Page 70 of 513
PDF/HTML Page 101 of 544
single page version

इन्द्रियज्ञानं नाम उपदेशान्तःकरणेन्द्रियादीनि विरूपकारणत्वेनोपलब्धिसंस्कारादीन् अन्तरङ्गस्वरूपकारणत्वेनोपादाय प्रवर्तते । प्रवर्तमानं च सप्रदेशमेवाध्यवस्यति स्थूलोपलम्भक- त्वान्नाप्रदेशम् । मूर्तमेवावगच्छति तथाविधविषयनिबन्धनसद्भावान्नामूर्तम् । वर्तमानमेव परिच्छि- नत्ति विषयविषयिसन्निपातसद्भावान्न तु वृत्तं वर्त्स्यच्च । यत्तु पुनरनावरणमतीन्द्रियं ज्ञानं तस्य समिद्धधूमध्वजस्येवानेकप्रकारतालिङ्गितं दाह्यं दाह्यतानतिक्रमाद्दाह्यमेव यथा तथात्मनः अप्रदेशं सप्रदेशं मूर्तममूर्तमजातमतिवाहितं च पर्यायजातं ज्ञेयतानतिक्रमात्परिच्छेद्यमेव भवतीति ।।४१।। अथातीन्द्रियज्ञानमतीतानागतसूक्ष्मादिपदार्थान् जानातीत्युपदिशति ---अपदेसं अप्रदेशं कालाणुपरमाण्वादि सपदेसं शुद्धजीवास्तिकायादिपञ्चास्तिकायस्वरूपं मुत्तं मूर्तं पुद्गलद्रव्यं अमुत्तं च अमूर्तं च शुद्धजीवद्रव्यादि पज्जयमजादं पलयं गदं च पर्यायमजातं भाविनं प्रलयं गतं चातीतमेतत्सर्वं पूर्वोक्तं ज्ञेयं वस्तु जाणदि जानाति यद्ज्ञानं कर्तृ तं णाणमदिंदियं भणियं तद्ज्ञानमतीन्द्रियं भणितं, तेनैव सर्वज्ञो भवति । तत एव च पूर्वगाथोदितमिन्द्रियज्ञानं मानसज्ञानं च त्यक्त्वा ये निर्विकल्पसमाधि- रूपस्वसंवेदनज्ञाने समस्तविभावपरिणामत्यागेन रतिं कुर्वन्ति त एव परमाह्लादैकलक्षणसुखस्वभावं सर्वज्ञपदं लभन्ते इत्यभिप्रायः ।।४१।। एवमतीतानागतपर्याया वर्तमानज्ञाने प्रत्यक्षा न भवन्तीति

TIkA — indriyagnAn upadesh, antakaraN, indriy vagerene ¹virUp -kAraNapaNe (grahIne) ane ²upalabdhi, ³sanskAr vagerene antarang svarUp -kAraNapaNe grahIne pravarte chhe; ane pravartatun thakun (te), sapradeshane ja jANe chhe kAraN ke sthUlanun jANanAr chhe, apradeshane nathI jANatun (kAraN ke sUkShmanun jANanAr nathI); mUrtane ja jANe chhe kAraN ke tevA (mUrtik) viShay sAthe tene sambandh chhe, amUrtane nathI jANatun (kAraN ke amUrtik viShay sAthe indriyagnAnane sambandh nathI); vartamAnane ja jANe chhe kAraN ke viShay -viShayInA sannipAtano sadbhAv chhe, vartI chUkelAne ane bhaviShyamAn vartanArane nathI jANatun (kAraN ke indriy ane padArthanA sannikarShano abhAv chhe).

parantu je anAvaraN atIndriy gnAn chhe tene to potAne apradesh, sapradesh, mUrta ne amUrta (padArthamAtra) tathA anutpanna tem ja vyatIt paryAyamAtra, gneyapaNAne nahi atikramatA hovAthI gney ja chhe — jem prajvalit agnine anek prakAranun indhan, dAhyapaNAne nahi atikramatun hovAthI, dAhya ja chhe. (jem pradIpta agni dAhyamAtrane — indhanamAtrane — bALe chhe, tem nirAvaraN gnAn gneyamAtrane — dravyaparyAyamAtrane — jANe chhe). 41. 1virUp = gnAnanA svarUpathI bhinna svarUpavALAn. (upadesh, man ane indriyo paudgalik hovAthI temanun rUp gnAnanA svarUpathI bhinna chhe. teo indriyagnAnamAn bahirang kAraNo chhe.) 2upalabdhi = gnAnAvaraNIy karmanA kShayopashamanA nimitte UpajelI padArthone jANavAnI shakti. (A ‘labdha’shakti jyAre ‘upayukta’ thAy tyAre ja padArtha jaNAy.) 3sanskAr = pUrve jANelA padArthonI dhAraNA

Page 71 of 513
PDF/HTML Page 102 of 544
single page version

परिच्छेत्ता हि यत्परिच्छेद्यमर्थं परिणमति तन्न तस्य सकलकर्मकक्षक्षयप्रवृत्तस्वाभाविक- परिच्छेदनिदानमथवा ज्ञानमेव नास्ति तस्य । यतः प्रत्यर्थपरिणतिद्वारेण मृगतृष्णाम्भोभार- संभावनाकरणमानसः सुदुःसहं कर्मभारमेवोपभुञ्जानः स जिनेन्द्रैरुद्गीतः ।।४२।। बौद्धमतनिराकरणमुख्यत्वेन गाथात्रयं, तदनन्तरमिन्द्रियज्ञानेन सर्वज्ञो न भवत्यतीन्द्रियज्ञानेन भवतीति नैयायिकमतानुसारिशिष्यसंबोधनार्थं च गाथाद्वयमिति समुदायेन पञ्चमस्थले गाथापञ्चकं गतम् ।। अथ रागद्वेषमोहाः बन्धकारणं, न च ज्ञानमित्यादिकथनरूपेण गाथापञ्चकपर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तद्यथा --यस्येष्टानिष्टविकल्परूपेण कर्मबन्धकारणभूतेन ज्ञेयविषये परिणमनमस्ति तस्य क्षायिकज्ञानं नास्तीत्यावेदयति ---परिणमदि णेयमट्ठं णादा जदि नीलमिदं पीतमिदमित्यादिविकल्परूपेण यदि ज्ञेयार्थं परिणमति ज्ञातात्मा णेव खाइगं तस्स णाणं ति तस्यात्मनः क्षायिकज्ञानं नैवास्ति । अथवा ज्ञानमेव नास्ति । कस्मान्नास्ति । तं जिणिंदा खवयंतं कम्ममेवुत्ता तं पुरुषं कर्मतापन्नं जिनेन्द्राः कर्तारः उक्तवंतः ।

have gney padArtharUpe pariNaman jenun lakShaN chhe evI (gneyArthapariNamanasvarUp) kriyA gnAnamAnthI udbhavatI nathI em shraddhe chhe (arthAt evI shraddhA vyakta kare chhe) —

anvayArtha — [ज्ञाता] gnAtA [यदि] jo [ज्ञेयं अर्थं] gney padArtharUpe [परिणमति] pariNamato hoy [तस्य] to tene [क्षायिकं ज्ञानं] kShAyik gnAn [न एव इति] nathI ja. [जिनेन्द्राः] jinendroe [तं] tene [कर्म एव] karmane ja [क्षपयन्तं] anubhavanAr [उक्तवन्तः] kahyo chhe.

TIkA — gnAtA jo gney padArtharUpe pariNamato hoy, to tene sakaL karmavananA kShaye pravartatA svAbhAvik jANapaNAnun kAraN (kShAyikagnAn) nathI; athavA tene gnAn ja nathI; kAraN ke darek padArtharUpe pariNati dvArA mRugatRuShNAmAn jaLasamUhanI kalpanA karavAnA mAnasavALo te (AtmA) dusah karmabhArane ja bhogave chhe em jinendroe kahyun chhe.

Page 72 of 513
PDF/HTML Page 103 of 544
single page version

संसारिणो हि नियमेन तावदुदयगताः पुद्गलकर्मांशाः सन्त्येव । अथ स सत्सु तेषु किं कुर्वन्तम् । क्षपयन्तमनुभवन्तम् । किमेव । कर्मैव । निर्विकारसहजानन्दैकसुखस्वभावानुभवनशून्यः सन्नुदयागतं स्वकीयकर्मैव स अनुभवन्नास्ते न च ज्ञानमित्यर्थः । अथवा द्वितीयव्याख्यानम् — यदि ज्ञाता प्रत्यर्थं परिणम्य पश्चादर्थं जानाति तदा अर्थानामानन्त्यात्सर्वपदार्थपरिज्ञानं नास्ति । अथवा तृतीयव्याख्यानम् – बहिरङ्गज्ञेयपदार्थान् यदा छद्मस्थावस्थायां चिन्तयति तदा रागादिविकल्परहितं स्वसंवेदनज्ञानं नास्ति, तदभावे क्षायिकज्ञानमेव नोत्पद्यते इत्यभिप्रायः ।।४२।। अथानन्तपदार्थ- परिच्छित्तिपरिणमनेऽपि ज्ञानं बन्धकारणं न भवति, न च रागादिरहितकर्मोदयोऽपीति निश्चिनोति — उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया उदयगता उदयं प्राप्ताः कर्मांशा

bhAvArtha — gney padArthorUpe pariNamavun arthAt ‘A lIlun chhe, A pILun chhe’ ityAdi vikalparUpe gney padArthomAn pariNamavun te karmano bhogavaTo chhe, gnAnano bhogavaTo nathI. nirvikAr sahaj AnandamAn lIn rahI sahajapaNe jANyA karavun te ja gnAnanun svarUp chhe; gney padArthomAn aTakavun — temanA sanmukh vRutti thavI, te gnAnanun svarUp nathI. 42.

(jo em chhe) to pachhI gney padArtharUp pariNaman jenun lakShaN chhe evI (gneyArtha- pariNamanasvarUp) kriyA ane tenun phaL shAmAnthI utpanna thAy chhe (arthAt kayA kAraNathI thAy chhe) em have viveche chhe —

anvayArtha — [उदयगताः कर्मांशाः] (sansArI jIvane) udayaprApta karmAnsho (gnAnAvaraNIyAdi pudgalakarmanA bhedo) [नियत्या] niyamathI [जिनवरवृषभैः] jinavar- vRuShabhoe [भणिताः] kahyA chhe. [तेषु] jIv te karmAnsho hotAn, [विमूढः रक्तः दुष्टः वा] mohI, rAgI athavA dveShI thayo thako [बन्धं अनुभवति] bandhane anubhave chhe.

Page 73 of 513
PDF/HTML Page 104 of 544
single page version

संचेतयमानो मोहरागद्वेषपरिणतत्वात् ज्ञेयार्थपरिणमनलक्षणया क्रियया युज्यते । तत एव च क्रियाफलभूतं बन्धमनुभवति । अतो मोहोदयात् क्रियाक्रियाफले, न तु ज्ञानात् ।।४३।।

ज्ञानावरणादिमूलोत्तरकर्मप्रकृतिभेदाः जिनवरवृषभैर्नियत्या स्वभावेन भणिताः, किंतु स्वकीय- शुभाशुभफलं दत्वा गच्छन्ति, न च रागादिपरिणामरहिताः सन्तो बन्धं कुर्वन्ति । तर्हि कथं बन्धं करोति जीवः इति चेत् । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा बन्धमणुभवदि तेषु उदयागतेषु सत्सु कर्मांशेषु मोहरागद्वेषविलक्षणनिजशुद्धात्मतत्त्वभावनारहितः सन् यो विशेषेण मूढो रक्तो दुष्टो वा भवति सः केवलज्ञानाद्यनन्तगुणव्यक्तिलक्षणमोक्षाद्विलक्षणं प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशभेदभिन्नं बन्धमनुभवति । ततः स्थितमेतत् ज्ञानं बन्धकारणं न भवति कर्मोदयोऽपि, किंतु रागादयो बन्धकारणमिति ।।४३।। अथ केवलिनां रागाद्यभावाद्धर्मोपदेशादयोऽपि बन्धकारणं न भवन्तीति कथयति ---ठाणणिसेज्जविहारा धम्मुवदेसो य स्थानमूर्ध्वस्थितिर्निषद्या चासनं श्रीविहारो धर्मोपदेशश्च णियदयो एते व्यापारा नियतयः स्वभावा te sansArI, te udayagat karmAnshonI hayAtImAn, chetatAn -jANatAn -anubhavatAn, moh -rAg -dveShamAn pariNat thavAthI gney padArthomAn pariNaman jenun lakShaN chhe evI (gneyArthapariNamanasvarUp) kriyA sAthe joDAy chhe; ane tethI ja kriyAphaLabhUt bandhane anubhave chhe. AthI (em kahyun ke) mohanA udayathI (arthAt mohanA udayamAn joDAvAnA kAraNe) kriyA ne kriyAphaL thAy chhe, gnAnathI nahi.

bhAvArtha — sansArI sarva jIvone karmano uday chhe, parantu te uday bandhanun kAraN nathI. jo karmanimittak iShTa -aniShTa bhAvomAn jIv rAgI -dveShI -mohI thaI pariName to bandh thAy chhe. AthI e vAt siddha thaI ke gnAn, udayaprApta paudgalik karmo ke karmanA udayathI utpanna dehAdinI kriyAo bandhanun kAraN nathI, bandhanAn kAraN kevaL rAg -dveSh -mohabhAvo chhe. mATe te bhAvo sarva prakAre tyAgavAyogya chhe. 43.

have kevaLIbhagavantone kriyA paN kriyAphaL ( – bandh) utpanna karatI nathI em upadeshe chhe —

Page 74 of 513
PDF/HTML Page 105 of 544
single page version

यथा हि महिलानां प्रयत्नमन्तरेणापि तथाविधयोग्यतासद्भावात् स्वभावभूत एव मायोपगुण्ठनागुण्ठितो व्यवहारः प्रवर्तते, तथा हि केवलिनां प्रयत्नमन्तरेणापि तथाविध- योग्यतासद्भावात् स्थानमासनं विहरणं धर्मदेशना च स्वभावभूता एव प्रवर्तन्ते । अपि चाविरुद्धमेतदम्भोधरदृष्टान्तात् । यथा खल्वम्भोधराकारपरिणतानां पुद्गलानां गमनमवस्थानं गर्जनमम्बुवर्षं च पुरुषप्रयत्नमन्तरेणापि दृश्यन्ते, तथा केवलिनां स्थानादयोऽबुद्धिपूर्वका एव दृश्यन्ते । अतोऽमी स्थानादयो मोहोदयपूर्वकत्वाभावात् क्रियाविशेषा अपि केवलिनां क्रियाफलभूतबन्धसाधनानि न भवन्ति ।।४४।। अनीहिताः । केषाम् । तेसिं अरहंताणं तेषामर्हतां निर्दोषिपरमात्मनाम् । क्व । काले अर्हदवस्थायाम् । क इव । मायाचारो व्व इत्थीणं मायाचार इव स्त्रीणामिति । तथा हि — यथा स्त्रीणां स्त्रीवेदोदय- सद्भावात्प्रयत्नाभावेऽपि मायाचारः प्रवर्तते, तथा भगवतां शुद्धात्मतत्त्वप्रतिपक्षभूतमोहोदयकार्येहापूर्व-

anvayArtha — [ तेषाम् अर्हतां ] te arhantabhagavantone [काले] te kALe [स्थान- निषद्याविहाराः] UbhA rahevun, besavun, vihAr [धर्मोपदेशः च] ane dharmopadesh, [स्त्रीणां मायाचारः इव] strIone mAyAchAranI mAphak, [नियतयः] svAbhAvik ja — prayatna vinA ja — hoy chhe.

TIkA — jem strIone, prayatna vinA paN, tevA prakAranI yogyatAnA sadbhAvathI svabhAvabhUt ja mAyAnA DhAnkaNathI DhankAyelo vyavahAr pravarte chhe, tem kevaLIbhagavantone, prayatna vinA paN ( – prayatna na hovA chhatAn paN), tevA prakAranI yogyatAnA sadbhAvathI sthAn (-UbhA rahevun), Asan (-besavun), vihAr ane dharmadeshanA svabhAvabhUt ja pravarte chhe. vaLI A (prayatna vinA vihAr thavo vagere), vAdaLAnA draShTAntathI aviruddha chhe. jem vAdaLA -AkAre pariNamelAn pudgalonun gaman, avasthAn (-sthir rahevun), garjan ane jaL -varShaN puruSh -prayatna vinA paN jovAmAn Ave chhe, tem kevaLIbhagavantone sthAnAdik ( – UbhA rahevun, besavun vagere vyApAro) abuddhipUrvak ja (arthAt ichchhA vinA ja) jovAmAn Ave chhe. AthI A sthAnAdik ( – UbhA rahevun vagere vyApAro), mohodayapUrvak nahi hovAne lIdhe, kriyAvisheSho ( – kriyAnA prakAro) hovA chhatAn kevaLIbhagavantone kriyAphaLabhUt bandhanAn sAdhan thatAn nathI.

bhAvArtha — kevaLIbhagavantone sthAn, Asan ane vihAr e kAyayogasambandhI kriyAo tathA divya dhvanithI nishchayavyavahArasvarUp dharmano upadesh e vachanayogasambandhI kriyA aghAtI karmanA nimitte sahaj ja thAy chhe. temAn kevaLIbhagavantanI ichchhA leshamAtra

Page 75 of 513
PDF/HTML Page 106 of 544
single page version

अर्हन्तः खलु सकलसम्यक्परिपक्वपुण्यकल्पपादपफला एव भवन्ति । क्रिया तु तेषां या काचन सा सर्वापि तदुदयानुभावसंभावितात्मसंभूतितया किलौदयिक्येव । अथैवंभूतापि सा प्रयत्नाभावेऽपि श्रीविहारादयः प्रवर्तन्ते । मेघानां स्थानगमनगर्जनजलवर्षणादिवद्वा । ततः स्थितमेतत् मोहाद्यभावात् क्रियाविशेषा अपि बन्धकारणं न भवन्तीति ।।४४।। अथ पूर्वं यदुक्तं रागादि- रहितकर्मोदयो बन्धकारणं न भवति विहारादिक्रिया च, तमेवार्थं प्रकारान्तरेण दृढयति ---पुण्णफला अरहंता पञ्चमहाकल्याणपूजाजनकं त्रैलोक्यविजयकरं यत्तीर्थकरनाम पुण्यकर्म तत्फलभूता अर्हन्तो भवन्ति । तेसिं किरिया पुणो हि ओदइया तेषां या दिव्यध्वनिरूपवचनव्यापारादिक्रिया सा निःक्रियशुद्धात्म- nathI, kAraN ke mohanIyakarmano jyAn sarvathA kShay thayo chhe tyAn tenA kAryabhUt ichchhA kyAthi hoy? A rIte ichchhA vinA ja — moharAgadveSh vinA ja — thatI hovAthI kevaLIbhagavantone te kriyAo bandhanun kAraN thatI nathI. 44.

e pramANe hovAthI tIrthankarone puNyano vipAk akinchitkar ja chhe ( – kAI karato nathI, svabhAvano kinchit ghAt karato nathI) em have nakkI kare chhe —

anvayArtha — [अर्हन्तः] arhantabhagavanto [पुण्यफलाः] puNyanA phaLavALA chhe [पुनः हि] ane [तेषां क्रिया] temanI kriyA [औदयिकी] audayikI chhe; [मोहादिभिः विरहिता] mohAdikathI rahit chhe [ तस्मात् ] tethI [सा] te [क्षायिकी] kShAyikI [इति मता] mAnavAmAn AvI chhe.

TIkA — arhantabhagavanto kharekhar jemane puNyarUpI kalpavRukShanAn samasta phaLo barAbar paripakav thayAn chhe evA ja chhe, ane temane je kAI kriyA chhe te badhIye tenA ( – puNyanA) udayanA prabhAvathI utpanna thaI hovAthI audayikI ja chhe. parantu AvI (puNyanA udayathI

Page 76 of 513
PDF/HTML Page 107 of 544
single page version

समस्तमहामोहमूर्धाभिषिक्तस्कन्धावारस्यात्यन्तक्षये संभूतत्वान्मोहरागद्वेषरूपाणामुपरंजकानाम- भावाच्चैतन्यविकारकारणतामनासादयन्ती नित्यमौदयिकी कार्यभूतस्य बन्धस्याकारणभूततया कार्यभूतस्य मोक्षस्य कारणभूततया च क्षायिक्येव कथं हि नाम नानुमन्येत । अथानुमन्येत चेत्तर्हि कर्मविपाकोऽपि न तेषां स्वभावविघाताय ।।४५।। तत्त्वविपरीतकर्मोदयजनितत्वात्सर्वाप्यौदयिकी भवति हि स्फु टम् । मोहादीहिं विरहिदा निर्मोह- शुद्धात्मतत्त्वप्रच्छादकममकाराहङ्कारोत्पादनसमर्थमोहादिविरहितत्वाद्यतः तम्हा सा खायग त्ति मदा तस्मात् सा यद्यप्यौदयिकी तथापि निर्विकारशुद्धात्मतत्त्वस्य विक्रियामकुर्वती सती क्षायिकीति मता । अत्राह शिष्यः ---‘औदयिका भावाः बन्धकारणम्’ इत्यागमवचनं तर्हि वृथा भवति । परिहारमाह --औदयिका भावा बन्धकारणं भवन्ति, परं किंतु मोहोदयसहिताः । द्रव्यमोहोदयेऽपि सति यदि शुद्धात्मभावनाबलेन भावमोहेन न परिणमति तदा बंधो न भवति । यदि पुनः कर्मोदयमात्रेण बन्धो भवति तर्हि संसारिणां सर्वदैव कर्मोदयस्य विद्यमानत्वात् सर्वदैव बन्ध एव, न मोक्ष इत्यभिप्रायः ।।४५।। अथ यथार्हतां शुभाशुभपरिणामविकारो नास्ति तथैकान्तेन संसारिणामपि नास्तीति सांख्यमतानुसारिशिष्येण पूर्वपक्षे thayelI) hovA chhatAn te sadA audayikI kriyA mahA moharAjAnI samasta senAnA atyant kShaye utpanna thaI hovAthI moharAgadveSharUp *uparanjakonA abhAvane lIdhe chaitanyanA vikAranun kAraN nahi thatI hovAthI, kAryabhUt bandhanA akAraNabhUtapaNA vaDe ane kAryabhUt mokShanA kAraNabhUtapaNA vaDe kShAyikI ja kem na mAnavI joIe? (jarUr mAnavI joIe.) ane jo kShAyikI ja mAnavI joIe to karmavipAk ( – karmano uday) paN temane (arhantbhagavantone) svabhAvavighAtanun kAraN thato nathI (em nakkI thAy chhe).

bhAvArtha — arhantabhagavAnane je divya dhvani, vihAr Adi kriyAo chhe te niShkriy shuddha Atmatattvane pradeshaparispandamAn nimittabhUt pUrvabaddha karmanA udayathI utpanna thaI chhe tethI audayikI chhe. te kriyAo arhantabhagavAnane chaitanyavikArarUp bhAvakarma utpanna karatI nathI, kAraN ke nirmoh shuddha Atmatattvane rAgadveShamoharUp vikAramAn nimittabhUt mohanIyakarmano (temane) kShay thayo chhe. vaLI te kriyAo temane rAgadveShamohanA abhAvane lIdhe navIn bandhamAn kAraNarUp nathI, parantu pUrvakarmanA kShayamAn kAraNarUp chhe kem ke je karmanA udayathI te kriyAo thAy chhe te karma potAno ras daI kharI jAy chhe. A rIte mohanIyakarmanA kShaye utpanna thaI hovAthI ane karmanA kShayamAn kAraNabhUt hovAthI arhantabhagavAnanI te audayikI kriyA kShAyikI kahevAmAn AvI chhe. 45. *uparanjako = uparAg — malinatA karanArA (vikArI bhAvo)

Page 77 of 513
PDF/HTML Page 108 of 544
single page version

यदि खल्वेकान्तेन शुभाशुभभावस्वभावेन स्वयमात्मा न परिणमते तदा सर्वदैव सर्वथा निर्विघातेन शुद्धस्वभावेनैवावतिष्ठते । तथा च सर्व एव भूतग्रामाः समस्तबन्धसाधन- शून्यत्वादाजवंजवाभावस्वभावतो नित्यमुक्ततां प्रतिपद्येरन् । तच्च नाभ्युपगम्यते । आत्मनः कृते सति दूषणद्वारेण परिहारं ददाति ---जदि सो सुहो व असुहो ण हवदि आदा सयं सहावेण यथैव शुद्धनयेनात्मा शुभाशुभाभ्यां न परिणमति तथैवाशुद्धनयेनापि स्वयं स्वकीयोपादानकारणेन स्वभावेनाशुद्धनिश्चयरूपेणापि यदि न परिणमति तदा । किं दूषणं भवति । संसारो वि ण विज्जदि निस्संसारशुद्धात्मस्वरूपात्प्रतिपक्षभूतो व्यवहारनयेनापि संसारो न विद्यते । केषाम् । सव्वेसिं जीवकायाणं सर्वेषां जीवसंघातानामिति । तथा हि --आत्मा तावत्परिणामी, स च कर्मोपाधिनिमित्ते सति स्फ टिकमणिरिवोपाधिं गृह्णाति, ततः कारणात्संसाराभावो न भवति । अथ मतम् ---संसाराभावः

have kevaLIbhagavantonI mAphak badhAy jIvone svabhAvavighAtano abhAv hovAnun niShedhe chhe —

anvayArtha — [यदि] jo em mAnavAmAn Ave ke [सः आत्मा] AtmA [स्वयं] svayam [स्वभावेन] svabhAvathI (-potAnA bhAvathI) [शुभः वा अशुभः] shubh ke ashubh [न भवति] thato nathI (arthAt shubhAshubh bhAve pariNamato ja nathI) [सर्वेषां जीवकायानां] to sarva jIvanikAyone [संसारः अपि] sansAr paN [न विद्यते] vidyamAn nathI em Thare!

TIkA — jo ekAnte em mAnavAmAn Ave ke shubhAshubhabhAvarUp svabhAve (-potAnA bhAve) svayam AtmA pariNamato nathI, to sadAy sarvathA nirvighAt shuddhasvabhAve ja avasthit chhe em Thare; ane e rIte badhAy jIvasamUho, samasta bandhakAraNothI rahit TharavAthI sansAr- abhAvarUp svabhAvane lIdhe nityamuktapaNAne pAme arthAt nityamukta Thare! parantu te to svIkArI shakAtun nathI; kAraN ke AtmA pariNAmadharmavALo hovAthI, jem sphaTikane jAsud-

Page 78 of 513
PDF/HTML Page 109 of 544
single page version

परिणामधर्मत्वेन स्फ टिकस्य जपातापिच्छरागस्वभावत्ववत् शुभाशुभस्वभावत्वद्योतनात् ।।४६।।

bhAvArtha — jem shuddhanayathI koi jIv shubhAshubh bhAve pariNamato nathI tem jo ashuddhanayathI paN na pariNamato hoy to vyavahAranaye paN samasta jIvone sansArano abhAv thAy ane sau jIvo sadAy mukta ja Thare! parantu te to pratyakSha viruddha chhe. mATe jem kevaLIbhagavAnane shubhAshubh pariNAmono abhAv chhe tem sarva jIvone sarvathA shubhAshubh pariNAmono abhAv na samajavo. 46.

have pharIne pAchhA prakRutane ( – chAlu viShayane) anusarIne atIndriy gnAnane sarvagnapaNe abhinande chhe (arthAt atIndriy gnAn sarvanun jANanAr chhe em tenI prashansA kare chhe) —

anvayArtha — [यत्] je gnAn [ युगपद् ] yugapad [ समन्ततः ] sarvata (sarva Atma- pradeshethI) [ तात्कालिकं] tAtkAlik [ इतरं ] ke atAtkAlik, [ विचित्रविषमं ] vichitra ( – anek prakAranA) ane viSham (mUrta, amUrta Adi asamAn jAtinA) [ सर्वं अर्थं ] sarva padArthone [जानाति] jANe chhe, [ तद् ज्ञानं ] te gnAnane [ क्षायिकं भणितम् ] kShAyik kahyun chhe.

Page 79 of 513
PDF/HTML Page 110 of 544
single page version

तत्कालकलितवृत्तिकमतीतोदर्ककालकलितवृत्तिकं चाप्येकपद एव समन्ततोऽपि सकलमप्यर्थजातं, पृथक्त्ववृत्तस्वलक्षणलक्ष्मीकटाक्षितानेकप्रकारव्यञ्जितवैचित्र्यमितरेतरविरोध- धापितासमानजातीयत्वोद्दामितवैषम्यं क्षायिकं ज्ञानं किल जानीयात् । तस्य हि क्रम- प्रवृत्तिहेतुभूतानां क्षयोपशमावस्थावस्थितज्ञानावरणीयकर्मपुद्गलानामत्यन्ताभावात्तात्कालि- कमतात्कालिकं वाप्यर्थजातं तुल्यकालमेव प्रकाशेत । सर्वतो विशुद्धस्य प्रतिनियत- देशविशुद्धेरन्तःप्लवनात् समन्ततोऽपि प्रकाशेत । सर्वावरणक्षयाद्देशावरणक्षयोपशमस्यान- वस्थानात्सर्वमपि प्रकाशेत । सर्वप्रकारज्ञानावरणीयक्षयादसर्वप्रकारज्ञानावरणीयक्षयोपशमस्य विलयनाद्विचित्रमपि प्रकाशेत । असमानजातीयज्ञानावरणक्षयात्समानजातीयज्ञानावरणीय- तदनन्तरं सर्वपरिज्ञाने सति एकपरिज्ञानं, एकपरिज्ञाने सति सर्वपरिज्ञानमित्यादिकथनरूपेण गाथापञ्चकपर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तद्यथा --अत्र ज्ञानप्रपञ्चव्याख्यानं प्रकृतं तावत्तत्प्रस्तुतमनुसृत्य पुनरपि केवलज्ञानं सर्वज्ञत्वेन निरूपयति --जं यज्ज्ञानं कर्तृ जाणदि जानाति । कम् । अत्थं अर्थं

TIkA — kShAyik gnAn kharekhar ekI vakhate ja sarvata (sarva AtmapradeshethI), tatkAL vartatA ke atIt -anAgat kALe vartatA samasta padArthone — ke jemanAmAn *pRuthakpaNe vartatAn svalakShaNorUp lakShmIthI Alokit anek prakArone lIdhe vaichitrya pragaT thayun chhe ane jemanAmAn paraspar virodhathI utpanna thatA asamAnajAtIyapaNAne lIdhe vaiShamya pragaT thayun chhe temane — jANe chhe. (A ja vAtane yuktipUrvak samajAve chhe) kramapravRuttinA hetubhUt, kShayopasham -avasthAmAn rahelAn gnAnAvaraNIy karmapudgalono tene (kShAyik gnAnane) atyant abhAv hovAthI te tAtkALik ke atAtkALik padArthamAtrane samakALe ja prakAshe chhe; (kShAyik gnAn) sarvata vishuddha hovAne lIdhe pratinishchit deshonI ( – amuk niyat pradeshonI) vishuddhi (sarvata vishuddhinI) andar DUbI jatI hovAthI te sarvata paN (sarva AtmapradeshethI paN) prakAshe chhe; sarva AvaraNanA kShayane lIdhe desh -AvaraNano kShayopasham nahi rahyo hovAthI te sarvane paN prakAshe chhe; sarvaprakAragnAnAvaraNanA kShayane lIdhe ( – sarva prakAranA padArthone jANanArA gnAnane AvaraNamAn nimittabhUt karmanA kShayane lIdhe) asarvaprakAragnAnAvaraNano kShayopasham ( – amuk ja prakAranA padArthone jANanArA gnAnane AvaraNamAn nimittabhUt karmono kShayopasham) vilay pAmyo hovAthI te vichitrane paN ( – anek prakAranA padArthone paN) prakAshe chhe; asamAnajAtIyagnAnAvaraNanA kShayane lIdhe ( – asamAn jAtinA padArthone jANanArA gnAnane AvaraNamAn nimittabhUt karmanA kShayane lIdhe) samAnajAtIyagnAnAvaraNano kShayopasham ( – samAn jAtinA ja padArthone jANanArA gnAnane AvaraNamAn nimittabhUt karmono *dravyonAn bhinna bhinna vartatAn evAn nij nij lakShaNo te dravyonI lakShmI – sampatti – shobhA chhe.

Page 80 of 513
PDF/HTML Page 111 of 544
single page version

क्षयोपशमस्य विनाशनाद्विषममपि प्रकाशेत । अलमथवातिविस्तरेण, अनिवारितप्रसरप्रकाश- शालितया क्षायिकज्ञानमवश्यमेव सर्वदा सर्वत्र सर्वथा सर्वमेव जानीयात् ।।४७।।

bhAvArtha — kramapUrvak jANavun, niyat AtmapradeshethI ja jANavun, amukane ja jANavun — ityAdi maryAdAo mati -shrutAdi kShAyopashamik gnAnamAn ja sambhave chhe. kShAyik gnAn to amaryAdit hovAthI yugapad sarva AtmapradeshethI traNe kALanA paryAyo sahit sarva padArthone — te padArtho anek prakAranA ane viruddha jAtinA hovA chhatAn paN — jANe chhe arthAt kevaLagnAn ek ja samaye sarva AtmapradeshethI sarva dravya -kShetra -kAL -bhAvane jANe chhe. 47.

anvayArtha — [यः] je [युगपद्] ekIsAthe [त्रैकालिकान् त्रिभुवनस्थान्] traikAlik tribhuvanastha ( – traNe kALanA ane traNe lokanA) [अर्थान्] padArthone [न विजानाति] jANato nathI, [तस्य] tene [सपर्ययं] paryAy sahit [एकं द्रव्यं वा] ek dravya paN [ज्ञातुं न शक्यं] jANavun shakya nathI.

Page 81 of 513
PDF/HTML Page 112 of 544
single page version

इह किलैकमाकाशद्रव्यमेकं धर्मद्रव्यमेकमधर्मद्रव्यमसंख्येयानि कालद्रव्याण्यनन्तानि जीवद्रव्याणि । ततोऽप्यनन्तगुणानि पुद्गलद्रव्याणि । तथैषामेव प्रत्येकमतीतानागतानुभूय- मानभेदभिन्ननिरवधिवृत्तिप्रवाहपरिपातिनोऽनन्ताः पर्यायाः । एवमेतत्समस्तमपि समुदितं ज्ञेयम् । इहैवैकं किंचिज्जीवद्रव्यं ज्ञातृ । अथ यथा समस्तं दाह्यं दहन् दहनः समस्तदाह्यहेतुक- समस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनाकारमात्मानं परिणमति, तथा समस्तं ज्ञेयं जानन् ज्ञाता समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकज्ञानाकारं चेतनत्वात् स्वानुभव- प्रत्यक्षमात्मानं परिणमति । एवं किल द्रव्यस्वभावः । यस्तु समस्तं ज्ञेयं न जानाति स समस्तं भणितम् । अभेदनयेन तदेव सर्वज्ञस्वरूपं तदेवोपादेयभूतानन्तसुखाद्यनन्तगुणानामाधारभूतं सर्व- प्रकारोपादेयरूपेण भावनीयम् इति तात्पर्यम् ।।४७।। अथ यः सर्वं न जानाति स एकमपि न जानातीति विचारयति — जो ण विजाणदि यः कर्ता नैव जानाति । कथम् । जुगवं युगपदेकक्षणे । कान् । अत्थे अर्थान् । कथंभूतान् । तिक्कालिगे त्रिकालपर्यायपरिणतान् । पुनरपि कथंभूतान् । तिहुवणत्थे त्रिभुवनस्थान् । णादुं तस्स ण सक्कं तस्य पुरुषस्य सम्बन्धि ज्ञानं ज्ञातुं समर्थं न भवति । किम् । दव्वं

TIkA — A vishvamAn ek AkAshadravya chhe, ek dharmadravya chhe, ek adharmadravya chhe, asankhya kALadravyo chhe, anant jIvadravyo chhe ane tenAthI paN anantagaNAn pudgaladravyo chhe; vaLI temane ja pratyekane atIt, anAgat ane vartamAn evA (traN) bhedothI bhedavALA ¹niravadhi ²vRuttipravAhanI andar paDatA ( – samAi jatA) anant paryAyo chhe. e rIte A badhoy (dravyo ne paryAyono) samudAy gney chhe. temAn ja ek koI paN (game te) jIvadravya gnAtA chhe. have ahIn, jem samasta dAhyane dahato agni samastadAhyahetuk ( – samasta dAhya jenun nimitta chhe evA) samastadAhyAkAraparyAye pariNamelun sakaL ek ³dahan jeno ⁴AkAr chhe evA potArUpe ( – agnirUpe) pariName chhe, tem samasta gneyane jANato gnAtA ( – AtmA) samastagneyahetuk samastagneyAkAraparyAye pariNamelun ⁵sakaL ek gnAn jeno ⁴AkAr chhe evA ⁶potArUpe — je chetanapaNAne lIdhe svAnubhavapratyakSha chhe te -rUpe — pariName chhe. A pramANe kharekhar dravyano svabhAv chhe. parantu je samasta gneyane nathI jANato te (AtmA), jem samasta

pra. 11

Page 82 of 513
PDF/HTML Page 113 of 544
single page version

दाह्यमदहन् समस्तदाह्यहेतुकसमस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनाकारमात्मानं दहन इव समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकज्ञानाकारमात्मानं चेतनत्वात् स्वानुभव- प्रत्यक्षत्वेऽपि न परिणमति । एवमेतदायाति यः सर्वं न जानाति स आत्मानं न जानाति ।।४८।। ज्ञेयद्रव्यम् । किंविशिष्टम् । सपज्जयं अनन्तपर्यायसहितम् । कतिसंख्योपेतम् । एगं वा एकमपीति । तथा हि ---आकाशद्रव्यं तावदेकं, धर्मद्रव्यमेकं, तथैवाधर्मद्रव्यं च, लोकाकाशप्रमितासंख्येयकालद्रव्याणि, ततोऽनन्तगुणानि जीवद्रव्याणि, तेभ्योऽप्यनन्तगुणानि पुद्गलद्रव्याणि । तथैव सर्वेषां प्रत्येकमनन्त- पर्यायाः, एतत्सर्वं ज्ञेयं तावत्तत्रैकं विवक्षितं जीवद्रव्यं ज्ञातृ भवति । एवं तावद्वस्तुस्वभावः । तत्र यथा दहनः समस्तं दाह्यं दहन् सन् समस्तदाह्यहेतुकसमस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनस्वरूपमुष्ण- परिणततृणपर्णाद्याकारमात्मानं (स्वकीयस्वभावं) परिणमति, तथायमात्मा समस्तं ज्ञेयं जानन् सन् समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकाखण्डज्ञानरूपं स्वकीयमात्मानं परिणमति जानाति परिच्छिनत्ति । यथैव च स एव दहनः पूर्वोक्त लक्षणं दाह्यमदहन् सन् तदाकारेण न परिणमति, तथाऽऽत्मापि पूर्वोक्तलक्षणं समस्तं ज्ञेयमजानन् पूर्वोक्तलक्षणमेव सकलैकाखण्डज्ञानाकारं स्वकीयमात्मानं न परिणमति न जानाति न परिच्छिनत्ति । अपरमप्युदाहरणं दीयते ---यथा कोऽप्यन्धक आदित्यप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन्नादित्यमिव, प्रदीपप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन् प्रदीपमिव, दर्पणस्थ- बिम्बान्यपश्यन् दर्पणमिव, स्वकीयदृष्टिप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन् हस्तपादाद्यवयवपरिणतं स्वकीय- देहाकारमात्मानं स्वकीयदृष्टया न पश्यति, तथायं विवक्षितात्मापि केवलज्ञानप्रकाश्यान् पदार्थानजानन् dAhyane nahi dahato agni samastadAhyahetuk samastadAhyAkAraparyAye pariNamelun sakaL ek dahan jeno AkAr chhe evA potArUpe pariNamato nathI tem, samastagneyahetuk samasta- gneyAkAraparyAye pariNamelun sakaL ek gnAn jeno AkAr chhe evA potArUpe — pote chetanapaNAne lIdhe svAnubhav -pratyakSha hovA chhatAn paN — pariNamato nathI (arthAt potAne paripUrNapaNe anubhavato nathI — jANato nathI). A rIte em phalit thAy chhe ke je sarvane jANato nathI te potAne ( – AtmAne) jANato nathI.

bhAvArtha — je agni kAShTa, tRuN, parNa vagere samasta dAhyane dahato ( – bALato) nathI, teno dahanasvabhAv (kAShTAdi samasta dAhya jenun nimitta chhe evA) samastadAhyAkAraparyAye nahi pariNamato hovAthI adhUrArUpe pariName chhe — paripUrNarUpe pariNamato nathI, tethI paripUrNa ek dahan jenun svarUp chhe evo te agni potApaNe ja pUrNa rIte pariNamato nathI; tevI ja rIte je AtmA samasta dravya -paryAyarUp samastagneyane jANato nathI, tenun gnAn (samasta gney jenun nimitta chhe evA) samastagneyAkAraparyAye nahi pariNamatun hovAthI adhUrArUpe pariName chhe — paripUrNarUpe pariNamatun nathI, tethI paripUrNa ek gnAn jenun svarUp chhe evo te AtmA potApaNe ja pUrNa rIte pariNamato nathI arthAt potAne

Page 83 of 513
PDF/HTML Page 114 of 544
single page version

आत्मा हि तावत्स्वयं ज्ञानमयत्वे सति ज्ञातृत्वात् ज्ञानमेव । ज्ञानं तु प्रत्यात्मवर्ति प्रतिभासमयं महासामान्यम् । तत्तु प्रतिभासमयानन्तविशेषव्यापि । ते च सर्वद्रव्यपर्याय- सकलाखण्डैककेवलज्ञानरूपमात्मानमपि न जानाति । तत एतत्स्थितं यः सर्वं न जानाति स आत्मानमपि न जानातीति ।।४८।। अथैकमजानन् सर्वं न जानातीति निश्चिनोति --दव्वं द्रव्यं अणंतपज्जयं अनन्तपर्यायं एगं एकं अणंताणि दव्वजादीणि अनन्तानि द्रव्यजातीनि जो ण विजाणदि यो न विजानाति ja pUrNa rIte anubhavato — jANato nathI. A rIte siddha thayun ke je sarvane jANato nathI te ekane — potAne — (pUrNa rIte) jANato nathI. 48.

*anvayArtha — [यदि] jo [ अनन्तपर्यायं ] anant paryAyavALA [एकं द्रव्यं ] ek dravyane (-Atmadravyane) [अनन्तानि द्रव्यजातानि] tathA anant dravyasamUhane [युगपद् ] yugapad [न विजानाति] jANato nathI [सः] to te (puruSh) [सर्वाणि] sarvane ( – anant dravyasamUhane) [कथं जानाति] kaI rIte jANI shake? (arthAt je Atmadravyane na jANato hoy te samasta dravyasamUhane na jANI shake.)

TIkA — pratham to AtmA kharekhar svayam gnAnamay hovAthI gnAtApaNAne lIdhe gnAn ja chhe; ane gnAn darek AtmAmAn vartatun ( – rahelun) pratibhAsamay mahAsAmAnya chhe. te (pratibhAsamay mahAsAmAnya) pratibhAsamay anant visheShomAn vyApanArun chhe; ane te visheShonAn

* A gAthAno bIjI rIte anvayArtha — [यदि] jo [अनन्तपर्यायं ] anant paryAyavALA [एकं द्रव्यं ] ek dravyane (-Atmadravyane) [न विजानाति] jANato nathI [सः] to te (puruSh) [ युगपद् ] yugapad [सर्वाणि अनन्तानि द्रव्यजातानि] sarva anant dravyasamUhane [कथं जानाति] kaI rIte jANI shake?

Page 84 of 513
PDF/HTML Page 115 of 544
single page version

निबन्धनाः । अथ यः सर्वद्रव्यपर्यायनिबन्धनानन्तविशेषव्यापिप्रतिभासमयमहासामान्यरूप- मात्मानं स्वानुभवप्रत्यक्षं न करोति स क थं प्रतिभासमयमहासामान्यव्याप्यप्रतिभासमयानन्त- विशेषनिबन्धनभूतसर्वद्रव्यपर्यायान् प्रत्यक्षीकुर्यात् । एवमेतदायाति य आत्मानं न जानाति स सर्वं न जानाति । अथ सर्वज्ञानादात्मज्ञानमात्मज्ञानात्सर्वज्ञानमित्यवतिष्ठते । एवं च सति ज्ञानमयत्वेन स्वसंचेतकत्वादात्मनो ज्ञातृज्ञेययोर्वस्तुत्वेनान्यत्वे सत्यपि प्रतिभासप्रतिभास्य- मानयोः स्वस्यामवस्थायामन्योन्यसंवलनेनात्यन्तमशक्यविवेचनत्वात्सर्वमात्मनि निखातमिव प्रतिभाति । यद्येवं न स्यात् तदा ज्ञानस्य परिपूर्णात्मसंचेतनाभावात् परिपूर्णस्यैकस्यात्मनोऽपि ज्ञानं न सिद्धयेत् ।।४९।। अनन्तद्रव्यसमूहान् किध सो सव्वाणि जाणादि कथं स सर्वान् जानाति जुगवं युगपदेकसमये, न कथमपीति । तथा हि --आत्मलक्षणं तावज्ज्ञानं तच्चाखण्डप्रतिभासमयं सर्वजीवसाधारणं महासामान्यम् । तच्च महासामान्यं ज्ञानमयानन्तविशेषव्यापि । ते च ज्ञानविशेषा अनन्तद्रव्यपर्यायाणां विषयभूतानां ( – bhedonAn) nimitta sarva dravyaparyAyo chhe. have je puruSh sarva dravyaparyAyo jemanAn nimitta chhe evA anant visheShomAn vyApanArA pratibhAsamay mahAsAmAnyarUp AtmAne svAnubhavapratyakSha karato nathI, te (puruSh) pratibhAsamay mahAsAmAnyavaDe ¹vyApya ( – vyapAvAyogya) je pratibhAsamay anant visheSho temanAn nimittabhUt sarva dravyaparyAyone kaI rIte pratyakSha karI ( – jANI) shake? (na ja karI shake.) A rIte em phalit thAy chhe ke je AtmAne jANato nathI te sarvane jANato nathI.

have tyAre em nakkI thAy chhe ke sarvanA gnAnathI AtmAnun gnAn ane AtmAnA gnAnathI sarvanun gnAn; ane Am hotAn, AtmA gnAnamayapaNAne lIdhe svasanchetak hovAthI, gnAtA ane gneyanun vastupaNe anyatva hovA chhatAn pratibhAs ane pratibhAsyamAnanun potAnI avasthAmAn anyonya milan hovAne lIdhe (arthAt gnAn ane gney, AtmAnI – gnAnanI avasthAmAn paraspar mishrit – ekamekarUp hovAne lIdhe) temane bhinna karavA atyant ashakya hovAthI, badhuy jANe ke AtmAmAn ²nikhAt (pesI gayun) hoy e rIte pratibhAse chhe — jaNAy chhe. (AtmA gnAnamay hovAthI potAne sanchete chhe — anubhave chhe — jANe chhe; ane potAne jANatAn sarva gneyo — jANe ke teo gnAnamAn sthit hoy e rIte — jaNAy chhe, kAraN ke gnAnanI avasthAmAnthI gneyAkArone bhinna karavA ashakya chhe.) jo Am na hoy to (arthAt jo AtmA sarvane na jANe to) gnAnane paripUrNa Atmasanchetanano abhAv thavAthI paripUrNa ek AtmAnun paN gnAn siddha na thAy. 1.gnAnasAmAnya vyApak chhe ane gnAnanA visheSho – bhedo vyApya chhe. te gnAnavisheShonAn nimitta gneyabhUt

sarva dravyo ane paryAyo chhe. 2.nikhAt = khodIne andar UnDun UtarI gayelun; andar pesI gayelun.

Page 85 of 513
PDF/HTML Page 116 of 544
single page version

bhAvArtha — 48 ne 49mI gAthAmAn em darshAvyun ke je sarvane jANato nathI te potAne jANato nathI, ane je potAne jANato nathI te sarvane jANato nathI. potAnun gnAn ane sarvanun gnAn ekIsAthe ja hoy chhe. pote ane sarva — e bemAnthI ekanun gnAn hoy ane bIjAnun na hoy e asambhavit chhe.

A kathan ekadesh gnAnanI apekShAthI nathI parantu pUrNa gnAnanI (kevaLagnAnanI) apekShAthI chhe. 49.

anvayArtha — [यदि] jo [ज्ञानिनः ज्ञानं ] AtmAnun gnAn [क्रमशः] kramasha [अर्थान् प्रतीत्य] padArthone avalambIne [उत्पद्यते] utpanna thatun hoy [तद् ] to te (gnAn) [न एव नित्यं भवति] nitya nathI, [न क्षायिकं ] kShAyik nathI, [न एव सर्वगतम् ] sarvagat nathI.

Page 86 of 513
PDF/HTML Page 117 of 544
single page version

यत्किल क्रमेणैकैकमर्थमालम्ब्य प्रवर्तते ज्ञानं तदेकार्थालम्बनादुत्पन्नमन्यार्थालम्बनात् प्रलीयमानं नित्यमसत्तथा कर्मोदयादेकां व्यक्तिं प्रतिपन्नं पुनर्व्यक्त्यन्तरं प्रतिपद्यमानं क्षायिक- मप्यसदनन्तद्रव्यक्षेत्रकालभावानाक्रान्तुमशक्तत्वात् सर्वगतं न स्यात् ।।५०।।

अथवा स्वसंवेदनज्ञानेनात्मा ज्ञायते, ततश्च भावना क्रियते, तया रागादिविकल्परहितस्व- संवेदनज्ञानभावनया केवलज्ञानं च जायते । इति नास्ति दोषः ।।४९।। अथ क्रमप्रवृत्तज्ञानेन सर्वज्ञो न भवतीति व्यवस्थापयति ---उप्पज्जदि जदि णाणं उत्पद्यते ज्ञानं यदि चेत् । कमसो क्रमशः सकाशात् । किंकिं

TIkA — je gnAn kramasha ek ek padArthane avalambIne pravarte chhe te (gnAn) ek padArthanA avalamban dvArA utpanna thaIne bIjA padArthanA avalamban dvArA naShTa thatun hovAthI nitya nahi hotun tathA karmodayane lIdhe ek *vyaktine pAmI pachhI anya vyaktine pAmatun hovAthI kShAyik paN nahi hotun, anant dravya -kShetra -kAL -bhAvane pahonchI vaLavAne ( – jANavAne) asamartha hovAne lIdhe sarvagat nathI.

bhAvArtha — krame pravartatun gnAn anitya chhe, kShAyopashamik chhe; evA kramik gnAnavALo puruSh sarvagna hoI shake nahi. 50.

have yugapad pravRutti vaDe ja gnAnanun sarvagatatva siddha thAy chhe (arthAt akrame pravartatun gnAn ja sarvagat hoI shake) em nakkI thAy chhe —

anvayArtha — [त्रैकाल्यनित्यविषमं ] traNe kALe sadAy viSham (asamAn jAtinA), [ सर्वत्रसंभवं ] sarva kShetranA [ चित्रं ] ane anek prakAranA [ सकलं ] samasta padArthone [ जैनं ] jinadevanun gnAn [ युगपद् जानाति ] yugapad jANe chhe. [अहो हि] aho! [ ज्ञानस्य माहात्म्यम् ] gnAnanun mAhAtmya! *vyakti = pragaTatA; visheSh; bhed.

Page 87 of 513
PDF/HTML Page 118 of 544
single page version

क्षायिकं हि ज्ञानमतिशयास्पदीभूतपरममाहात्म्यम् । यत्तु युगपदेव सर्वार्थानालम्ब्य प्रवर्तते ज्ञानं तट्टङ्कोत्कीर्णन्यायावस्थितसमस्तवस्तुज्ञेयाकारतयाधिरोपितनित्यत्वं प्रतिपन्नसमस्त- व्यक्तित्वेनाभिव्यक्तस्वभावभासिक्षायिकभावं त्रैकाल्येन नित्यमेव विषमीकृतां सकलामपि सर्वार्थसंभूतिमनन्तजातिप्रापितवैचित्र्यां परिच्छिन्ददक्रमसमाक्रान्तानन्तद्रव्यक्षेत्रकालभावतया प्रकटीकृताद्भुतमाहात्म्यं सर्वगतमेव स्यात् ।।५१।। कृत्वा । अट्ठे पडुच्च ज्ञेयार्थानाश्रित्य । कस्य । णाणिस्स ज्ञानिनः आत्मनः । तं णेव हवदि णिच्चं उत्पत्तिनिमित्तभूतपदार्थविनाशे तस्यापि विनाश इति नित्यं न भवति । ण खाइगं ज्ञानावरणीय- कर्मक्षयोपशमाधीनत्वात् क्षायिकमपि न भवति । णेव सव्वगदं यत एव पूर्वोक्तप्रकारेण पराधीनत्वेन नित्यं न भवति, क्षयोपशमाधीनत्वेन क्षायिकं च न भवति, तत एव युगपत्समस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावानां परिज्ञानसामर्थ्याभावात्सर्वगतं न भवति । अत एतत्स्थितं यद्ज्ञानं क्रमेणार्थान् प्रतीत्य जायते तेन सर्वज्ञो न भवति इति ।।५०।। अथ युगपत्परिच्छित्तिरूपज्ञानेनैव सर्वज्ञो भवतीत्यावेदयति ---जाणदि जानाति । किं कर्तृ । जोण्हं जैनज्ञानम् । कथम् । जुगवं युगपदेकसमये । अहो हि णाणस्स माहप्पं अहो हि स्फु टं जैनज्ञानस्य माहात्म्यं पश्यताम् । किं जानाति । अर्थमित्यध्याहारः । कथंभूतम् । तिक्कालणि- च्चविसयं त्रिकालविषयं त्रिकालगतं नित्यं सर्वकालम् । पुनरपि किंविशिष्टम् । सयलं समस्तम् । पुनरपि कथंभूतम् । सव्वत्थसंभवं सर्वत्र लोके संभवं समुत्पन्नं स्थितम् । पुनश्च किंरूपम् । चित्तं नानाजातिभेदेन विचित्रमिति । तथा हि --युगपत्सकलग्राहकज्ञानेन सर्वज्ञो भवतीति ज्ञात्वा किं कर्तव्यम् । ज्योतिष्क-

TIkA — kharekhar kShAyik gnAnanun, sarvotkRuShTatAnA sthAnabhUt param mAhAtmya chhe; ane je gnAn ekIsAthe ja sarva padArthone avalambIne pravarte chhe te gnAn — potAmAn samasta vastuonA gneyAkAro *TankotkIrNanyAye sthit hovAthI jeNe nityatva prApta karyun chhe ane samasta vyaktio prApta karI hovAthI jeNe svabhAvaprakAshak kShAyikabhAv pragaT karyo chhe evun — traNe kALe sadAy viSham rahetA ( – asamAnajAtipaNe pariNamatA) ane anant prakArone lIdhe vichitratAne pAmelA evA AkhAy sarva padArthonA samUhane jANatun thakun, akrame anant dravya -kShetra -kAL -bhAvane pahonchI vaLatun hovAthI jeNe adbhut mAhAtmya pragaT karyun chhe evun sarvagat ja chhe.

bhAvArtha — akrame pravartatun gnAn ek gneyathI bIjA gney pratye palaTAtun nahi hovAthI nitya chhe, potAnI samasta shaktio khulI gaI hovAthI kShAyik chhe; AvA akramik gnAnavALo puruSh ja sarvagna hoI shake. sarvagnanA e gnAnanun koI param adbhut mAhAtmya chhe. 51. *TankotkIrNanyAye = paththaramAn TAnkaNAthI korelI AkRuti mAphak

Page 88 of 513
PDF/HTML Page 119 of 544
single page version

इह खलु ‘उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा बंधमणुभवदि ।।’ इत्यत्र सूत्रे उदयगतेषु पुद्गलकर्मांशेषु सत्सु संचेतयमानो मन्त्रवादरससिद्धयादीनि यानि खण्डविज्ञानानि मूढजीवानां चित्तचमत्कारकारणानि परमात्मभावना- विनाशकानि च । तत्राग्रहं त्यक्त्वा जगत्त्रयकालत्रयसकलवस्तुयुगपत्प्रकाशकमविनश्वरमखण्डैक- प्रतिभासरूपं सर्वज्ञशब्दवाच्यं यत्केवलज्ञानं तस्यैवोत्पत्तिकारणभूतं यत्समस्तरागादिविकल्पजालेन रहितं सहजशुद्धात्मनोऽभेदज्ञानं तत्र भावना कर्तव्या, इति तात्पर्यम् ।।५१।। एवं केवलज्ञानमेव सर्वज्ञ इति कथनरूपेण गाथैका, तदनन्तरं सर्वपदार्थपरिज्ञानात्परमात्मज्ञानमिति प्रथमगाथा परमात्मज्ञानाच्च सर्वपदार्थपरिज्ञानमिति द्वितीया चेति । ततश्च क्रमप्रवृत्तज्ञानेन सर्वज्ञो न भवतीति प्रथमगाथा, युगपद्ग्राहकेण स भवतीति द्वितीया चेति समुदायेन सप्तमस्थले गाथापञ्चकं गतम् । अथ पूर्वं यदुक्तं

have gnAnIne ( – kevaLagnAnI AtmAne) gnaptikriyAno sadbhAv hovA chhatAn paN tene kriyAnA phaLarUp bandhano niShedh karatAn upasanhAr kare chhe (arthAt kevaLagnAnI AtmAne jANanakriyA hovA chhatAn bandh thato nathI em kahI gnAn -adhikAr pUrNa kare chhe) —

anvayArtha — [आत्मा] (kevaLagnAnI) AtmA [तान् जानन् अपि] padArthone jANato hovA chhatAn [न अपि परिणमति] te -rUpe pariNamato nathI, [न गृह्णाति] temane grahato nathI [तेषु अर्थेषु न एव उत्पद्यते] ane te padArthorUpe utpanna thato nathI [तेन] tethI [अबंधकः प्रज्ञप्तः] tene abandhak kahyo chhe.

TIkA — ahIn ¹‘उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा बंधमणुभवदि ।।’ e gAthAsUtramAn, ‘udayagat pudgalakarmAnshonI hayAtImAn 1. juo gnAnatattva-pragnApananI 43mI gAthA.

Page 89 of 513
PDF/HTML Page 120 of 544
single page version

मोहरागद्वेषपरिणतत्वात् ज्ञेयार्थपरिणमनलक्षणया क्रियया युज्यमानः क्रियाफलभूतं बन्धम- नुभवति, न तु ज्ञानादिति प्रथममेवार्थपरिणमनक्रियाफलत्वेन बन्धस्य समर्थितत्वात् । तथा ‘गेण्हदि णेव ण मुंचदि ण परं परिणमदि केवली भगवं । पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं ।।’ इत्यर्थपरिणमनादिक्रियाणामभावस्य शुद्धात्मनो निरूपितत्वाच्चार्थानपरिणमतोऽ- गृह्णतस्तेष्वनुत्पद्यमानस्य चात्मनो ज्ञप्तिक्रियासद्भावेऽपि न खलु क्रियाफलभूतो बन्धः सिद्धयेत् ।।५२।। पदार्थपरिच्छित्तिसद्भावेऽपि रागद्वेषमोहाभावात् केवलिनां बन्धो नास्तीति तमेवार्थं प्रकारान्तरेण दृढीकुर्वन् ज्ञानप्रपञ्चाधिकारमुपसंहरति ---ण वि परिणमदि यथा स्वकीयात्मप्रदेशैः समरसीभावेन सह परिणमति तथा ज्ञेयरूपेण न परिणमति । ण गेण्हदि यथैव चानन्तज्ञानादिचतुष्टयरूपमात्मरूपमात्मरूपतया गृह्णाति तथा ज्ञेयरूपं न गृह्णाति । उप्पज्जदि णेव तेसु अट्ठेसु यथा च निर्विकारपरमानन्दैकसुखरूपेण स्वकीयसिद्धपर्यायेणोत्पद्यते तथैव च ज्ञेयपदार्थेषु नोत्पद्यते । किं कुर्वन्नपि । जाणण्णवि ते तान् ज्ञेयपदार्थान् स्वस्मात् पृथग्रूपेण जानन्नपि । स कः कर्ता । आदा मुक्तात्मा । अबंधगो तेण पण्णत्तो ततः कारणात्कर्मणामबन्धकः प्रज्ञप्त इति । तद्यथा --रागादिरहितज्ञानं बन्धकारणं न भवतीति ज्ञात्वा शुद्धात्मोपलम्भलक्षणमोक्षविपरीतस्य नारकादिदुःखकारणकर्मबन्धस्य कारणानीन्द्रियमनोजनितान्येकदेश- chetatAn – jANatAn – anubhavatAn moh -rAg -dveShamAn pariNat thavAthI gneyArthapariNamanasvarUp kriyA sAthe joDAto thako AtmA kriyAphaLabhUt bandhane anubhave chhe, paN gnAnathI nahi’ em pratham ja arthapariNamanakriyAnA phaLapaNe bandhanun samarthan karavAmAn Avyun chhe (arthAt bandh to padArthorUpe pariNamavArUp kriyAnun phaL chhe em nakkI karavAmAn Avyun chhe) tathA ¹‘गेण्हदि णेव ण मुंचदि ण परं परिणमदि के वली भगवं। पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं ।।’ e gAthAsUtramAn shuddhAtmAne arthapariNamanAdi kriyAono abhAv nirUpit karavAmAn Avyo chhe tethI je (AtmA) padArthorUpe pariNamato nathI, temane grahato nathI ane te -rUpe utpanna thato nathI te AtmAne gnaptikriyAno sadbhAv hovA chhatAn paN kharekhar kriyAphaLabhUt bandh siddha thato nathI.

bhAvArtha — karmanA traN bhed pADavAmAn Ave chhe prApya, vikArya ane nirvartya. kevaLIbhagavAnanun prApya karma, vikArya karma ane nirvartya karma gnAn ja chhe, kAraN ke teo gnAnane ja grahe chhe, gnAnarUpe ja pariName chhe ane gnAnarUpe ja Upaje chhe. A rIte gnAn ja temanun karma chhe ane gnapti ja temanI kriyA chhe. Am hovAthI kevaLIbhagavAnane bandh thato nathI, kAraN ke gnaptikriyA bandhanun kAraN nathI parantu gneyArthapariNamanakriyA arthAt gney

1. juo gnAnatattva-pragnApananI 32mI gAthA. pra. 12