन्तरङ्गायाः काकाक्षितारकवत् क्रमप्रवृत्तिवशादनेकतः प्रकाशयितुमसमर्थत्वा- त्सत्स्वपि द्रव्येन्द्रियद्वारेषु न यौगपद्येन निखिलेन्द्रियार्थावबोधः सिद्धयेत्, परोक्षत्वात् ।।५६।। निश्चिनोति — फासो रसो य गंधो वण्णो सद्दो य पोग्गला होंति स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दाः पुद्गला मूर्ता भवन्ति । ते च विषयाः । केषाम् । अक्खाणं स्पर्शनादीन्द्रियाणां । ते अक्खा तान्यक्षाणीन्द्रियाणी कर्तृणि जुगवं ते णेव गेण्हंति युगपत्तान् स्वकीयविषयानपि न गृह्णन्ति न जानन्तीति । अयमत्राभिप्रायः — यथा सर्वप्रकारोपादेयभूतस्यानन्तसुखस्योपादानकारणभूतं के वलज्ञानं युगपत्समस्तं वस्तु जानत्सत् जीवस्य सुखकारणं तथेदमिन्द्रियज्ञानं स्वकीयविषयेऽपि युगपत्परिज्ञानाभावात्सुखकारणं न भवति ।।५६।। teo — indriyo vaDe grahAvAyogya ( – jaNAvAyogya) chhe. (parantu) indriyo vaDe teo paN yugapad grahAtA ( – jaNAtA) nathI, kAraN ke kShayopashamanI te prakAranI shakti nathI. indriyone je kShayopasham nAmanI antarang ( – andaranI) jANanArI shakti te kAgaDAnI AnkhanA DoLAnI jem krame pravartatI hovAne lIdhe anekata prakAshavAne ( – ekIsAthe anek viShayone jANavAne) asamartha chhe tethI dravyendriy -dvAro vidyamAn hovA chhatAn samasta indriyonA viShayonun ( – viShayabhUt padArthonun) gnAn ekIsAthe thatun nathI, kAraN ke indriyagnAn parokSha chhe.

bhAvArtha — kAgaDAne Ankh be hoy chhe paN pUtaLI ( – kIkI) ek ja hoy chhe. je AnkhathI kAgaDAne jovun hoy chhe te AnkhamAn pUtaLI AvI jAy chhe; te vakhate te bIjI AnkhathI joI shakato nathI. Am hovA chhatAn pUtaLI eTalI jhaDapathI be AnkhomAn phare chhe ke banne AnkhomAn judI judI pUtaLI hoy em lokone lAge chhe. vAstavik rIte pUtaLI ek ja hoy chhe. AvI ja dashA kShAyopashamik gnAnanI chhe. dravya- indriyarUpI dvAro to pAnch chhe paN kShAyopashamik gnAn ek vakhate ek indriy dvArA ja jANI shake chhe; te vakhate bIjI indriyo dvArA kArya thatun nathI. kShAyopashamik gnAn jyAre netra dvArA varNane jANavAnun ( – jovAnun) kArya karatun hoy chhe tyAre te shabda, gandh, ras ke sparshane jANI shakatun nathI arthAt jyAre te gnAnano upayog netra dvArA varNa jovAmAn rokAyo hoy chhe tyAre kAn par shA shabdo paDe chhe, nAkamAn kevI gandh Ave chhe vagere khyAl raheto nathI. joke gnAnano upayog ek viShayamAnthI bIjA viShayamAn jhaDapathI palaTAto hovAthI jANe ke badhA viShayo ekIsAthe jaNAtA hoy em sthUl draShTie jotAn lAge chhe topaN sUkShma draShTithI jotAn kShAyopashamik gnAn ek vakhate ek ja indriy dvArA pravartatun spaShTa rIte bhAse chhe. A rIte indriyo potAnA viShayomAn paN krame pravartatI hovAthI parokSha evun indriyagnAn hey chhe. 56.

Page 99 of 513
PDF/HTML Page 130 of 544
single page version

आत्मानमेव केवलं प्रति नियतं किल प्रत्यक्षम् । इदं तु व्यतिरिक्तास्तित्वयोगितया परद्रव्यतामुपगतैरात्मनः स्वभावतां मनागप्यसंस्पृशद्भिरिन्द्रियैरुपलभ्योपजन्यमानं न नामात्मनः प्रत्यक्षं भवितुमर्हति ।।५७।। अथेन्द्रियज्ञानं प्रत्यक्षं न भवतीति व्यवस्थापयति — परदव्वं ते अक्खा तानि प्रसिद्धान्यक्षाणीन्द्रियाणि पर- द्रव्यं भवन्ति । कस्य । आत्मनः । णेव सहावो त्ति अप्पणो भणिदा योऽसौ विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभाव आत्मनः संबन्धी तत्स्वभावानि निश्चयेन न भणितानीन्द्रियाणि । कस्मात् । भिन्नास्तित्वनिष्पन्नत्वात् । उवलद्धं तेहि उपलब्धं ज्ञातं यत्पञ्चेन्द्रियविषयभूतं वस्तु तैरिन्द्रियैः कधं पच्चक्खं अप्पणो होदि तद्वस्तु कथं प्रत्यक्षं भवत्यात्मनो, न कथमपीति । तथैव च नानामनोरथव्याप्तिविषये प्रतिपाद्यप्रतिपादकादिविकल्प- जालरूपं यन्मनस्तदपीन्द्रियज्ञानवन्निश्चयेन परोक्षं भवतीति ज्ञात्वा किं कर्तव्यम् । सकलैकाखण्डप्रत्यक्ष-

anvayArtha — [तानि अक्षाणि] te indriyo [परद्रव्यं] paradravya chhe, [आत्मनः स्वभावः इति] temane AtmAnA svabhAvarUp [न एव भणितानि] kahI nathI; [तैः] temanA vaDe [उपलब्धं] jaNAyelun [आत्मनः] AtmAne [प्रत्यक्षं] pratyakSha [कथं भवति] kaI rIte hoy?

TIkA — je kevaL AtmA prati ja niyat hoy te (gnAn) kharekhar pratyakSha chhe. A (indriyagnAn) to, je bhinna astitvavALI hovAthI paradravyapaNAne pAmI chhe (arthAt paradravyarUp chhe) ane AtmasvabhAvapaNAne jarA paN sparshatI nathI (arthAt AtmAnA svabhAvarUp leshamAtra paN nathI) evI indriyo vaDe upalabdhi karIne ( – evI indriyonA nimittathI padArthone jANIne) Upaje chhe tethI te (indriyagnAn) AtmAne pratyakSha hoI shake nahi.

Page 100 of 513
PDF/HTML Page 131 of 544
single page version

यत्तु खलु परद्रव्यभूतादन्तःकरणादिन्द्रियात्परोपदेशादुपलब्धेः संस्कारादालोकादेर्वा प्रतिभासमयपरमज्योतिःकारणभूते स्वशुद्धात्मस्वरूपभावनासमुत्पन्नपरमाह्लादैकलक्षणसुखसंवित्त्याकार- परिणतिरूपे रागादिविकल्पोपाधिरहिते स्वसंवेदनज्ञाने भावना कर्तव्या इत्यभिप्रायः ।।५७।। अथ पुनरपि प्रकारान्तरेण प्रत्यक्षपरोक्षलक्षणं कथयति — जं परदो विण्णाणं तं तु परोक्खं ति भणिदं यत्परतः सकाशाद्विज्ञानं परिज्ञानं भवति तत्पुनः परोक्षमिति भणितम् । केषु विषयेषु । अट्ठेसु ज्ञेयपदार्थेषु । जदि

bhAvArtha — je sIdhun AtmA dvArA ja jANe chhe te gnAn pratyakSha chhe. indriyagnAn to paradravyarUp indriyo dvArA jANe chhe tethI te pratyakSha nathI. 57.

anvayArtha — [परतः] par dvArA thatun [ यत् ] je [ अर्थेषु विज्ञानं ] padArtho sambandhI vignAn [ तत् तु] te to [परोक्षं इति भणितं] parokSha kahevAmAn Avyun chhe; [ यदि ] jo [ केवलेन जीवेन ] kevaL jIv vaDe ja [ ज्ञातं भवति हि ] jANavAmAn Ave [ प्रत्यक्षम् ] to te gnAn pratyakSha chhe.

TIkA — nimittapaNAne pAmelAn (arthAt nimittarUp banelAn) evAn je paradravya- bhUt ¹antakaraN, indriy, ²paropadesh, ³upalabdhi, ⁴sanskAr ke ⁵prakAshAdik, temanA dvArA 1. antakaraN = man 2. paropadesh = anyano upadesh 3. upalabdhi = gnAnAvaraNIy karmanA kShayopashamanA nimitte UpajelI padArthone jANavAnI shakti.

(A ‘labdha’shakti jyAre ‘upayukta’ thAy tyAre ja padArtha jaNAy.) 4. sanskAr = pUrve jANelA padArthonI dhAraNA 5. chakShuindriy dvArA rUpI padArthane jovAmAn prakAsh paN nimittarUp thAy chhe.

Page 101 of 513
PDF/HTML Page 132 of 544
single page version

निमित्ततामुपगतात् स्वविषयमुपगतस्यार्थस्य परिच्छेदनं तत् परतः प्रादुर्भवत्परोक्षमित्या- लक्ष्यते । यत्पुनरन्तःकरणमिन्द्रियं परोपदेशमुपलब्धिं संस्कारमालोकादिकं वा समस्तमपि परद्रव्यमनपेक्ष्यात्मस्वभावमेवैकं कारणत्वेनोपादाय सर्वद्रव्यपर्यायजातमेकपद एवाभिव्याप्य प्रवर्तमानं परिच्छेदनं तत् केवलादेवात्मनः संभूतत्वात् प्रत्यक्षमित्यालक्ष्यते । इह हि सहजसौख्यसाधनीभूतमिदमेव महाप्रत्यक्षमभिप्रेतमिति ।।५८।।

केवलेण णादं हवदि हि यदि केवलेनासहायेन ज्ञातं भवति हि स्फु टम् । केन कर्तृभूतेन । जीवेण जीवेन । तर्हि पच्चक्खं प्रत्यक्षं भवतीति । अतो विस्तरः — इन्द्रियमनःपरोपदेशालोकादिबहिरङ्गनिमित्तभूतात्तथैव च ज्ञानावरणीयक्षयोपशमजनितार्थग्रहणशक्तिरूपाया उपलब्धेरर्थावधारणरूपसंस्काराच्चान्तरङ्गकारणभूतात्- सकाशादुत्पद्यते यद्विज्ञानं तत्पराधीनत्वात्परोक्षमित्युच्यते । यदि पुनः पूर्वोक्तसमस्तपरद्रव्यमनपेक्ष्य केवलाच्छुद्धबुद्धैकस्वभावात्परमात्मनः सकाशात्समुत्पद्यते ततोऽक्षनामानमात्मानं प्रतीत्योत्पद्यमानत्वा- त्प्रत्यक्षं भवतीति सूत्राभिप्रायः ।।५८।। एवं हेयभूतेन्द्रियज्ञानकथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन तृतीयस्थलं गतम् । अथाभेदनयेन पञ्चविशेषणविशिष्टं केवलज्ञानमेव सुखमिति प्रतिपादयति — जादं जातं thatun je svaviShayabhUt padArthanun gnAn, te par dvArA ¹prAdurbhAv pAmatun hovAthI ‘parokSha’ tarIke oLakhAy chhe; ane antakaraN, indriy, paropadesh, upalabdhi, sanskAr ke prakAshAdik — e badhay paradravyanI apekShA rAkhyA vinA ek AtmasvabhAvane ja kAraNapaNe grahIne sarva dravya -paryAyonA samUhamAn ekIvakhate ja vyApIne pravartatun je gnAn, te kevaL AtmA dvArA ja utpanna thatun hovAthI ‘pratyakSha’ tarIke oLakhAy chhe.

ahIn (A gAthAmAn) sahaj sukhanA sAdhanabhUt evun A ja mahApratyakSha gnAn ichchhavAmAn Avyun chhe — upAdey mAnavAmAn Avyun chhe (em Ashay samajavo). 58.

Page 102 of 513
PDF/HTML Page 133 of 544
single page version

स्वयं जातत्वात्, समन्तत्वात्, अनन्तार्थविस्तृतत्वात्, विमलत्वात्, अवग्रहादि- रहितत्वाच्च प्रत्यक्षं ज्ञानं सुखमैकान्तिकमिति निश्चीयते, अनाकुलत्वैकलक्षणत्वात्सौख्यस्य । यतो हि परतो जायमानं पराधीनतया, असमंतमितरद्वारावरणेन, कतिपयार्थप्रवृत्तमितरार्थ- बुभुत्सया, समलमसम्यगवबोधेन, अवग्रहादिसहितं क्रमकृतार्थग्रहणखेदेन परोक्षं ज्ञानमत्यन्त- उत्पन्नम् । किं कर्तृ । णाणं केवलज्ञानम् । कथं जातम् । सयं स्वयमेव । पुनरपि किंविशिष्टम् । समंतं परिपूर्णम् । पुनरपि किंरूपम् । अणंतत्थवित्थडं अनन्तार्थविस्तीर्णम् । पुनः कीदृशम् । विमलं संशयादिमल-

anvayArtha — [ स्वयं जातं ] svayam ( – potAthI ja) Upajatun, [ समंतं ] samant (arthAt sarva pradeshethI jANatun), [ अनन्तार्थविस्तृतं ] anant padArthomAn vistRut, [ विमलं ] vimaL [ तु ] ane [ अवग्रहादिभिः रहितं ] avagrahAdithI rahit — [ ज्ञानं ] evun gnAn [ ऐकान्तिकं सुखं ] ekAntik sukh chhe [ इति भणितम् ] em (sarvagnadeve) kahyun chhe.

TIkA — (1) ‘svayam Upajatun’ hovAthI, (2) ¹‘samant’ hovAthI, (3)‘anant padArthomAn vistRut’ hovAthI, (4) ‘vimaL’ hovAthI ane (5) ‘avagrahAdi rahit’ hovAthI, pratyakSha gnAn ²ekAntik sukh chhe em nakkI thAy chhe, kAraN ke sukhanun anAkuLatA ja ek lakShaN chhe.

dvAronA AvaraNane lIdhe, (3) ‘(mAtra) keTalAk padArthomAn pravartatun’ thakun ⁴itar padArthone jANavAnI ichchhAne lIdhe, (4) ‘samaL’ hovAthI asamyak avabodhane lIdhe ( — karmamaLavALun hovAthI sanshay -vimoh -vibhram sahit jANavAne lIdhe), ane (5) ‘avagrahAdi sahit’ hovAthI krame thatA ⁵padArthagrahaNanA khedane lIdhe ( – A kAraNone lIdhe), parokSha gnAn atyant AkuL chhe; tethI te paramArthe sukh nathI. 1. samant = chAre taraph — sarva bhAgamAn vartatun; sarva AtmapradeshethI jANatun; samasta; Akhun; akhanD. 2. ekAntik = paripUrNa; chhevaTanun; ekalun; sarvathA. 3. parokSha gnAn khanDit chhe arthAt amuk pradesho dvArA ja jANe chhe, jem ke — varNa Ankh jeTalA pradesho

dvArA ja (indriyagnAnathI) jaNAy chhe; anya dvAro bandh chhe. 4. itar = anya; bIjA; te sivAyanA. 5. padArthagrahaN arthAt padArthano bodh ekIsAthe na thatAn avagrah, IhA vagere kramapUrvak thato hovAthI

Page 103 of 513
PDF/HTML Page 134 of 544
single page version

माकुलं भवति । ततो न तत् परमार्थतः सौख्यम् । इदं तु पुनरनादिज्ञानसामान्य- स्वभावस्योपरि महाविकाशेनाभिव्याप्य स्वत एव व्यवस्थितत्वात्स्वयं जायमानमात्माधीनतया, समन्तात्मप्रदेशान् परमसमक्षज्ञानोपयोगीभूयाभिव्याप्य व्यवस्थितत्वात्समन्तम् अशेषद्वारा- पावरणेन, प्रसभं निपीतसमस्तवस्तुज्ञेयाकारं परमं वैश्वरूप्यमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वादनन्तार्थ- विस्तृतम् समस्तार्थाबुभुत्सया, सकलशक्तिप्रतिबन्धककर्मसामान्यनिःक्रान्ततया परिस्पष्ट- प्रकाशभास्वरं स्वभावमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वाद्विमलम् सम्यगवबोधेन, युगपत्समर्पित- त्रैसमयिकात्मस्वरूपं लोकालोकमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वादवग्रहादिरहितम् क्रमकृतार्थग्रहण- खेदाभावेन प्रत्यक्षं ज्ञानमनाकुलं भवति । ततस्तत्पारमार्थिकं खलु सौख्यम् ।।५९।। रहितम् । पुनरपि कीदृक् । रहियं तु ओग्गहादिहिं अवग्रहादिरहितं चेति । एवं पञ्चविशेषणविशिष्टं यत्केवलज्ञानं सुहं ति एगंतियं भणिदं तत्सुखं भणितम् । कथंभूतम् । ऐकान्तिकं नियमेनेति । तथाहि — परनिरपेक्षत्वेन चिदानन्दैकस्वभावं निजशुद्धात्मानमुपादानकारणं कृत्वा समुत्पद्यमानत्वात्स्वयं जायमानं

ane A pratyakSha gnAn to anAkuL chhe, kAraN ke — (1) anAdi gnAnasAmAnyarUp svabhAv upar mahA vikAsathI vyApIne svata ( – potAthI) ja rahyun hovAthI ‘svayam Upaje chhe’ tethI AtmAdhIn chhe (ane AtmAdhIn hovAthI AkuLatA thatI nathI); (2) samasta AtmapradeshomAn, param ¹samakSha gnAnopayogarUp thaI, vyApI rahelun hovAthI ‘samant chhe’ tethI asheSh dvAro khullAn thayAn chhe (ane e rIte koI dvAr bandh nahi hovAthI AkuLatA thatI nathI); (3) samasta vastuonA gneyAkArone atyant pI gayun hovAne lIdhe param ²vividhatAmAn vyApIne rahelun hovAthI ‘anant padArthomAn vistRut chhe’ tethI sarva padArthone jANavAnI ichchhAno abhAv chhe (ane e rIte koI padArthane jANavAnI ichchhA nahi hovAthI AkuLatA thatI nathI); (4) (gnAnamAnthI) sakaL shaktine rokanArun karmasAmAnya nIkaLI gayun hovAne lIdhe (gnAn) ³parispaShTa prakAsh vaDe prakAshamAn ( – tejasvI) svabhAvamAn vyApIne rahyun hovAthI ‘vimaL chhe’ tethI samyakpaNe ( – barAbar) jANe chhe (ane e rIte sanshayAdirahitapaNe jANavAne lIdhe AkuLatA thatI nathI); tathA (5) jemaNe traNe kALanun potAnun svarUp yugapad samarpit karyun chhe ( – ekIsamaye jaNAvyun chhe) evA lokAlokamAn vyApIne rahyun hovAthI ‘avagrahAdi rahit chhe’ tethI krame thatA padArthagrahaNanA khedano abhAv chhe. — A pramANe (uparyukta pAnch kAraNe) pratyakSha gnAn anAkuL chhe. tethI kharekhar te pAramArthik sukh chhe. 1. samakSha = pratyakSha 2. param vividhatA = samastapadArthasamUh ke je anant vividhatAmay chhe. 3. parispaShTa = sarva prakAre spaShTa; atyant spaShTa.

Page 104 of 513
PDF/HTML Page 135 of 544
single page version

अथ केवलस्यापि परिणामद्वारेण खेदस्य संभवादैकान्तिकसुखत्वं नास्तीति प्रत्याचष्टे —

अत्र को हि नाम खेदः कश्च परिणामः कश्च केवलसुखयोर्व्यतिरेकः, यतः केवलस्यैकान्तिक सुखत्वं न स्यात् । खेदस्यायतनानि घातिकर्माणि, न नाम केवलं परिणाम- सत्, सर्वशुद्धात्मप्रदेशाधारत्वेनोत्पन्नत्वात्समस्तं सर्वज्ञानाविभागपरिच्छेदपरिपूर्णं सत्, समस्तावरण- क्षयेनोत्पन्नत्वात्समस्तज्ञेयपदार्थग्राहकत्वेन विस्तीर्णं सत्, संशयविमोहविभ्रमरहितत्वेन सूक्ष्मादिपदार्थ- परिच्छित्तिविषयेऽत्यन्तविशदत्वाद्विमलं सत्, क्रमकरणव्यवधानजनितखेदाभावादवग्रहादिरहितं च सत्, यदेवं पञ्चविशेषणविशिष्टं क्षायिकज्ञानं तदनाकुलत्वलक्षणपरमानन्दैकरूपपारमार्थिकसुखात्संज्ञालक्षण- प्रयोजनादिभेदेऽपि निश्चयेनाभिन्नत्वात्पारमार्थिकसुखं भण्यते – इत्यभिप्रायः ।।५९।। अथानन्तपदार्थ- परिच्छेदनात्केवलज्ञानेऽपि खेदोऽस्तीति पूर्वपक्षे सति परिहारमाह – जं केवलं ति णाणं तं सोक्खं

have ‘kevaLagnAnane paN pariNAm dvArA *khedano sambhav hovAthI kevaLagnAn ekAntik sukh nathI’ evA abhiprAyanun khanDan kare chhe —

anvayArtha — [यत् ] je [केवलम् इति ज्ञानं] ‘kevaL’ nAmanun gnAn chhe [तत् सौख्यं] te sukh chhe. [परिणामः च] pariNAm paN [सः च एव] te ja chhe. [तस्य खेदः न भणितः] tene khed kahyo nathI (arthAt kevaLagnAnamAn sarvagnadeve khed kahyo nathI) [यस्मात् ] kAraN ke [घातीनि] ghAtikarmo [क्षयं जातानि] kShay pAmyAn chhe.

TIkA — ahIn (kevaLagnAnanI bAbatamAn), (1) khed sho, (2) pariNAm shA tathA (3) kevaLagnAn ane sukhano vyatirek ( – bhed) sho, ke jethI kevaLagnAnane ekAntik sukhapaNun na hoy? * khed = thAk; santAp; dukh.

Page 105 of 513
PDF/HTML Page 136 of 544
single page version

मात्रम् । घातिकर्माणि हि महामोहोत्पादकत्वादुन्मत्तकवदतस्मिंस्तद्बुद्धिमाधाय परिच्छेद्यमर्थं प्रत्यात्मानं यतः परिणामयन्ति, ततस्तानि तस्य प्रत्यर्थं परिणम्य परिणम्य श्राम्यतः खेदनिदानतां प्रतिपद्यन्ते । तदभावात्कुतो हि नाम केवले खेदस्योद्भेदः । यतश्च त्रिसमया- वच्छिन्नसकलपदार्थपरिच्छेद्याकारवैश्वरूप्यप्रकाशनास्पदीभूतं चित्रभित्तिस्थानीयमनन्तस्वरूपं स्वयमेव परिणमत्केवलमेव परिणामः । ततः कुतोऽन्यः परिणामो यद्द्वारेण खेदस्यात्मलाभः । यतश्च समस्तस्वभावप्रतिघाताभावात्समुल्लसितनिरङ्कुशानन्तशक्तितया सकलं त्रैकालिकं लोका- लोकाकारमभिव्याप्य कूटस्थत्वेनात्यन्तनिःप्रकम्पं व्यवस्थितत्वादनाकुलतां सौख्यलक्षण- यत्केवलमिति ज्ञानं तत्सौख्यं भवति, तस्मात् खेदो तस्स ण भणिदो तस्य केवलज्ञानस्य खेदो दुःखं न भणितम् । तदपि कस्मात् । जम्हा घादी खयं जादा यस्मान्मोहादिघातिकर्माणि क्षयं गतानि । तर्हि तस्यानन्तपदार्थपरिच्छित्तिपरिणामो दुःखकारणं भविष्यति । नैवम् । परिणमं च सो चेव तस्य केवलज्ञानस्य संबन्धी परिणामश्च स एव सुखरूप एवेति । इदानीं विस्तरः — ज्ञानदर्शनावरणोदये सति युगपदर्थान् ज्ञातुमशक्यत्वात् क्रमकरणव्यवधानग्रहणे खेदो भवति, आवरणद्वयाभावे सति युगपद्ग्रहणे केवलज्ञानस्य खेदो नास्तीति सुखमेव । तथैव तस्य भगवतो जगत्त्रयकालत्रयवर्तिसमस्तपदार्थ- युगपत्परिच्छित्तिसमर्थमखण्डैकरूपं प्रत्यक्षपरिच्छित्तिमयं स्वरूपं परिणमत्सत् केवलज्ञानमेव परिणामो, न

(1) khedanAn Ayatano ( – sthAno) ghAtikarmo chhe, kevaL pariNAmamAtra nahi. ghAtikarmo mahA mohanAn utpAdak hovAthI dhatUrAnI mAphak ¹atatmAn tatbuddhi dhAraN karAvI AtmAne gney padArtha prati pariNamAve chhe, tethI te ghAtikarmo, darek padArtha prati pariNamI pariNamIne thAkatA te AtmAne khedanAn kAraN thAy chhe. temano (ghAtikarmono) abhAv hovAthI kevaLagnAnamAn khedanun pragaTavun kyAthi thAy? (2) vaLI traN kALarUp traN bhedo jemAn pADavAmAn Ave chhe evA samasta padArthonA gneyAkArorUp vividhatAne prakAshavAnA sthAnabhUt kevaLagnAn, chItarelI bhIntanI mAphak, anantasvarUpe pote ja pariNamatun hovAthI kevaLagnAn ja pariNAm chhe. mATe anya pariNAm kyAn chhe ke je dvArA khedanI utpatti thAy? (3) vaLI kevaLagnAn samasta

²svabhAvapratighAtanA abhAvane lIdhe nirankush anant shakti ullasI hovAthI sakaL trikALik lokAlok -AkAramAn vyApIne ³kUTasthapaNe atyant niShkamp rahyun chhe tethI AtmAthI 1. atatmAn tatbuddhi = vastu je -svarUpe na hoy te -svarUpe hovAnI mAnyatA; jem ke — jaDamAn chetanabuddhi

(arthAt jaDamAn chetananI mAnyatA), dukhamAn sukhabuddhi vagere. 2. pratighAt = vighna; rukAvaT; haNAvun te; ghAt. 3. kUTastha = sarvakALe ek rUpe rahenArun; achaL. (kevaLagnAn sarvathA apariNAmI nathI; parantu te ek

pra. 14

Page 106 of 513
PDF/HTML Page 137 of 544
single page version

भूतामात्मनोऽव्यतिरिक्तां बिभ्राणं केवलमेव सौख्यम् । ततः कुतः केवलसुखयोर्व्यतिरेकः । अतः सर्वथा केवलं सुखमैकान्तिकमनुमोदनीयम् ।।६०।। च केवलज्ञानाद्भिन्नपरिणामोऽस्ति येन खेदो भविष्यति । अथवा परिणामविषये द्वितीयव्याख्यानं क्रियते ---युगपदनन्तपदार्थपरिच्छित्तिपरिणामेऽपि वीर्यान्तरायनिरवशेषक्षयादनन्तवीर्यत्वात् खेदकारणं नास्ति, तथैव च शुद्धात्मसर्वप्रदेशेषु समरसीभावेन परिणममानानां सहजशुद्धानन्दैकलक्षणसुख- रसास्वादपरिणतिरूपामात्मनः सकाशादभिन्नामनाकुलतां प्रति खेदो नास्ति । संज्ञालक्षणप्रयोजनादि- भेदेऽपि निश्चयेनाभेदरूपेण परिणममानं केवलज्ञानमेव सुखं भण्यते । ततः स्थितमेतत्केवलज्ञानाद्भिन्नं सुखं नास्ति । तत एव केवलज्ञाने खेदो न संभवतीति ।।६०।। अथ पुनरपि केवलज्ञानस्य सुखस्वरूपतां प्रकारान्तरेण दृढयति — णाणं अत्थंतगयं ज्ञानं केवलज्ञानमर्थान्तगतं ज्ञेयान्तप्राप्तं । लोयालोएसु वित्थडा abhinna evI, sukhanA lakShaNabhUt anAkuLatA dharatun thakun kevaLagnAn ja sukh chhe. mATe kevaLagnAn ane sukhano vyatirek kyAn chhe?

AthI ‘kevaLagnAn ekAntik sukh chhe’ em sarvathA anumodavAyogya chhe ( – AnandathI sammat karavAyogya chhe).

bhAvArtha — ‘kevaLagnAnamAn paN pariNAm thayA karatA hovAthI thAk lAge ane tethI dukh thAy; mATe kevaLagnAn ekAntik sukh kaI rIte hoI shake?’ evI shankAnun ahIn samAdhAn karavAmAn Avyun chhe

(1) pariNAmamAtra thAkanun ke dukhanun kAraN nathI, paN ghAtikarmonA nimitte thatA par -sanmukh pariNAm thAkanAn ke dukhanAn kAraN chhe. kevaLagnAnamAn ghAtikarmo avidyamAn hovAthI tyAn thAk ke dukh nathI. (2) vaLI kevaLagnAn pote ja pariNAmashIl chhe; pariNaman kevaLagnAnanun svarUp ja chhe, upAdhi nathI. pariNAmano nAsh thAy to kevaLagnAnano ja nAsh thAy. A rIte pariNAm kevaLagnAnanun sahaj svarUp hovAthI kevaLagnAnane pariNAm dvArA khed hoI shake nahi — hoto nathI. (3) vaLI kevaLagnAn AkhA trikALik lokAlokanA AkArane ( – samasta padArthonA trikALik gneyAkArasamUhane) sarvadA aDolapaNe jANatun thakun atyant niShkamp – sthir – akShubdha – anAkuL chhe; ane anAkuL hovAthI sukhI chhe — sukhasvarUp chhe, kAraN ke anAkuLatA sukhanun ja lakShaN chhe. Am kevaLagnAn ane akShubdhatA – anAkuLatA bhinna nahi hovAthI kevaLagnAn ane sukh bhinna nathI.

A rIte (1) ghAtikarmonA abhAvane lIdhe, (2) pariNAm koI upAdhi nahi hovAne lIdhe, ane (3) kevaLagnAn niShkamp – sthir – anAkuL hovAne lIdhe, kevaLagnAn sukhasvarUp ja chhe. 60.

Page 107 of 513
PDF/HTML Page 138 of 544
single page version

स्वभावप्रतिघाताभावहेतुकं हि सौख्यम् । आत्मनो हि दृशिज्ञप्ती स्वभावः, तयोर्लोका- लोकविस्तृतत्वेनार्थान्तगतत्वेन च स्वच्छन्दविजृम्भितत्वाद्भवति प्रतिघाताभावः । ततस्तद्धेतुकं सौख्यमभेदविवक्षायां केवलस्य स्वरूपम् । किंच केवलं सौख्यमेव; सर्वानिष्टप्रहाणात्, दिट्ठी लोकालोकयोर्विस्तृता दृष्टिः केवलदर्शनम् । णट्ठमणिट्ठं सव्वं अनिष्टं दुःखमज्ञानं च तत्सर्वं नष्टं । इट्ठं पुण जं हि तं लद्धं इष्टं पुनर्यद् ज्ञानं सुखं च हि स्फु टं तत्सर्वं लब्धमिति । तद्यथा – स्वभावप्रतिघाताभाव- हेतुकं सुखं भवति । स्वभावो हि केवलज्ञानदर्शनद्वयं, तयोः प्रतिघात आवरणद्वयं, तस्याभावः केवलिनां, ततः कारणात्स्वभावप्रतिघाताभावहेतुकमक्षयानन्तसुखं भवति । यतश्च परमानन्दैकलक्षण-

have pharIne paN ‘kevaL (arthAt kevaLagnAn) sukhasvarUp chhe’ em nirUpaN karatAn upasanhAr kare chhe —

anvayArtha — [ज्ञानं] gnAn [अर्थान्तगतं] padArthonA pArane pAmelun chhe [दृष्टिः] ane darshan [लोकालोकेषु विस्तृता] lokAlokamAn vistRut chhe; [सर्वं अनिष्टं] sarva aniShTa [नष्टं] nAsh pAmyun chhe [पुनः] ane [यत् तु] je [इष्टं] iShTa chhe [तत्] te sarva [लब्धं] prApta thayun chhe. (tethI kevaL arthAt kevaLagnAn sukhasvarUp chhe.)

TIkA — sukhanun kAraN svabhAvapratighAtano abhAv chhe. AtmAno svabhAv darshan- gnAn chhe; (kevaLadashAmAn) temanA ( – darshanagnAnanA) pratighAtano abhAv chhe, kAraN ke darshan lokAlokamAn vistRut hovAthI ane gnAn padArthonA pArane pAmelun hovAthI teo (darshan -gnAn) svachchhandapaNe ( – svatantratAthI, ankush vagar, koIthI dabAyA vinA) khIlelAn chhe. (Am darshanagnAnarUp svabhAvanA pratighAtano abhAv chhe) tethI svabhAvanA pratighAtano abhAv jenun kAraN chhe evun sukh abhedavivakShAmAn kevaLanun svarUp chhe.

Page 108 of 513
PDF/HTML Page 139 of 544
single page version

सर्वेष्टोपलम्भाच्च । यतो हि केवलावस्थायां सुखप्रतिपत्तिविपक्षभूतस्य दुःखस्य साधनतामुप- गतमज्ञानमखिलमेव प्रणश्यति, सुखस्य साधनीभूतं तु परिपूर्णं ज्ञानमुपजायते, ततः केवलमेव सौख्यमित्यलं प्रपञ्चेन ।।६१।।

सुखप्रतिपक्षभूतमाकुलत्वोत्पादकमनिष्टं दुःखमज्ञानं च नष्टं, यतश्च पूर्वोक्तलक्षणसुखाविनाभूतं त्रैलोक्योदरविवरवर्तिसमस्तपदार्थयुगपत्प्रकाशकमिष्टं ज्ञानं च लब्धं, ततो ज्ञायते केवलिनां ज्ञानमेव सुखमित्यभिप्रायः ।।६१।। अथ पारमार्थिकसुखं केवलिनामेव, संसारिणां ये मन्यन्ते तेऽभव्या इति निरूपयति — णो सद्दहंति नैव श्रद्दधति न मन्यन्ते । किम् । सोक्खं निर्विकारपरमाह्लादैकसुखम् । कथंभूतं न मन्यन्ते । सुहेसु परमं ति सुखेषु मध्ये तदेव परमसुखम् । केषां संबन्धि यत्सुखम् । विगदघादीणं विगतघातिकर्मणां केवलिनाम् । किं कृत्वापि न मन्यन्ते । सुणिदूण ‘जादं सयं समत्तं’ इत्यादि- पूर्वोक्तगाथात्रयकथितप्रकारेण श्रुत्वापि । ते अभव्वा ते अभव्याः । ते हि जीवा वर्तमानकाले

(bIjI rIte kevaLanun sukhasvarUpapaNun samajAvavAmAn Ave chhe) vaLI, kevaL arthAt kevaLagnAn sukh ja chhe, kAraN ke sarva aniShTano nAsh thayo chhe ane sarva iShTanI prApti thaI chhe. kevaL -avasthAmAn, sukhopalabdhinA vipakShabhUt je dukh tenA sAdhanabhUt agnAn Akhuny nAsh pAme chhe ane sukhanA sAdhanabhUt paripUrNa gnAn Upaje chhe, tethI kevaL ja sukh chhe. visheSh vistArathI bas thAo. 61.

anvayArtha — ‘[ विगतघातिनां ] jemanAn ghAtikarmo nAsh pAmyAn chhe temanun [ सौख्यं ] sukh [ सुखेषु परमं ] (sarva) sukhomAn param arthAt utkRuShTa chhe’ [ इति श्रुत्वा ] evun vachan sAmbhaLIne [ न श्रद्दधति ] jeo tene shraddhatA nathI [ ते अभव्याः ] teo abhavya chhe; [ भव्याः वा ] ane bhavyo [ तत् ] teno [ प्रतीच्छन्ति ] svIkAr ( – Adar, shraddhA) kare chhe.

Page 109 of 513
PDF/HTML Page 140 of 544
single page version

इह खलु स्वभावप्रतिघातादाकुलत्वाच्च मोहनीयादिकर्मजालशालिनां सुखाभासे- ऽप्यपारमार्थिकी सुखमिति रूढिः । केवलिनां तु भगवतां प्रक्षीणघातिकर्मणां स्वभाव- प्रतिघाताभावादनाकुलत्वाच्च यथोदितस्य हेतोर्लक्षणस्य च सद्भावात्पारमार्थिकं सुखमिति श्रद्धेयम् । न किलैवं येषां श्रद्धानमस्ति ते खलु मोक्षसुखसुधापानदूरवर्तिनो मृगतृष्णाम्भो- भारमेवाभव्याः पश्यन्ति । ये पुनरिदमिदानीमेव वचः प्रतीच्छन्ति ते शिवश्रियो भाजनं समासन्नभव्याः भवन्ति । ये तु पुरा प्रतीच्छन्ति ते तु दूरभव्या इति ।।६२।। सम्यक्त्वरूपभव्यत्वव्यक्त्यभावादभव्या भण्यन्ते, न पुनः सर्वथा । भव्वा वा तं पडिच्छंति ये वर्तमानकाले सम्यक्त्वरूपभव्यत्वव्यक्तिपरिणतास्तिष्ठन्ति ते तदनन्तसुखमिदानीं मन्यन्ते । ये च सम्यक्त्वरूप- भव्यत्वव्यक्त्या भाविकाले परिणमिष्यन्ति ते च दूरभव्या अग्रे श्रद्धानं कुर्युरिति । अयमत्रार्थः — मारणार्थं तलवरगृहीततस्करस्य मरणमिव यद्यपीन्द्रियसुखमिष्टं न भवति, तथापि तलवरस्थानीय- चारित्रमोहोदयेन मोहितः सन्निरुपरागस्वात्मोत्थसुखमलभमानः सन् सरागसम्यग्दृष्टिरात्मनिन्दादिपरिणतो हेयरूपेण तदनुभवति । ये पुनर्वीतरागसम्यग्दृष्टयः शुद्धोपयोगिनस्तेषां, मत्स्यानां स्थलगमनमिवा- ग्निप्रवेश इव वा, निर्विकारशुद्धात्मसुखाच्च्यवनमपि दुःखं प्रतिभाति । तथा चोक्तम् —

TIkA — A lokamAn mohanIyAdikarmajALavALAone svabhAvapratighAtane lIdhe ane AkuLapaNAne lIdhe sukhAbhAs hovA chhatAn te sukhAbhAsane ‘sukh’ kahevAnI apAramArthik rUDhi chhe, ane jemanAn ghAtikarmo kShay pAmyAn chhe evA kevaLIbhagavantone, svabhAvapratighAtanA abhAvane lIdhe ane anAkuLapaNAne lIdhe sukhanA yathokta ¹kAraNano ane ²lakShaNano sadbhAv hovAthI, pAramArthik sukh chhe — em shraddhavAyogya chhe. jemane Avun shraddhAn nathI, teo — mokShasukharUpI sudhApAnathI dUravartI abhavyo — mRugatRuShNAnA jaLasamUhane ja dekhe ( – anubhave) chhe; ane jeo te vachanano hamaNAn ja svIkAr ( – shraddhA) kare chhe teo — shivashrInAn ( – mokShalakShmInAn) bhAjan — Asannabhavyo chhe, tathA jeo AgaL upar svIkAr karashe teo dUrabhavyo chhe.

bhAvArtha — ‘kevaLIbhagavantone ja pAramArthik sukh chhe’ evun vachan sAmbhaLIne jeo kadI teno svIkAr – Adar – shraddhA karatA nathI teo kadI mokSha pAmatA nathI; jeo te vachan sAmbhaLIne antarathI teno svIkAr – Adar – shraddhA kare chhe teo ja mokSha pAme chhe, — hamaNAn kare chhe te Asannabhavya chhe ane AgaL upar karashe te dUrabhavya chhe. 62. 1. sukhanun kAraN svabhAvapratighAtano abhAv chhe. 2. sukhanun lakShaN anAkuLapaNun chhe.