Page 50 of 513
PDF/HTML Page 81 of 544
single page version

यथा किलेन्द्रनीलरत्नं दुग्धमधिवसत्स्वप्रभाभारेण तदभिभूय वर्तमानं दृष्टं, तथा प्रवेशोऽपि घटत इति ।।२९।। अथ तमेवार्थं दृष्टान्तद्वारेण दृढयति --रयणं रत्नं इह जगति । किंनाम । इंदणीलं इन्द्रनीलसंज्ञम् । किंविशिष्टम् । दुद्धज्झसियं दुग्धे निक्षिप्तं जहा यथा सभासाए स्वकीयप्रभया अभिभूय तिरस्कृत्य । किम् । तं पि दुद्धं तत्पूर्वोक्तं दुग्धमपि वट्टदि वर्तते । इति दृष्टान्तो गतः । तह णाणमट्ठेसु तथा ज्ञानमर्थेषु वर्तत इति । तद्यथा ---यथेन्द्रनीलरत्नं कर्तृ स्वकीयनीलप्रभया करणभूतया दुग्धं नीलं कृत्वा वर्तते, तथा निश्चयरत्नत्रयात्मकपरमसामायिक- संयमेन यदुत्पन्नं केवलज्ञानं तत् स्वपरपरिच्छित्तिसामर्थ्येन समस्ताज्ञानान्धकारं तिरस्कृत्य vyavahArathI ‘mArI Ankh ghaNA padArthomAn pharI vaLe chhe’ em kahevAy chhe. evI rIte joke kevaLagnAnaprApta AtmA potAnA pradesho vaDe gney padArthone sparshato nahi hovAthI nishchayathI to te gneyomAn apraviShTa chhe topaN gnAyakadarshak shaktinI koi param adbhut vichitratAne lIdhe (nishchayathI dUr rahyA rahyA paN) te samasta gneyAkArone jANato – dekhato hovAthI vyavahArathI ‘AtmA sarva dravya -paryAyomAn pesI jAy chhe’ em kahevAy chhe. A rIte vyavahArathI gney padArthomAn AtmAno pravesh siddha thAy chhe. 29.

have, A rIte (nIche pramANe) gnAn padArthomAn varte chhe em (draShTAnt dvArA) spaShTa kare chhe —

anvayArtha — [यथा] jem [इह] A jagatane viShe [दुग्धाध्युषितं] dUdhamAn rahelun [इन्द्रनीलं रत्नं] indranIl ratna [स्वभासा] potAnI prabhA vaDe [तद् अपि दुग्धं] te dUdhamAn [अभिभूय] vyApIne [वर्तते] varte chhe, [तथा] tem [ज्ञानं] gnAn (arthAt gnAtRudravya) [अर्थेषु] padArthomAn vyApIne varte chhe.

Page 51 of 513
PDF/HTML Page 82 of 544
single page version

संवेदनमप्यात्मनोऽभिन्नत्वात् कर्त्रंशेनात्मतामापन्नं करणांशेन ज्ञानतामापन्नेन कारणभूता- नामर्थानां कार्यभूतान् समस्तज्ञेयाकारानभिव्याप्य वर्तमानं कार्यकारणत्वेनोपचर्य ज्ञानमर्थान- भिभूय वर्तत इत्युच्यमानं न विप्रतिषिध्यते ।।३०।।

युगपदेव सर्वपदार्थेषु परिच्छित्त्याकारेण वर्तते । अयमत्र भावार्थः ---कारणभूतानां सर्वपदार्थानां कार्यभूताः परिच्छित्त्याकारा उपचारेणार्था भण्यन्ते, तेषु च ज्ञानं वर्तत इति भण्यमानेऽपि व्यवहारेण दोषो नास्तीति ।।३०।। अथ पूर्वसूत्रेण भणितं ज्ञानमर्थेषु वर्तते व्यवहारेणात्र पुनरर्था ज्ञाने वर्तन्त इत्युपदिशति – जइ यदि चेत् ते अट्ठा ण संति ते पदार्थाः स्वकीयपरिच्छित्त्याकारसमर्पणद्वारेणादर्शे बिम्बवन्न सन्ति । क्व । णाणे केवलज्ञाने । णाणं ण होदि सव्वगयं तदा ज्ञानं सर्वगतं न भवति । सव्वगयं vyApIne vartatun dekhAy chhe, tem ¹samvedan (gnAn) paN, AtmAthI abhinna hovAthI kartA- ansh vaDe AtmApaNAne pAmatun thakun gnAnarUp karaN -ansh vaDe ²kAraNabhUt padArthonA kAryabhUt samasta gneyAkAromAn vyApIne varte chhe, tethI kAryamAn kAraNano ( – gneyAkAromAn padArthono) upachAr karIne ‘gnAn padArthomAn vyApIne varte chhe’ em kahevun virodh pAmatun nathI.

bhAvArtha — jem dUdhathI bharelA vAsaNamAn rahelun indranIl ratna (nIlam) saghaLA dUdhane potAnI prabhA vaDe nIlavarNa kare chhe tethI vyavahAre ratnanI prabhA ane ratna samasta dUdhamAn vyApelAn kahevAy chhe, tem gneyothI bharelA vishvamAn rahelo AtmA samasta gneyone (lokAlokane) potAnI gnAnaprabhA vaDe prakAshit kare chhe arthAt jANe chhe tethI vyavahAre AtmAnun gnAn ane AtmA sarvavyApI kahevAy chhe (joke nishchayathI to teo potAnA asankhya pradeshomAn ja rahelAn chhe, gneyomAn peThAn nathI). 30.

Page 52 of 513
PDF/HTML Page 83 of 544
single page version

यदि खलु निखिलात्मीयज्ञेयाकारसमर्पणद्वारेणावतीर्णाः सर्वेऽर्था न प्रतिभान्ति ज्ञाने तदा तन्न सर्वगतमभ्युपगम्येत । अभ्युपगम्येत वा सर्वगतं, तर्हि साक्षात् संवेदनमुकुरुन्द- भूमिकावतीर्ण(प्रति)बिम्बस्थानीयस्वीयस्वीयसंवेद्याकारकारणानि परम्परया प्रतिबिम्बस्थानीय- संवेद्याकारकारणानीति कथं न ज्ञानस्थायिनोऽर्था निश्चीयन्ते ।। ३१ ।। वा णाणं व्यवहारेण सर्वगतं ज्ञानं सम्मतं चेद्भवतां कहं ण णाणट्ठिया अट्ठा तर्हि व्यवहारनयेन स्वकीयज्ञेयाकारपरिच्छित्तिसमर्पणद्वारेण ज्ञानस्थिता अर्थाः कथं न भवन्ति किंतु भवन्त्येवेति । अत्रायमभिप्रायः --यत एव व्यवहारेण ज्ञेयपरिच्छित्त्याकारग्रहणद्वारेण ज्ञानं सर्वगतं भण्यते, तस्मादेव ज्ञेयपरिच्छित्त्याकारसमर्पणद्वारेण पदार्था अपि व्यवहारेण ज्ञानगता भण्यन्त इति ।।३१।। अथ ज्ञानिनः पदार्थैः सह यद्यपि व्यवहारेण ग्राह्यग्राहकसम्बन्धोऽस्ति तथापि संश्लेषादिसम्बन्धो नास्ति, तेन कारणेन ज्ञेयपदार्थैः सह भिन्नत्वमेवेति प्रतिपादयति — गेण्हदि णेव ण

anvayArtha — [यदि] jo [ते अर्थाः] te padArtho [ज्ञाने न सन्ति] gnAnamAn na hoy to [ज्ञानं] gnAn [सर्वगतं] sarvagat [न भवति] na hoI shake. [वा] ane jo [ज्ञानं सर्वगतं] gnAn sarvagat chhe to [अर्थाः] padArtho [ज्ञानस्थिताः] gnAnasthit [कथं न] kaI rIte nathI? (arthAt chhe ja.)

TIkA — jo samasta sva -gneyAkAronA samarpaN dvArA (gnAnamAn) UtaryA thakA sarva padArtho gnAnamAn na pratibhAse to te gnAn sarvagat na mAnI shakAy. ane jo te (gnAn) sarvagat mAnavAmAn Ave, to pachhI (padArtho) sAkShAt gnAnadarpaNabhUmikAmAn UtarelA *bimb- samAn potapotAnA gneyAkAronAn kAraNo (hovAthI) ane ¹paramparAe pratibimb samAn gneyAkAronAn kAraNo hovAthI padArtho kai rIte gnAnasthit nathI nakkI thatA? (avashya gnAnasthit nakkI thAy chhe.)

bhAvArtha — darpaNamAn mayUr, mandir, sUrya, vRukSha vagerenAn pratibimb paDe chhe. tyAn nishchayathI to pratibimbo darpaNanI ja avasthA chhe; chhatAn darpaNamAn pratibimbo dekhIne, *bimb = darpaNamAn jenun pratibimb paDyun hoy te. (gnAnane darpaNanI upamA ApIe to, padArthonA gneyAkAro bimb samAn chhe ane gnAnamAn thatA gnAnanI avasthArUp gneyAkAro pratibimb jevAn chhe.) 1. padArtho sAkShAt svagneyAkAronAn kAraN chhe (arthAt padArtho potapotAnA gneyAkAronAn sAkShAt kAraN

Page 53 of 513
PDF/HTML Page 84 of 544
single page version

अथैवं ज्ञानिनोऽर्थैः सहान्योन्यवृत्तिमत्त्वेऽपि परग्रहणमोक्षणपरिणमनाभावेन सर्वं पश्यतोऽध्यवस्यतश्चात्यन्तविविक्तत्वं भावयति —

have, e rIte (vyavahAre) AtmAne padArtho sAthe ekabIjAmAn vartavApaNun hovA chhatAn, (nishchayathI) te parane grahyA -mUkyA vinA tathA pararUpe pariNamyA vinA sarvane dekhato -jANato hovAthI tene (padArtho sAthe) atyant bhinnapaNun chhe em darshAve chhe —

anvayArtha — [केवली भगवान्] kevaLIbhagavAn [परं] parane [न एव गृह्णाति] grahatA nathI, [न मुंचति] chhoDatA nathI, [न परिणमति] pararUpe pariNamatA nathI; [सः] teo [निरवशेषं सर्वं] niravasheShapaNe sarvane (AkhA AtmAne, sarva gneyone) [समन्ततः] sarva taraphathI (sarva AtmapradeshethI) [पश्यति जानाति] dekhe -jANe chhe. *pratibimbo naimittik kArya chhe ane mayUrAdi nimitta -kAraN chhe.

Page 54 of 513
PDF/HTML Page 85 of 544
single page version

अयं खल्वात्मा स्वभावत एव परद्रव्यग्रहणमोक्षणपरिणमनाभावात्स्वतत्त्वभूतकेवल- ज्ञानस्वरूपेण विपरिणम्य निष्कम्पोन्मज्जज्ज्योतिर्जात्यमणिकल्पो भूत्वाऽवतिष्ठमानः समन्ततः स्फु रितदर्शनज्ञानशक्तिः, समस्तमेव निःशेषतयात्मानमात्मनात्मनि संचेतयते । अथवा युगपदेव सर्वार्थसार्थसाक्षात्करणेन ज्ञप्तिपरिवर्तनाभावात् संभावितग्रहणमोक्षणलक्षणक्रियाविरामः प्रथममेव समस्तपरिच्छेद्याकारपरिणतत्वात् पुनः परमाकारान्तरमपरिणममानः समन्ततोऽपि विश्वमशेषं पश्यति जानाति च । एवमस्यात्यन्तविविक्तत्वमेव ।।३२।। परद्रव्यं न जानाति । पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं तथापि व्यवहारनयेन पश्यति समन्ततः सर्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्जानाति च सर्वं निरवशेषम् । अथवा द्वितीयव्याख्यानम् — अभ्यन्तरे कामक्रोधादि बहिर्विषये पञ्चेन्द्रियविषयादिकं बहिर्द्रव्यं न गृह्णाति, स्वकीयानन्तज्ञानादिचतुष्टयं च न मुञ्चति यतस्ततः कारणादयं जीवः केवलज्ञानोत्पत्तिक्षण एव युगपत्सर्वं जानन्सन् परं विकल्पान्तरं न परिणमति । तथाभूतः सन् किं करोति । स्वतत्त्वभूतकेवलज्ञानज्योतिषा जात्यमणिकल्पो निःकम्पचैतन्यप्रकाशो भूत्वा स्वात्मानं स्वात्मना स्वात्मनि जानात्यनुभवति । तेनापि कारणेन परद्रव्यैः सह भिन्नत्वमेवेत्यभिप्रायः ।।३२।। एवं ज्ञानं ज्ञेयरूपेण न परिणमतीत्यादिव्याख्यानरूपेण तृतीयस्थले

TIkA — A AtmA, svabhAvathI ja paradravyane grahavA -mUkavAno tathA paradravyarUpe pariNamavAno (tene) abhAv hovAthI, svatattvabhUt kevaLagnAnarUpe pariNamIne niShkamp -nIkaLatI jyotivALA uttam maNi jevo thaIne rahyo thako, (1) jene sarva taraphathI (sarva AtmapradeshethI) darshanagnAnashakti sphurit chhe evo thayo thako, ¹nisheShapaNe AkhAy (paripUrNa) AtmAne AtmAthI AtmAmAn sanchete – jANe – anubhave chhe, athavA (2) ekIsAthe ja sarva padArthonA samUhano ²sAkShAtkAr karavAne lIdhe gnaptiparivartanano abhAv thavAthI jene ³grahaNatyAgasvarUp kriyA virAm pAmI chhe evo thayo thako, prathamathI ja samasta gneyAkArorUpe pariNamyo hovAthI pachhI pararUpe — ⁴AkArAntararUpe nahi pariNamato thako, sarva prakAre asheSh vishvane, (mAtra) dekhe – jANe chhe. A rIte (pUrvokta banne rIte) tenun (AtmAnun padArthothI) atyant bhinnapaNun ja chhe.

bhAvArtha — kevaLIbhagavAn sarva AtmapradeshethI potAne ja anubhavyA kare chhe; e rIte teo paradravyathI taddan bhinna chhe. athavA, kevaLIbhagavAnane sarva padArthonun yugapad gnAn 1. nisheShapaNe = kAI jarAy bAkI na rahe e rIte 2. sAkShAtkAr karavo = pratyakSha jANavun 3. gnaptikriyAnun palaTAyA karavun arthAt gnAnamAn ek gney grahavun ne bIjun chhoDavun te grahaNatyAg chhe;

AvAn grahaNatyAg te kriyA chhe; evI kriyAno kevaLIbhagavAnane abhAv thayo chhe. 4. AkArAntar = anya AkAr

Page 55 of 513
PDF/HTML Page 86 of 544
single page version

गाथापञ्चकं गतम् । अथ यथा निरावरणसकलव्यक्तिलक्षणेन केवलज्ञानेनात्मपरिज्ञानं भवति तथा सावरणैकदेशव्यक्तिलक्षणेन केवलज्ञानोत्पत्तिबीजभूतेन स्वसंवेदनज्ञानरूपभावश्रुतेनाप्यात्मपरिज्ञानं भवतीति निश्चिनोति । अथवा द्वितीयपातनिका --यथा केवलज्ञानं प्रमाणं भवति तथा केवल- ज्ञानप्रणीतपदार्थप्रकाशकं श्रुतज्ञानमपि परोक्षप्रमाणं भवतीति पातनिकाद्वयं मनसि धृत्वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति ---जो यः कर्ता हि स्फु टं सुदेण निर्विकारस्वसंवित्तिरूपभावश्रुतपरिणामेन विजाणदि hovAthI temanun gnAn ek gneyamAnthI bIjAmAn ne bIjAmAnthI trIjAmAn palaTAtun nathI tem ja temane kAI jANavAnun bAkI nahi hovAthI koi visheSh gneyAkArane jANavA pratye paN temanun gnAn vaLatun nathI; e rIte paN teo parathI taddan bhinna chhe. (jo jIvanI jANanakriyA palaTo khAtI hoy to ja tene vikalpa — paranimittak rAgadveSh hoI shake ane to ja eTalo paradravya sAtheno sambandh kahevAy. parantu kevaLIbhagavAnanI gnaptine to parivartan – palaTo nathI tethI teo parathI atyant bhinna chhe.) A rIte kevaLagnAnaprApta AtmA parathI atyant bhinna hovAthI ane darek AtmA svabhAve kevaLIbhagavAn jevo ja hovAthI, nishchayathI darek AtmA parathI bhinna chhe em siddha thayun. 32.

have kevaLagnAnIne ane shrutagnAnIne avisheShapaNe darshAvIne visheSh AkAnkShAnA kShobhane kShay kare chhe (arthAt kevaLagnAnImAn ane shrutagnAnImAn taphAvat nathI em darshAvIne vadhAre jANavAnI ichchhAnA kShobhane naShTa kare chhe) —

anvayArtha — [यः हि] je kharekhar [श्रुतेन] shrutagnAn vaDe [स्वभावेन ज्ञायकं] svabhAvathI gnAyak (arthAt gnAyakasvabhAv) [आत्मानं] AtmAne [विजानाति] jANe chhe, [तं] tene [लोकप्रदीपकराः] lokanA prakAshak [ऋषयः] RIShshvaro [श्रुतकेवलिनं भणन्ति] shrutakevaLI kahe chhe.

Page 56 of 513
PDF/HTML Page 87 of 544
single page version

यथा भगवान् युगपत्परिणतसमस्तचैतन्यविशेषशालिना केवलज्ञानेनानादिनिधन- निष्कारणासाधारणस्वसंचेत्यमानचैतन्यसामान्यमहिम्नश्चेतकस्वभावेनैकत्वात् केवलस्यात्मन आत्मनात्मनि संचेतनात् केवली, तथायं जनोऽपि क्रमपरिणममाणकतिपयचैतन्यविशेष- शालिना श्रुतज्ञानेनानादिनिधननिष्कारणासाधारणस्वसंचेत्यमानचैतन्यसामान्यमहिम्नश्चेतक- स्वभावेनैकत्वात् केवलस्यात्मन आत्मनात्मनि संचेतनात् श्रुतकेवली । अलं विशेषा- कांक्षाक्षोभेण, स्वरूपनिश्चलैरेवावस्थीयते ।।३३।। विजानाति विशेषेण जानाति विषयसुखानन्दविलक्षणनिजशुद्धात्मभावनोत्थपरमानन्दैकलक्षणसुख- रसास्वादेनानुभवति । कम् । अप्पाणं निजात्मद्रव्यम् । जाणगं ज्ञायकं केवलज्ञानस्वरूपम् । केन कृत्वा । सहावेण समस्तविभावरहितस्वस्वभावेन । तं सुयकेवलिं तं महायोगीन्द्रं श्रुतकेवलिनं भणंति कथयन्ति । के कर्तारः । इसिणो ऋषयः । किंविशिष्टाः । लोगप्पदीवयरा लोकप्रदीपक रा लोकप्रकाशका इति । अतो विस्तरः ---युगपत्परिणतसमस्तचैतन्यशालिना केवलज्ञानेन अनाद्यनन्तनिष्कारणान्य- द्रव्यासाधारणस्वसंवेद्यमानपरमचैतन्यसामान्यलक्षणस्य परद्रव्यरहितत्वेन केवलस्यात्मन आत्मनि स्वानुभवनाद्यथा भगवान् केवली भवति, तथायं गणधरदेवादिनिश्चयरत्नत्रयाराधकजनोऽपि

TIkA — jem bhagavAn, yugapad pariNamatA samasta chaitanyavisheShovALA kevaLagnAn vaDe, ¹anAdinidhan -²niShkAraN -³asAdhAraN -⁴svasamvedyamAn chaitanyasAmAnya jeno mahimA chhe tathA ⁵chetakasvabhAv vaDe ekapaNun hovAthI je kevaL ( – ekalo, nirbheL, shuddha, akhanD) chhe evA AtmAne AtmAthI AtmAmAn anubhavavAne lIdhe kevaLI chhe; tem ame paN, krame pariNamatA keTalAk chaitanyavisheShovALA shrutagnAn vaDe, anAdinidhan- niShkAraN -asAdhAraN -svasamvedyamAn chaitanyasAmAnya jeno mahimA chhe tathA chetakasvabhAv vaDe ekapaNun hovAthI je ⁶kevaL (-nirbheL) chhe evA AtmAne AtmAthI AtmAmAn anubhavavAne lIdhe shrutakevaLI chhIe. (mATe) visheSh AkAnkShAnA kShobhathI bas thAo; svarUpanishchaL ja rahIe chhIe. 1. anAdinidhan = anAdi -anant. (chaitanyasAmAnya Adi tem ja ant rahit chhe.) 2. niShkAraN = jenun koI kAraN nathI evun; svayamsiddha; sahaj. 3. asAdhAraN = je bIjA koI dravyamAn nathI evun 4. svasamvedyamAn = potAthI ja vedAtun — anubhavAtun 5. chetak = chetanAr; darshakagnAyak. 6. AtmA nishchayathI paradravyanA tem ja rAgadveShAdinA sanyog vinAno tathA guNaparyAyanA bhedo vinAno,

Page 57 of 513
PDF/HTML Page 88 of 544
single page version

पूर्वोक्तलक्षणस्यात्मनो भावश्रुतज्ञानेन स्वसंवेदनान्निश्चयश्रुतकेवली भवतीति । किंच --यथा कोऽपि देवदत्त आदित्योदयेन दिवसे पश्यति, रात्रौ किमपि प्रदीपेनेति । तथादित्योदयस्थानीयेन केवलज्ञानेन दिवसस्थानीयमोक्षपर्याये भगवानात्मानं पश्यति, संसारी विवेकिजनः पुनर्निशास्थानीयसंसारपर्याये

bhAvArtha — bhagavAn samasta padArthone jANe chhe tethI kAI teo ‘kevaLI’ kahevAtA nathI, parantu kevaL arthAt shuddha AtmAne jANatA – anubhavatA hovAthI teo ‘kevaLI’ kahevAy chhe. kevaL ( – shuddha) AtmAne jANanAr – anubhavanAr shrutagnAnI paN ‘shrutakevaLI’ kahevAy chhe. kevaLI ane shrutakevaLImAn taphAvat eTalo chhe ke — kevaLI jemAn chaitanyanA samasta visheSho ekIsAthe pariName chhe evA kevaLagnAn vaDe kevaL AtmAne anubhave chhe ane shrutakevaLI jemAn chaitanyanA keTalAk visheSho krame pariName chhe evA shrutagnAn vaDe kevaL AtmAne anubhave chhe; arthAt, kevaLI sUryasamAn kevaLagnAn vaDe AtmAne dekhe – anubhave chhe ane shrutakevaLI dIvA samAn shrutagnAn vaDe AtmAne dekhe – anubhave chhe. A rIte kevaLImAn ne shrutakevaLImAn svarUpasthiratAnI taratamatArUp bhed ja mukhya chhe, vattunochhun (vadhAre – ochhA padArtho) jANavArUp bhed atyant gauN chhe. mATe ghaNun jANavAnI ichchhArUp kShobh chhoDI svarUpamAn ja nishchaL rahevun yogya chhe. e ja kevaLagnAn -prAptino upAy chhe. 33.

have, gnAnanA shrut -upAdhikRut bhedane dUr kare chhe (arthAt shrutagnAn paN gnAn ja chhe, shrutarUp upAdhine kAraNe gnAnamAn kAI bhed paDato nathI em darshAve chhe) —

anvayArtha — [सूत्रं] sUtra eTale [पुद्गलद्रव्यात्मकैः वचनैः] pudgaladravyAtmak vachano vaDe [जिनोपदिष्टं] jinabhagavante upadeshelun te. [तज्ज्ञप्तिः हि] tenI gnapti te [ज्ञानं] gnAn chhe [च] ane tene [सूत्रस्य ज्ञप्तिः] sUtranI gnapti (shrutagnAn) [भणिता] kahI chhe.

Page 58 of 513
PDF/HTML Page 89 of 544
single page version

श्रुतं हि तावत्सूत्रम् । तच्च भगवदर्हत्सर्वज्ञोपज्ञं स्यात्कारकेतनं पौद्गलिकं शब्दब्रह्म । तज्ज्ञप्तिर्हि ज्ञानम् । श्रुतं तु तत्कारणत्वात् ज्ञानत्वेनोपचर्यत एव । एवं सति सूत्रस्य ज्ञप्तिः श्रुतज्ञानमित्यायाति । अथ सूत्रमुपाधित्वान्नाद्रियते ज्ञप्तिरेवावशिष्यते । सा च केवलिनः श्रुतकेवलिनश्चात्मसंचेतने तुल्यैवेति नास्ति ज्ञानस्य श्रुतोपाधिभेदः ।। ३४ ।। प्रदीपस्थानीयेन रागादिविकल्परहितपरमसमाधिना निजात्मानं पश्यतीति । अयमत्राभिप्रायः ---आत्मा परोक्षः, कथं ध्यानं क्रियते इति सन्देहं कृत्वा परमात्मभावना न त्याज्येति ।।३३।। अथ शब्दरूपं द्रव्यश्रुतं व्यवहारेण ज्ञानं निश्चयेनार्थपरिच्छित्तिरूपं भावश्रुतमेव ज्ञानमिति कथयति । अथवात्मभावनारतो निश्चयश्रुतकेवली भवतीति पूर्वसूत्रे भणितम् । अयं तु व्यवहारश्रुतकेवलीति कथ्यते ---सुत्तं द्रव्यश्रुतम् । कथम्भूतम् । जिणोवदिट्ठं जिनोपदिष्टम् । कैः कृत्वा । पोग्गलदव्वप्पगेहिं वयणेहिं पुद्गलद्रव्यात्मकैर्दिव्यध्वनिवचनैः । तं जाणणा हि णाणं तेन पूर्वोक्त शब्दश्रुताधारेण ज्ञप्तिरर्थपरि- च्छित्तिर्ज्ञानं भण्यते हि स्फु टम् । सुत्तस्स य जाणणा भणिया पूर्वोक्तद्रव्यश्रुतस्यापि व्यवहारेण ज्ञानव्यपदेशो भवति न तु निश्चयेनेति । तथा हि --यथा निश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावो जीवः पश्चाद्वयवहारेण नरनारकादिरूपोऽपि जीवो भण्यते; तथा निश्चयेनाखण्डैकप्रतिभासरूपं समस्त- वस्तुप्रकाशकं ज्ञानं भण्यते, पश्चाद्वयवहारेण मेघपटलावृतादित्यस्यावस्थाविशेषवत्कर्मपटलावृता- खण्डैकज्ञानरूपजीवस्य मतिज्ञानश्रुतज्ञानादिव्यपदेशो भवतीति भावार्थः ।।३४।। अथ भिन्नज्ञानेनात्मा

TIkA — pratham to shrut eTale sUtra; ane sUtra eTale bhagavAn arhat -sarvagne svayam jANIne upadeshelun, ¹syAtkAr jenun chihna chhe evun, paudgalik shabdabrahma. tenI ²gnapti ( – shabdabrahmane jANanArI jANanakriyA) te gnAn chhe; shrut( – sUtra) to tenun ( – gnAnanun) kAraN hovAthI gnAn tarIke upachArathI ja kahevAy chhe (jem annane prAN kahevAy chhe tem). Am hovAthI em phalit thAy chhe ke ‘sUtranI gnapti’ te shrutagnAn chhe. have jo sUtra to upAdhi hovAthI teno Adar na karavAmAn Ave to ‘gnapti’ ja bAkI rahe chhe; (‘sUtranI gnapti’ kahIe chhIe tyAn nishchayathI gnapti kAI paudgalik sUtranI nathI, AtmAnI chhe; sUtra gnaptinA svarUpabhUt nathI, vadhArAnI vastu arthAt upAdhi chhe; kAraN ke sUtra na hoy tyAn paN gnapti to hoy chhe. mATe jo sUtrane na gaNIe to ‘gnapti’ ja bAkI rahe chhe;) ane te ( – gnapti) kevaLIne ane shrutakevaLIne Atma -anubhavanamAn tulya ja chhe. mATe gnAnamAn shrut -upAdhikRut bhed nathI. 34. 1. syAtkAr = ‘syAt’ shabda. ( syAt = kathanchit; koI apekShAthI. ) 2. gnapti = jANavun te; jANavAnI kriyA; jANanakriyA.

Page 59 of 513
PDF/HTML Page 90 of 544
single page version

अपृथग्भूतकर्तृकरणत्वशक्तिपारमैश्वर्ययोगित्वादात्मनो य एव स्वयमेव जानाति स एव ज्ञानमन्तर्लीनसाधकतमोष्णत्वशक्तेः स्वतंत्रस्य जातवेदसो दहनक्रियाप्रसिद्धेरुष्ण- ज्ञानी न भवतीत्युपदिशति — जो जाणदि सो णाणं यः कर्ता जानाति स ज्ञानं भवतीति । तथा हि — यथा संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि सति पश्चादभेदनयेन दहनक्रियासमर्थोष्णगुणेन परिणतो- ऽग्निरप्युष्णो भण्यते, तथार्थक्रियापरिच्छित्तिसमर्थज्ञानगुणेन परिणत आत्मापि ज्ञानं भण्यते । तथा चोक्तम् – ‘जानातीति ज्ञानमात्मा’ । ण हवदि णाणेण जाणगो आदा सर्वथैव भिन्नज्ञानेनात्मा ज्ञायको न

have AtmA ane gnAnano kartRutva -karaNatvakRut bhed dUr kare chhe (arthAt paramArthe abhed AtmAmAn, ‘AtmA jANanakriyAno kartA chhe ane gnAn karaN chhe’ em vyavahAre bhed pADavAmAn Ave chhe, topaN AtmA ne gnAn judAn nahi hovAthI abhedanayathI ‘AtmA ja gnAn chhe’ em samajAve chhe) —

anvayArtha — [यः जानाति] je jANe chhe [सः ज्ञानं] te gnAn chhe (arthAt je gnAyak chhe te ja gnAn chhe), [ज्ञानेन] gnAn vaDe [आत्मा] AtmA [ज्ञायकः भवति] gnAyak chhe [न] em nathI. [स्वयं] pote ja [ज्ञानं परिणमते] gnAnarUpe pariName chhe [सर्वे अर्थाः] ane sarva padArtho [ज्ञानस्थिताः] gnAnasthit chhe.

TIkA — AtmA apRuthagbhUt kartRutva ane karaNatvanI shaktirUp ¹pAramaishvaryavALo hovAthI, je svayamev jANe chhe (arthAt je gnAyak chhe) te ja gnAn chhe; jem ²sAdhakatam uShNatvashakti jenAmAn antarlIn chhe evA ³svatantra agnine, ⁴dahanakriyAnI prasiddhi hovAthI 1. pAramaishvarya = param sAmarthya; parameshvaratA. 2. sAdhakatam arthAt utkRuShTa sAdhan te karaN. 3. je svatantrapaNe kare te kartA. 4. agni bALavAnI kriyA karato hovAthI agnine uShNatA arthAt garamI kahevAmAn Ave chhe.

Page 60 of 513
PDF/HTML Page 91 of 544
single page version

व्यपदेशवत् । न तु यथा पृथग्वर्तिना दात्रेण लावको भवति देवदत्तस्तथा ज्ञानेन ज्ञायको भवत्यात्मा । तथा सत्युभयोरचेतनत्वमचेतनयोः संयोगेऽपि न परिच्छित्तिनिष्पत्तिः । पृथक्त्व- वर्तिनोरपि परिच्छेदाभ्युपगमे परपरिच्छेदेन परस्य परिच्छित्तिर्भूतिप्रभृतीनां च परिच्छित्तिप्रसूति- रनङ्कुशा स्यात् । किंच – स्वतोऽव्यतिरिक्तसमस्तपरिच्छेद्याकारपरिणतं ज्ञानं स्वयं परिणम- मानस्य कार्यभूतसमस्तज्ञेयाकारकारणीभूताः सर्वेऽर्था ज्ञानवर्तिन एव कथंचिद्भवन्ति; किं ज्ञातृज्ञानविभागक्लेशकल्पनया ।।३५।।

भवतीति । अथ मतम् --यथा भिन्नदात्रेण लावको भवति देवदत्तस्तथा भिन्नज्ञानेन ज्ञायको भवतु को दोष इति । नैवम् । छेदनक्रियाविषये दात्रं बहिरङ्गोपकरणं तद्भिन्नं भवतु, अभ्यन्तरोपकरणं तु देवदत्तस्य छेदनक्रियाविषये शक्तिविशेषस्तच्चाभिन्नमेव भवति; तथार्थपरिच्छित्तिविषये ज्ञानमेवा- भ्यन्तरोपकरणं तथाभिन्नमेव भवति, उपाध्यायप्रकाशादिबहिरङ्गोपकरणं तद्भिन्नमपि भवतु दोषो नास्ति । यदि च भिन्नज्ञानेन ज्ञानी भवति तर्हि परकीयज्ञानेन सर्वेऽपि कुम्भस्तम्भादिजडपदार्था ज्ञानिनो uShNatA kahevAy chhe tem. parantu em nathI ke jem pRuthagvartI dAtaraDA vaDe devadatta kApanAr chhe tem (pRuthagvartI) gnAn vaDe AtmA jANanAr ( – gnAyak) chhe. jo em hoy to bannene achetanapaNun Ave ane be achetanano sanyog thatAn paN gnapti nIpaje nahi. AtmA ne gnAn pRuthagvartI hovA chhatAn AtmAne gnapti thatI mAnavAmAn Ave to to par gnAn vaDe parane gnapti thaI shake ane rAkh vagerene paN gnaptino udbhav nirankush thAy. (‘AtmA ne gnAn pRuthak chhe paN gnAn AtmA sAthe joDAvAthI AtmA jANavAnun kArya kare chhe’ em mAnavAmAn Ave to to gnAn jem AtmA sAthe joDAy tem rAkh, ghaDo, thAmbhalo vagere sarva padArtho sAthe joDAy ane tethI te padArtho paN jANavAnun kArya kare. parantu Am to banatun nathI. tethI AtmA ne gnAn pRuthak nathI.) vaLI, potAthI abhinna evA samasta gneyAkArorUpe pariNamelun je gnAn te -rUpe svayam pariNamanArane, kAryabhUt samasta gneyAkAronA kAraNabhUt sarva padArtho gnAnavartI ja kathanchit chhe. (mATe) gnAtA ne gnAnanA vibhAganI kliShTa kalpanAthI shun prayojan chhe? 35.

Page 61 of 513
PDF/HTML Page 92 of 544
single page version

यतः परिच्छेदरूपेण स्वयं विपरिणम्य स्वतंत्र एव परिच्छिनत्ति ततो जीव एव ज्ञानमन्यद्रव्याणां तथा परिणन्तुं परिच्छेत्तुं चाशक्तेः । ज्ञेयं तु वृत्तवर्तमानवर्तिष्यमाणविचित्र- पर्यायपरम्पराप्रकारेण त्रिधाकालकोटिस्पर्शित्वादनाद्यनन्तं द्रव्यं, तत्तु ज्ञेयतामापद्यमानं द्वेधात्मपरविकल्पात् । इष्यते हि स्वपरपरिच्छेदकत्वादवबोधस्य बोध्यस्यैवंविधं द्वैविध्यम् ।

ननु स्वात्मनि क्रियाविरोधात् कथं नामात्मपरिच्छेदकत्वम् । का हि नाम क्रिया कीदृशश्च विरोधः । क्रिया ह्यत्र विरोधिनी समुत्पत्तिरूपा वा ज्ञप्तिरूपा वा । उत्पत्तिरूपा हि तावन्नैकं स्वस्मात्प्रजायत इत्यागमाद्विरुद्धैव । ज्ञप्तिरूपायास्तु प्रकाशनक्रिययेव प्रत्यवस्थितत्वान्न भवन्तु, न च तथा । णाणं परिणमदि सयं यत एव भिन्नज्ञानेन ज्ञानी न भवति तत एव घटोत्पत्तौ मृत्पिण्ड इव स्वयमेवोपादानरूपेणात्मा ज्ञानं परिणमति । अट्ठा णाणट्ठिया सव्वे व्यवहारेण ज्ञेयपदार्था आदर्शे बिम्बमिव परिच्छित्त्याकारेण ज्ञाने तिष्ठन्तीत्यभिप्रायः ।।३५।। अथात्मा ज्ञानं भवति शेषं तु ज्ञेयमित्यावेदयति ---तम्हा णाणं जीवो यस्मादात्मैवोपादानरूपेण ज्ञानं परिणमति तथैव पदार्थान् परिच्छिनत्ति, इति भणितं पूर्वसूत्रे, तस्मादात्मैव ज्ञानं । णेयं दव्वं तस्य ज्ञानरूपस्यात्मनो ज्ञेयं भवति । किम् । द्रव्यम् । तिहा समक्खादं तच्च द्रव्यं कालत्रयपर्यायपरिणतिरूपेण द्रव्यगुणपर्यायरूपेण वा

anvayArtha — [तस्मात्] tethI [जीवः ज्ञानं] jIv gnAn chhe [ज्ञेयं] ane gney [त्रिधा समाख्यातं] tridhA varNavavAmAn Avelun (trikALasparshI) [द्रव्यं] dravya chhe. [पुनः द्रव्यं इति] (e gneyabhUt) dravya eTale [आत्मा] AtmA (svAtmA) [परः च] ane par [परिणामसंबद्धः] ke jeo pariNAmavALAn chhe.

TIkA — (pUrvokta rIte) gnAnarUpe svayam pariNamIne svatantrapaNe ja jANato hovAthI jIv ja gnAn chhe, kAraN ke anya dravyo e rIte (gnAnarUpe) pariNamavAne tathA jANavAne asamartha chhe. ane gney, vartI chUkelA, vartatA ane vartashe evA vichitra paryAyonI paramparAnA prakAr vaDe trividh kALakoTine sparshatun hovAthI anAdi -anant evun dravya chhe. (AtmA ja gnAn chhe ane gney samasta dravyo chhe.) te gneyabhUt dravya AtmA ne par ( – sva ne par) evA be bhedane lIdhe be prakAranun chhe. gnAn svaparagnAyak hovAthI gneyanun evun dvividhapaNun mAnavAmAn Ave chhe.

(prashna – ) potAmAn kriyA thaI shakavAno virodh hovAthI AtmAne svagnAyakapaNun kaI rIte ghaTe chhe? (uttar – ) kaI kriyA ane kayA prakArano virodh? kriyA, ke je ahIn (prashnamAn) virodhI kahevAmAn AvI chhe te, kAn to utpattirUp hoy, kAn to gnaptirUp hoy. pratham,

Page 62 of 513
PDF/HTML Page 93 of 544
single page version

तत्र विप्रतिषेधस्यावतारः । यथा हि प्रकाशकस्य प्रदीपस्य परं प्रकाश्यतामापन्नं प्रकाशयतः स्वस्मिन् प्रकाश्ये न प्रकाशकान्तरं मृग्यं, स्वयमेव प्रकाशनक्रियायाः समुपलम्भात्; तथा परिच्छेदकस्यात्मनः परं परिच्छेद्यतामापन्नं परिच्छिन्दतः स्वस्मिन् परिच्छेद्ये न परिच्छेदकान्तरं मृग्यं, स्वयमेव परिच्छेदनक्रियायाः समुपलम्भात् ।

ननु कुत आत्मनो द्रव्यज्ञानरूपत्वं द्रव्याणां च आत्मज्ञेयरूपत्वं च । परिणाम- संबन्धत्वात् । यतः खलु आत्मा द्रव्याणि च परिणामैः सह संबध्यन्ते, तत आत्मनो द्रव्यालम्बनज्ञानेन द्रव्याणां तु ज्ञानमालम्ब्य ज्ञेयाकारेण परिणतिरबाधिता प्रतपति ।।३६।। तथैवोत्पादव्ययध्रौव्यरूपेण च त्रिधा समाख्यातम् । दव्वं ति पुणो आदा परं च तच्च ज्ञेयभूतं द्रव्यमात्मा भवति परं च । कस्मात् । यतो ज्ञानं स्वं जानाति परं चेति प्रदीपवत् । तच्च स्वपरद्रव्यं कथंभूतम् । परिणामसंबद्धं कथंचित्परिणामीत्यर्थः । नैयायिकमतानुसारी कश्चिदाह ---ज्ञानं ज्ञानान्तरवेद्यं प्रमेयत्वात् utpattirUp kriyA to ‘koI pote potAmAnthI utpanna thaI shake nahi’ evA AgamakathanathI viruddha ja chhe. parantu gnaptirUp kriyAmAn virodh Avato nathI, kAraN ke te, prakAshanakriyAnI mAphak, utpattikriyAthI viruddha rIte (judI rIte) varte chhe. jem je prakAshyabhUt parane prakAshe chhe evA prakAshak dIvAne sva prakAshyane prakAshavAnI bAbatamAn anya prakAshakanI jarUr paDatI nathI, kAraN ke svayamev prakAshanakriyAnI prApti chhe; tem je gneyabhUt parane jANe chhe evA gnAyak AtmAne sva gneyane jANavAnI bAbatamAn anya gnAyakanI jarUr paDatI nathI, kAraN ke svayamev gnAnakriyAnI prApti chhe.* (A rIte siddha thayun ke gnAn svane paN jANI shake chhe.)

(prashna – ) AtmAne dravyonA gnAnarUpapaNun ane dravyone AtmAnA gneyarUpapaNun shAthI ( – kaI rIte ghaTe) chhe? (uttar – ) teo pariNAmavALAn hovAthI. AtmA ane dravyo pariNAmayukta chhe, tethI AtmAne, dravyo jenun ¹Alamban chhe evA gnAnarUpe (pariNati), ane dravyone, gnAnane ²avalambIne gneyAkArarUpe pariNati abAdhitapaNe tape chhe — pratApavant varte chhe.

* koI paryAy pote potAmAnthI utpanna thaI shake nahi paN te dravyanA AdhAre — dravyamAnthI — utpanna thAy; kAraN ke jo em na hoy to to dravyarUp AdhAr vinA paryAyo utpanna thAy, jaL vinA tarango thAy. e to pratyakSha viruddha chhe; tethI paryAyane utpanna thavA mATe dravyarUp AdhAr joIe. A rIte gnAnaparyAy paN pote potAmAnthI utpanna thaI shake nahi, AtmadravyamAnthI utpanna thAy — e vAt to barAbar chhe. panratu gnAnaparyAy pote potAthI jaNAI shake nahi e vAt yathArtha nathI. AtmadravyamAnthI utpanna thato gnAnaparyAy pote potAthI ja jaNAy chhe. jem dIvArUp AdhAramAnthI utpanna thato prakAshaparyAy svaparane prakAshe chhe tem AtmArUp AdhAramAnthI utpanna thato gnAnaparyAy svaparane jANe chhe. vaLI gnAn pote potAne jANe chhe e anubhavasiddha paN chhe.

Page 63 of 513
PDF/HTML Page 94 of 544
single page version

सर्वासामेव हि द्रव्यजातीनां त्रिसमयावच्छिन्नात्मलाभभूमिकत्वेन क्रमप्रतपत्स्वरूपसंपदः घटादिवत् । परिहारमाह --प्रदीपेन व्यभिचारः, प्रदीपस्तावत्प्रमेयः परिच्छेद्यो ज्ञेयो भवति न च प्रदीपान्तरेण प्रकाश्यते, तथा ज्ञानमपि स्वयमेवात्मानं प्रकाशयति न च ज्ञानान्तरेण प्रकाश्यते । यदि पुनर्ज्ञानान्तरेण प्रकाश्यते तर्हि गगनावलम्बिनी महती दुर्निवारानवस्था प्राप्नोतीति सूत्रार्थः ।।३६।। एवं निश्चयश्रुतकेवलिव्यवहारश्रुतकेवलिकथनमुख्यत्वेन भिन्नज्ञाननिराकरणेन ज्ञानज्ञेयस्वरूपकथनेन च चतुर्थस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । अथातीतानागतपर्याया वर्तमानज्ञाने सांप्रता इव दृश्यन्त इति निरूपयति — सव्वे सदसब्भूदा हि पज्जया सर्वे सद्भूता असद्भूता अपि पर्यायाः ये हि स्फु टं वट्टंते ते तेतेतेतेते (AtmA ane dravyo samaye samaye pariNAm karyA kare chhe, kUTastha nathI; tethI AtmA gnAnasvabhAve pariName chhe ane dravyo gneyasvabhAve pariName chhe. e rIte gnAnasvabhAve pariNamato AtmA gnAnanA AlambanabhUt dravyone jANe chhe ane gneyasvabhAve pariNamatAn dravyo gneyanA AlambanabhUt gnAnamAn — AtmAmAn — jaNAy chhe.) 36.

have dravyonA atIt ane anAgat paryAyo paN, tAtkALik paryAyonI mAphak, pRuthakpaNe gnAnamAn varte chhe em samajAve chhe —

anvayArtha — [तासाम् द्रव्यजातीनाम्] te (jIvAdi) dravyajAtionA [ते सर्वे] samasta [सदसद्भूताः हि] vidyamAn ane avidyamAn [पर्यायाः] paryAyo, [तात्कालिकाः इव] tAtkALik (vartamAn) paryAyonI mAphak, [विशेषतः] vishiShTatApUrvak (potapotAnA bhinna bhinna svarUpe) [ज्ञाने वर्तन्ते] gnAnamAn varte chhe.

TIkA — (jIvAdi) samasta dravyajAtionA paryAyonI utpattinI maryAdA traNe kALanI maryAdA jeTalI hovAthI (arthAt teo traNe kALe utpanna thayA karatA hovAthI), temanA (te samasta dravyajAtionA), kramapUrvak tapatI svarUpasampadAvALA ( – ek pachhI ek

Page 64 of 513
PDF/HTML Page 95 of 544
single page version

सद्भूतासद्भूततामायान्तो ये यावन्तः पर्यायास्ते तावन्तस्तात्कालिका इवात्यन्तसंकरेणाप्य- वधारितविशेषलक्षणा एकक्षण एवावबोधसौधस्थितिमवतरन्ति । न खल्वेतदयुक्तं — दृष्टा- विरोधात् । द्रश्यते हि छद्मस्थस्यापि वर्तमानमिव व्यतीतमनागतं वा वस्तु चिन्तयतः संविदालम्बितस्तदाकारः । किंच चित्रपटीस्थानीयत्वात् संविदः । यथा हि चित्रपटयामति- वाहितानामनुपस्थितानां वर्तमानानां च वस्तूनामालेख्याकाराः साक्षादेकक्षण एवावभासन्ते, तथा संविद्भित्तावपि । किं च सर्वज्ञेयाकाराणां तादात्विक त्वाविरोधात् । यथा हि प्रध्वस्तानामनुदितानां च वस्तूनामालेख्याकारा वर्तमाना एव, तथातीतानामनागतानां च पर्यायाणां ज्ञेयाकारा वर्तमाना एव भवन्ति ।।३७।। पूर्वोक्ताः पर्याया वर्तन्ते प्रतिभासन्ते प्रतिस्फु रन्ति । क्क । णाणे केवलज्ञाने । कथंभूता इव । तक्कालिगेव तात्कालिका इव वर्तमाना इव । कासां सम्बन्धिनः । तासिं दव्वजादीणं तासां प्रसिद्धानां pragaTatA), vidyamAnapaNAne ane avidyamAnapaNAne pAmatA, je koI jeTalA paryAyo chhe, te badhAy, tAtkALik (vartamAnakAlIn) paryAyonI mAphak, atyant ¹mishrit hovA chhatAn sau paryAyonAn vishiShTa lakShaN spaShTa jaNAy e rIte, ek kShaNe ja, gnAnamahelamAn sthiti pAme chhe. A (traNe kALanA paryAyonun vartamAn paryAyonI mAphak gnAnamAn jaNAvun) ayukta nathI; kAraN ke —

(1) teno draShTanI sAthe (jagatamAn je jovAmAn Ave chhe — anubhavAy chhe tenI sAthe) avirodh chhe. (jagatamAn) dekhAy chhe ke chhadmasthane paN, jem vartamAn vastu chintavatAn tenA AkArane gnAn avalambe chhe tem, vyatIt ane anAgat vastu chintavatAn (paN) tenA AkArane gnAn avalambe chhe.

(2) vaLI gnAn chitrapaT samAn chhe. jem chitrapaTamAn atIt, anAgat ane vartamAn vastuonA AlekhyAkAro ( – Alekhya AkAro) sAkShAt ek kShaNe ja bhAse chhe, tem gnAnarUpI bhIntamAn ( – gnAnabhUmimAn, gnAnapaTamAn) paN atIt, anAgat ane vartamAn paryAyonA gneyAkAro sAkShAt ek kShaNe ja bhAse chhe.

(3) vaLI sarva gneyAkAronun tAtkALikapaNun (vartamAnapaNun, sAmpratikapaNun) aviruddha chhe. jem naShTa ane anutpanna vastuonA ²AlekhyAkAro vartamAn ja chhe, tem atIt ane anAgat paryAyonA gneyAkAro vartamAn ja chhe. 1. gnAnamAn sau dravyonA traNe kALanA paryAyo ekI sAthe jaNAvA chhatAn darek paryAyanun vishiShTa svarUp —

pradesh, kAL, AkAr vagere visheShatAo — spaShTa jaNAy chhe; sankar – vyatikar thatA nathI. 2. Alekhya = ALekhAvAyogya; chItarAvAyogya.

Page 65 of 513
PDF/HTML Page 96 of 544
single page version

bhAvArtha — kevaLagnAn samasta dravyonA traNe kALanA paryAyone yugapad jANe chhe. ahIn prashna thavAyogya chhe ke naShTa ane anutpanna paryAyone gnAn vartamAn kALe kem jANI shake? tenun samAdhAna — jagatamAn paN dekhAy chhe ke alpagna jIvanun gnAn paN naShTa ane anutpanna vastuone chintavI shake chhe, anumAn dvArA jANI shake chhe, tadAkAr thaI shake chhe; to pachhI pUrNa gnAn naShTa ane anutpanna paryAyone kem na jANI shake? chitrapaTanI mAphak gnAnashakti ja evI chhe ke te atIt ane anAgat paryAyone paN jANI shake chhe. vaLI, AlekhyatvashaktinI mAphak, dravyonI gneyatvashakti evI chhe ke temanA atIt ane anAgat paryAyo paN gnAnamAn gneyarUp thAy – jaNAy. A rIte AtmAnI adbhut gnAnashakti ane dravyonI adbhut gneyatvashaktine lIdhe kevaLagnAnamAn samasta dravyonA traNe kALanA paryAyonun ek ja samaye bhAsavun aviruddha chhe. 37.

have avidyamAn paryAyonun (paN) kathanchit ( – koI prakAre, koI apekShAe) vidyamAnapaNun kahe chhe —

anvayArtha — [ये पर्यायाः] je paryAyo [हि] kharekhar [न एव संजाताः] utpanna thayA nathI, tathA [ये] je paryAyo [खलु] kharekhar [भूत्वा नष्टाः] utpanna thaIne nAsh pAmI gayA chhe, [ते] te [असद्भूताः पर्यायाः] avidyamAn paryAyo [ज्ञानप्रत्यक्षाः भवन्ति] gnAnapratyakSha chhe. pra. 9

Page 66 of 513
PDF/HTML Page 97 of 544
single page version

ये खलु नाद्यापि संभूतिमनुभवन्ति, ये चात्मलाभमनुभूय विलयमुपगतास्ते किला- सद्भूता अपि परिच्छेदं प्रति नियतत्वात् ज्ञानप्रत्यक्षतामनुभवन्तः शिलास्तम्भोत्कीर्णभूतभावि- देववदप्रकम्पार्पितस्वरूपाः सद्भूता एव भवन्ति ।।३८।।

जानाति, न च तन्मयत्वेन, निश्चयेन तु केवलज्ञानादिगुणाधारभूतं स्वकीयसिद्धपर्यायमेव स्वसंवित्त्या- कारेण तन्मयो भूत्वा परिच्छिनत्ति जानाति, तथासन्नभव्यजीवेनापि निजशुद्धात्मसम्यक्श्रद्धान- ज्ञानानुष्ठानरूपनिश्चयरत्नत्रयपर्याय एव सर्वतात्पर्येण ज्ञातव्य इति तात्पर्यम् ।।३७।। अथातीताना- गतपर्यायाणामसद्भूतसंज्ञा भवतीति प्रतिपादयति ---जे णेव हि संजाया जे खलु णट्ठा भवीय पज्जाया ये नैव संजाता नाद्यापि भवन्ति, भाविन इत्यर्थः । हि स्फु टं ये च खलु नष्टा विनष्टाः पर्यायाः । किं कृत्वा । भूत्वा । ते होंति असब्भूदा पज्जाया ते पूर्वोक्ता भूता भाविनश्च पर्याया अविद्यमानत्वादसद्भूता भण्यन्ते । णाणपच्चक्खा ते चाविद्यमानत्वादसद्भूता अपि वर्तमानज्ञानविषयत्वाद्वयवहारेण भूतार्था भण्यन्ते, तथैव ज्ञानप्रत्यक्षाश्चेति । यथायं भगवान्निश्चयेन परमानन्दैकलक्षणसुखस्वभावं मोक्षपर्यायमेव तन्मयत्वेन परिच्छिनत्ति, परद्रव्यपर्यायं तु व्यवहारेणेति; तथा भावितात्मना पुरुषेण रागादिविकल्पोपाधि- रहितस्वसंवेदनपर्याय एव तात्पर्येण ज्ञातव्यः, बहिर्द्रव्यपर्यायाश्च गौणवृत्त्येति भावार्थः ।।३८।।

TIkA — je (paryAyo) adyApi utpanna thayA nathI tathA je utpanna thaIne vilay pAmI gayA chhe, te (paryAyo), kharekhar avidyamAn hovA chhatAn, gnAn prati niyat hovAthI (gnAnamAn nishchit — sthir — chonTelA hovAthI, gnAnamAn sIdhA jaNAtA hovAthI) *gnAnapratyakSha vartatA thakA, paththaranA stambhamAn kotarAyelA bhUt ane bhAvI devonI (tIrthankaradevonI) mAphak potAnun svarUp akampapaNe (gnAnane)e arpatA evA (te paryAyo), vidyamAn ja chhe. 38.

Page 67 of 513
PDF/HTML Page 98 of 544
single page version

यदि खल्वसंभावितभावं संभावितभावं च पर्यायजातमप्रतिघविजृम्भिताखण्डित- प्रतापप्रभुशक्तितया प्रसभेनैव नितान्तमाक्रम्याक्रमसमर्पितस्वरूपसर्वस्वमात्मानं प्रति नियतं ज्ञानं न करोति, तदा तस्य कुतस्तनी दिव्यता स्यात् । अतः काष्ठाप्राप्तस्य परिच्छेदस्य सर्व- मेतदुपपन्नम् ।।३९।। अथासद्भूतपर्यायाणां वर्तमानज्ञानप्रत्यक्षत्वं दृढयति — जइ पच्चक्खमजादं पज्जायं पलयिदं च णाणस्स ण हवदि वा यदि प्रत्यक्षो न भवति । स कः । अजातपर्यायो भाविपर्यायः । न केवलं भाविपर्यायः प्रलयितश्च वा । कस्य । ज्ञानस्य । तं णाणं दिव्वं ति हि के परूवेंति तद्ज्ञानं दिव्यमिति के प्ररूपयन्ति, न केऽपीति । तथा हि — यदि वर्तमानपर्यायवदतीतानागतपर्यायं ज्ञानं कर्तृ क्रमकरणव्यवधान- रहितत्वेन साक्षात्प्रत्यक्षं न करोति, तर्हि तत् ज्ञानं दिव्यं न भवति । वस्तुतस्तु ज्ञानमेव न भवतीति । यथायं केवली परकीयद्रव्यपर्यायान् यद्यपि परिच्छित्तिमात्रेण जानाति, तथापि निश्चयनयेन सहजानन्दैकस्वभावे स्वशुद्धात्मनि तन्मयत्वेन परिच्छित्तिं करोति, तथा निर्मलविवेकिजनोऽपि यद्यपि व्यवहारेण परकीयद्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानं करोति, तथापि निश्चयेन निर्विकारस्वसंवेदनपर्याये विषयत्वात्पर्यायेण परिज्ञानं करोतीति सूत्रतात्पर्यम् ।।३९।। अथातीतानागतसूक्ष्मादिपदार्थानिन्द्रियज्ञानं

anvayArtha — [यदि वा] jo [अजातः पर्यायः] anutpanna paryAy [च] tathA [प्रलयितः] naShTa paryAy [ज्ञानस्य] gnAnane (kevaLagnAnane) [प्रत्यक्षः न भवति] pratyakSha na hoy, [तत् ज्ञानं] to te gnAnane [दिव्यं इति हि] ‘divya’ [के प्ररूपयन्ति] koN prarUpe?

TIkA — jemaNe hayAtI anubhavI nathI tathA jemaNe hayAtI anubhavI lIdhI chhe evA (anutpanna ane naShTa) paryAyamAtrane jo gnAn potAnI nirvighna khIlelI, akhanDit pratApavALI, prabhu shakti (-mahA sAmarthya) vaDe jorathI atyant AkramIne (-pahonchI vaLIne), te paryAyo potAnA svarUpasarvasvane akrame arpe ( – ekI sAthe gnAnamAn jaNAve) e rIte temane potAnA prati niyat na kare ( – potAmAn nishchit na kare, pratyakSha na jANe), to te gnAnanI divyatA shI? AthI (em kahyun ke) parAkAShThAne pahonchelA gnAnane A badhun upapanna ( – yogya) chhe.

bhAvArtha — anant mahimAvant kevaLagnAnanI e divyatA chhe ke te anant dravyonA samasta paryAyone (atIt ne anAgat paryAyone paN) sampUrNapaNe ek ja samaye pratyakSha jANe chhe. 39.

Page 68 of 513
PDF/HTML Page 99 of 544
single page version

ये खलु विषयविषयिसन्निपातलक्षणमिन्द्रियार्थसन्निकर्षमधिगम्य क्रमोपजायमाने- नेहादिकप्रक्रमेण परिच्छिन्दन्ति, ते किलातिवाहितस्वास्तित्वकालमनुपस्थितस्वास्तित्वकालं वा न जानातीति विचारयति ---अत्थं घटपटादिज्ञेयपदार्थं । कथंभूतं । अक्खणिवदिदं अक्षनिपतितं इन्द्रियप्राप्तं इन्द्रियसंबद्धं । इत्थंभूतमर्थं ईहापुव्वेहिं जे विजाणंति अवग्रहेहावायादिक्रमेण ये पुरुषा विजानन्ति हि स्फु टं । तेसिं परोक्खभूदं तेषां सम्बन्धि ज्ञानं परोक्षभूतं सत् णादुमसक्कं ति पण्णत्तं सूक्ष्मादिपदार्थान् ज्ञातुमशक्यमिति प्रज्ञप्तं कथितम् । कैः । ज्ञानिभिरिति । तद्यथा --चक्षुरादीन्द्रियं घटपटादिपदार्थपार्श्वे गत्वा पश्चादर्थं जानातीति सन्निकर्षलक्षणं नैयायिकमते । अथवा संक्षेपेणेन्द्रियार्थयोः संबन्धः सन्निकर्षः स एव प्रमाणम् । स च सन्निकर्ष आकाशाद्यमूर्तपदार्थेषु देशान्तरितमेर्वादि-

have indriyagnAnane mATe ja naShTa ane anutpanna jANavAnun ashakya chhe (arthAt indriyagnAn ja naShTa ane anutpanna padArthone – paryAyone jANI shakatun nathI) em nyAyathI nakkI kare chhe —

anvayArtha — [ये] jeo [अक्षनिपतितं] akShapatit arthAt indriyagochar [अर्थं] padArthane [ईहापूर्वैः] IhAdik vaDe [विजानन्ति] jANe chhe, [तेषां] temane mATe [परोक्षभूतं] ✽parokShabhUt padArthane [ज्ञातुं] jANavAnun [अशक्यं] ashakya chhe [इति प्रज्ञप्तम्] em sarvagnadeve kahyun chhe.

TIkA — viShay ane viShayIno ¹sannipAt jenun lakShaN ( – svarUp) chhe evo je indriy ane padArthano ²sannikarSha tene pAmIne, anukrame UpajatA IhAdik kramathI jeo jANe chhe, teo jeno sva -astitvakAL vItI gayo chhe tene tathA jeno sva -astitvakAL upasthit thayo nathI tene ( – atIt tathA anAgat padArthane) jANI shakatA nathI kAraN ke (atIt – ✽parokSha = akShathI par arthAt akShathI dUr hoy evun; indriy -agochar. 1. sannipAt = meLAp; sambandh thavo te. 2. sannikarSha = sambandh; samIpatA.

Page 69 of 513
PDF/HTML Page 100 of 544
single page version

यथोदितलक्षणस्य ग्राह्यग्राहकसंबन्धस्यासंभवतः परिच्छेत्तुं न शक्नुवन्ति ।।४०।।

bhAvArtha — indriyagnAn, indriy sAthe padArthano (arthAt viShayI sAthe viShayano) sannikarSha – sambandh thAy to ja, (ane te paN avagrah -IhA -avAy -dhAraNArUp kramathI) padArthane jANI shake chhe. naShTa ane anutpanna padArthonI sAthe indriyano sannikarSha nahi hovAthI indriyagnAn temane jANI shakatun nathI. mATe indriyagnAn hIn chhe, hey chhe. 40.

have, atIndriy gnAn mATe je je kahevAmAn Ave te te (badhun) sambhave chhe em spaShTa kare chhe —

anvayArtha — [अप्रदेशं] je gnAn apradeshane, [सप्रदेशं] sapradeshane, [मूर्तं] mUrtane, [अमूर्तं च] ane amUrtane, [अजातं] tathA anutpanna [च] tem ja [प्रलयं गतं] naShTa [पर्यायं] paryAyane [जानाति] jANe chhe, [तत् ज्ञानं] te gnAn [अतीन्द्रियं] atIndriy [भणितम्] kahevAmAn Avyun chhe.