Page 30 of 513
PDF/HTML Page 61 of 544
single page version

यथाहि जात्यजाम्बूनदस्याङ्गदपर्यायेणोत्पत्तिद्रर्ष्टा, पूर्वव्यवस्थिताङ्गुलीयकादिपर्यायेण च शुद्धव्यञ्जनपर्यायापेक्षया सिद्धपर्यायेणोत्पादः, संसारपर्यायेण विनाशः, केवलज्ञानादिगुणाधारद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति । ततः स्थितं द्रव्यार्थिकनयेन नित्यत्वेऽपि पर्यायार्थिकनयेनोत्पादव्ययध्रौव्यत्रयं संभवतीति ।।१७।। अथोत्पादादित्रयं यथा सुवर्णादिमूर्तपदार्थेषु दृश्यते तथैवामूर्तेऽपि सिद्धस्वरूपे विज्ञेयं पदार्थत्वादिति निरूपयति — उप्पादो य विणासो विज्जदि सव्वस्स अट्ठजादस्स उत्पादश्च विनाशश्च विद्यते तावत्सर्वस्यार्थजातस्य पदार्थसमूहस्य । केन कृत्वा । पज्जाएण दु केणवि पर्यायेण तु केनापि विवक्षितेनार्थव्यञ्जनरूपेण स्वभावविभावरूपेण वा । स चार्थः किंविशिष्टः । अट्ठो खलु होदि सब्भूदो अर्थः खलु स्फु टं सत्ताभूतः सत्ताया अभिन्नो भवतीति । तथाहि — सुवर्णगोरसमृत्तिकापुरुषादिमूर्त- पदार्थेषु यथोत्पादादित्रयं लोके प्रसिद्धं तथैवामूर्तेऽपि मुक्तजीवे । यद्यपि शुद्धात्मरुचिपरिच्छित्ति-

have utpAd Adi tray (utpAd, vyay ane dhrauvya) sarva dravyone sAdhAraN hovAthI shuddha AtmAne (kevaLIbhagavAnane ane siddhabhagavAnane) paN ¹avashyambhAvI chhe em vyakta kare chhe —

anvayArtha — [उत्पादः] koI paryAyathI utpAd [विनाशः च] ane koI paryAyathI vinAsh [सर्वस्य] sarva [अर्थजातस्य] padArthamAtrane [विद्यते] hoy chhe; [केन अपि पर्यायेण तु] vaLI koI paryAyathI [अर्थः] padArtha [सद्भूतः खलु भवति] kharekhar dhruv chhe.

TIkA — jem uttam suvarNane bAjubandharUp paryAyathI utpatti jovAmAn Ave chhe, pUrva avasthArUpe vartatA vInTI vagere paryAyathI vinAsh jovAmAn Ave chhe ane pILAsh vagere 1. avashyambhAvI = jarUr honAr; aparihArya.

Page 31 of 513
PDF/HTML Page 62 of 544
single page version

विनाशः, पीततादिपर्यायेण तूभयत्राप्युत्पत्तिविनाशावनासादयतः ध्रुवत्वम्; एवमखिलद्रव्याणां केनचित्पर्यायेणोत्पादः केनचिद्विनाशः केनचिद्ध्र्रौव्यमित्यवबोद्धव्यम् । अतः शुद्धात्मनोऽप्युत्पा- दादित्रयरूपं द्रव्यलक्षणभूतमस्तित्वमवश्यंभावि ।।१८।। निश्चलानुभूतिलक्षणस्य संसारावसानोत्पन्नकारणसमयसारपर्यायस्य विनाशो भवति तथैव केवल- ज्ञानादिव्यक्तिरूपस्य कार्यसमयसारपर्यायस्योत्पादश्च भवति, तथाप्युभयपर्यायपरिणतात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यत्वं पदार्थत्वादिति । अथवा यथा ज्ञेयपदार्थाः प्रतिक्षणं भङ्गत्रयेण परिणमन्ति तथा ज्ञानमपि परिच्छित्त्यपेक्षया भङ्गत्रयेण परिणमति । षट्स्थानगतागुरुलघुकगुणवृद्धिहान्यपेक्षया वा भङ्गत्रयमव- बोद्धव्यमिति सूत्रतात्पर्यम् ।।१८।। एवं सिद्धजीवे द्रव्यार्थिकनयेन नित्यत्वेऽपि विवक्षितपर्यायेणोत्पाद- व्ययध्रौव्यस्थापनरूपेण द्वितीयस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ तं पूर्वोक्तसर्वज्ञं ये मन्यन्ते ते सम्यग्दृष्टयो भवन्ति, परम्परया मोक्षं च लभन्त इति प्रतिपादयति —

तं सव्वट्ठवरिट्ठं तं सर्वार्थवरिष्ठं इट्ठं इष्टमभिमतं । कैः । अमरासुरप्पहाणेहिं अमरासुरप्रधानैः । ये सद्दहंति ये श्रद्दधति रोचन्ते जीवा भव्यजीवाः । तेसिं तेषाम् । दुक्खाणि वीतरागपारमार्थिक- सुखविलक्षणानि दुःखानि । खीयंति विनाशं गच्छन्ति, इति सूत्रार्थः ।।“ “ “ “ “

paryAyathI to bannemAn (bAjubandhamAn ne vInTImAn) utpatti -vinAsh nahi pAmatun hovAthI dhruvapaNun jovAmAn Ave chhe, tem sarva dravyone koI paryAyathI utpAd, koI paryAyathI vinAsh ane koI paryAyathI dhrauvya hoy chhe em jANavun. AthI (em kahyun ke) shuddha AtmAne paN utpAd- vyay -dhrauvyarUp astitva ke je dravyanun lakShaN chhe te avashyambhAvI chhe.

bhAvArtha — dravyanun lakShaN astitva chhe ane astitva utpAd -vyay -dhrauvyarUp chhe. mATe koI paryAyathI utpAd, koI paryAyathI vinAsh ane koI paryAyathI dhruvapaNun darek padArthane hoy chhe.

ahIn prashna sambhave chhe ke ‘dravyanun astitva utpAd vagere traNathI kem kahyun? ek dhrauvyathI ja kahevun joIe; kAraN ke je dhruv rahe te sadA hayAt rahI shake chhe.’ A prashnanun samAdhAn A pramANe chhe jo padArtha dhruv ja hoy to mATI, sonun, dUdh vagere samasta padArtho ek ja sAdA AkAre rahevA joIe; ghaDo, kunDaL, dahIn vagere bhedo kadI na thavA 1. AvI je je gAthAo shrI amRutachandrAchAryadevavirachit tattvapradIpikA TIkAmAn nathI parantu shrI

Page 32 of 513
PDF/HTML Page 63 of 544
single page version

अथास्यात्मनः शुद्धोपयोगानुभावात्स्वयंभुवो भूतस्य कथमिन्द्रियैर्विना ज्ञानानन्दाविति संदेहमुदस्यति —

निर्दोषिपरमात्मश्रद्धानान्मोक्षो भवतीति कथनरूपेण तृतीयस्थले गाथा गता ।। अथास्यात्मनो निर्विकारस्वसंवेदनलक्षणशुद्धोपयोगप्रभावात्सर्वज्ञत्वे सतीन्द्रियैर्विना कथं ज्ञानानन्दाविति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति — पक्खीणघादिकम्मो ज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयस्वरूपपरमात्मद्रव्यभावनालक्षणशुद्धोपयोगबलेन प्रक्षीण- घातिकर्मा सन् । अणंतवरवीरिओ अनन्तवरवीर्यः । पुनरपि किंविशिष्टः । अहियतेजो अधिकतेजाः । अत्र तेजः शब्देन केवलज्ञानदर्शनद्वयं ग्राह्यम् । जादो सो स पूर्वोक्तलक्षण आत्मा जातः संजातः । कथंभूतः । अणिंदियो अनिन्द्रिय इन्द्रियविषयव्यापाररहितः । अनिन्द्रियः सन् किं करोति । णाणं सोक्खं च परिणमदि केवलज्ञानमनन्तसौख्यं च परिणमतीति । तथाहि — अनेन व्याख्यानेन किमुक्तं भवति । आत्मा joIe. parantu em to banatun nathI arthAt bhedo to jarUr jovAmAn Ave chhe. mATe padArtha sarvathA dhruv na rahetAn koI avasthAthI Upaje paN chhe ane koI avasthAthI nAsh paN pAme chhe. jo em na mAnavAmAn Ave to sansArano ja lop thAy.

Am darek dravya utpAd -vyay -dhrauvyamay hovAthI mukta AtmAne paN utpAd -vyay- dhrauvya avashya hoy chhe. sthUlatAthI joIe to, siddhaparyAyano utpAd thayo, sansAraparyAyano vyay thayo ane AtmApaNun dhruv rahyun — e apekShAe mukta AtmAne utpAd -vyay -dhrauvya chhe. athavA, mukta AtmAnun gnAn gney padArthonA AkAre thayA kare chhe tethI sarva gney padArthomAn je je prakAre utpAdAdi thAy chhe te te prakAre gnAnamAn utpAdAdi thayA kare chhe, mATe mukta AtmAne samaye samaye utpAd -vyay -dhrauvya hoy chhe. athavA vadhAre sUkShmatAthI joIe to, agurulaghuguNamAn thatI ShaTguN hAnivRuddhine lIdhe mukta AtmAmAn samaye samaye utpAd -vyay- dhrauvya varte chhe. ahIn jem siddhabhagavAnanAn utpAdAdi kahyAn tem kevaLIbhagavAnanAn paN yathAyogya samajI levAn. 18.

have shuddhopayoganA prabhAvathI svayambhU thayelA A (pUrvokta) AtmAne indriyo vinA kaI rIte gnAn ane Anand hoy evA sandehanun nirAkaraN kare chhe —

Page 33 of 513
PDF/HTML Page 64 of 544
single page version

अयं खल्वात्मा शुद्धोपयोगसामर्थ्यात् प्रक्षीणघातिकर्मा, क्षायोपशमिकज्ञान- दर्शनासंपृक्तत्वादतीन्द्रियो भूतः सन्निखिलान्तरायक्षयादनन्तवरवीर्यः, कृत्स्नज्ञानदर्शनावरण- प्रलयादधिक के वलज्ञानदर्शनाभिधानतेजाः, समस्तमोहनीयाभावादत्यन्तनिर्विकारशुद्धचैतन्य- स्वभावमात्मानमासादयन् स्वयमेव स्वपरप्रकाशकत्वलक्षणं ज्ञानमनाकु लत्वलक्षणं सौख्यं च भूत्वा परिणमते । एवमात्मनो ज्ञानानन्दौ स्वभाव एव । स्वभावस्य तु परानपेक्षत्वादिन्द्रियै- र्विनाप्यात्मनो ज्ञानानन्दौ संभवतः ।।१९।। तावन्निश्चयेनानन्तज्ञानसुखस्वभावोऽपि व्यवहारेण संसारावस्थायां कर्मप्रच्छादितज्ञानसुखः सन् पश्चादिन्द्रियाधारेण किमप्यल्पज्ञानं सुखं च परिणमति । यदा पुनर्निर्विकल्पस्वसंवित्तिबलेन कर्माभावो भवति तदा क्षयोपशमाभावादिन्द्रियाणि न सन्ति स्वकीयातीन्द्रियज्ञानं सुखं चानुभवति । ततः स्थितं इन्द्रियाभावेऽपि स्वकीयानन्तज्ञानं सुखं चानुभवति । तदपि कस्मात् । स्वभावस्य परापेक्षा नास्तीत्यभिप्रायः ।।१९।। अथातीन्द्रियत्वादेव केवलिनः शरीराधारोद्भूतं भोजनादिसुखं क्षुधादिदुःखं च नास्तीति विचारयति — सोक्खं वा पुण दुक्खं केवलणाणिस्स णत्थि सुखं वा पुनर्दुःखं वा केवलज्ञानिनो

anvayArtha — [प्रक्षीणघातिकर्मा] jenAn ghAtikarmo kShay pAmyAn chhe, [अतीन्द्रियः जातः] je atIndriy thayo chhe, [अनंतवरवीर्यः] anant jenun uttam vIrya chhe ane [अधिकतेजाः] ¹adhik jenun (kevaLagnAn ane kevaLadarshanarUp) tej chhe [सः] evo te (svayambhU AtmA) [ज्ञानं सौख्यं च] gnAn ane sukharUpe [परिणमति] pariName chhe.

TIkA — shuddhopayoganA sAmarthyathI jenAn ghAtikarmo kShay pAmyAn chhe, kShAyopashamik gnAn -darshan sAthe asampRukta (samparka vinAno) hovAthI je atIndriy thayo chhe, samasta antarAyano kShay thayo hovAthI anant jenun uttam vIrya chhe, samasta gnAnAvaraN ane darshanAvaraNano pralay thayo hovAthI adhik jenun kevaLagnAn ane kevaLadarshan nAmanun tej chhe — evo A (svayambhU) AtmA, samasta mohanIyanA abhAvane lIdhe atyant nirvikAr shuddha chaitanya- svabhAvavALA AtmAne ( – atyant nirvikAr shuddha chaitanya jeno svabhAv chhe evA AtmAne) anubhavato thako svayamev (pote ja) svaparaprakAshakatAlakShaN gnAn ane anAkuLatAlakShaN sukh thaIne pariName chhe. A rIte AtmAno, gnAn ane Anand svabhAv ja chhe. ane svabhAv to parathI ²anapekSha hovAthI indriyo vinA paN AtmAne gnAn ane Anand hoy chhe. 1. adhik = utkRuShTa; asAdhAraN; atyant. 2. anapekSha = svatantra; udAsIn; apekShA vinAno. pra. 5

Page 34 of 513
PDF/HTML Page 65 of 544
single page version

नास्ति । कथंभूतम् । देहगदं देहगतं देहाधारजिह्वेन्द्रियादिसमुत्पन्नं कवलाहारादिसुखम्, असातोदयजनितं क्षुधादिदुःखं च । कस्मान्नास्ति । जम्हा अदिंदियत्तं जादं यस्मान्मोहादिघातिकर्माभावे पञ्चेन्द्रिय- विषयव्यापाररहितत्वं जातम् । तम्हा दु तं णेयं तस्मादतीन्द्रियत्वाद्धेतोरतीन्द्रियमेव तज्ज्ञानं सुखं च ज्ञेयमिति । तद्यथा — लोहपिण्डसंसर्गाभावादग्निर्यथा घनघातपिट्टनं न लभते तथायमात्मापि लोहपिण्ड- स्थानीयेन्द्रियग्रामाभावात् सांसारिकसुखदुःखं नानुभवतीत्यर्थः । कश्चिदाह – केवलिनां भुक्तिरस्ति, औदारिकशरीरसद्भावात् । असद्वेद्यकर्मोदयसद्भावाद्वा । अस्मदादिवत् । परिहारमाह — तद्भगवतः शरीर- मौदारिकं न भवति किंतु परमौदारिकम् । तथा चोक्तं – ‘‘शुद्धस्फ टिकसंकाशं तेजोमूर्तिमयं वपुः । जायते क्षीणदोषस्य सप्तधातुविवर्जितम्’’ ।। यच्चोक्तमसद्वेद्योदयसद्भावात्तत्र परिहारमाह — यथा व्रीह्यादिबीजं जलसहकारिकारणसहितमङ्कुरादिकार्यं जनयति तथैवासद्वेद्यकर्म मोहनीयसहकारिकारणसहितं क्षुधादि- कार्यमुत्पादयति । क स्मात् । ‘मोहस्स बलेण घाददे जीवं’ इति वचनात् । यदि पुनर्मोहाभावेऽपि क्षुधादिपरीषहं जनयति तर्हि वधरोगादिपरीषहमपि जनयतु, न च तथा । तदपि कस्मात् । ‘भुक्त्युपसर्गाभावात्’ इति वचनात् । अन्यदपि दूषणमस्ति । यदि क्षुधाबाधास्ति तर्हि क्षुधाक्षीणशक्तेरनन्तवीर्यं नास्ति । तथैव क्षुधादुःखितस्यानन्तसुखमपि नास्ति । जिह्वेन्द्रियपरिच्छित्ति- रूपमतिज्ञानपरिणतस्य केवलज्ञानमपि न संभवति । अथवा अन्यदपि कारणमस्ति । असद्वेद्योदयापेक्षया सद्वेद्योदयोऽनन्तगुणोऽस्ति । ततः कारणात् शर्कराराशिमध्ये निम्बकणिकावदसद्वेद्योदयो विद्यमानोऽपि न ज्ञायते । तथैवान्यदपि बाधकमस्ति — यथा प्रमत्तसंयतादितपोधनानां वेदोदये विद्यमानेऽपि मन्दमोहोदयत्वादखण्डब्रह्मचारिणां स्त्रीपरीषहबाधा नास्ति, यथैव च नवग्रैवेयकाद्यहमिन्द्रदेवानां

bhAvArtha — AtmAne gnAn ane sukharUpe pariNamavAmAn indriyAdi par nimittonI jarUr nathI; kAraN ke svaparanun prakAshakapaNun jenun lakShaN arthAt svarUp chhe evun gnAn ane anAkuLapaNun jenun lakShaN chhe evun sukh AtmAno svabhAv ja chhe. 19.

have atIndriyapaNAne lIdhe ja shuddha AtmAne (kevaLIbhagavAnane) shArIrik sukhadukh nathI em vyakta kare chhe —

Page 35 of 513
PDF/HTML Page 66 of 544
single page version

वेदोदये विद्यमानेऽपि मन्दमोहोदयेन स्त्रीविषयबाधा नास्ति, तथा भगवत्यसद्वेद्योदये विद्यमानेऽपि निरवशेषमोहाभावात् क्षुधाबाधा नास्ति । यदि पुनरुच्यते भवद्भि ::::: — मिथ्यादृष्टयादिसयोग- केवलिपर्यन्तास्त्रयोदशगुणस्थानवर्तिनो जीवा आहारका भवन्तीत्याहारकमार्गणायामागमे भणितमास्ते, ततः कारणात् केवलिनामाहारोऽस्तीति । तदप्ययुक्तम् । ‘‘णोकम्म -कम्महारो कवलाहारो य लेप्पमाहारो । ओजमणो वि य कमसो आहारो छव्विहो णेयो’’ ।। इति गाथाकथितक्रमेण यद्यपि षट्प्रकार आहारो भवति तथापि नोकर्माहारापेक्षया केवलिनामाहारकत्वमवबोद्धव्यम् । न च कवलाहारापेक्षया । तथाहि — सूक्ष्माः सुरसाः सुगन्धा अन्यमनुजानामसंभविनः कवलाहारं विनापि किञ्चिदूनपूर्वकोटिपर्यन्तं शरीरस्थितिहेतवः सप्तधातुरहितपरमौदारिकशरीरनोकर्माहारयोग्या लाभान्त- रायकर्मनिरवशेषक्षयात् प्रतिक्षणं पुद्गला आस्रवन्तीति नवकेवललब्धिव्याख्यानकाले भणितं तिष्ठति । ततो ज्ञायते नोकर्माहारापेक्षया केवलिनामाहारकत्वम् । अथ मतम् – भवदीयकल्पनया आहारानाहारकत्वं नोकर्माहारापेक्षया, न च कवलाहारापेक्षया चेति कथं ज्ञायते । नैवम् । ‘‘एकं द्वौ त्रीन् वानाहारकः’’ इति तत्त्वार्थे कथितमास्ते । अस्य सूत्रस्यार्थः कथ्यते — भवान्तरगमनकाले विग्रहगतौ शरीराभावे सति नूतनशरीरधारणार्थं त्रयाणां शरीराणां षण्णां पर्याप्तीनां योग्यपुद्गलपिण्डग्रहणं नोकर्माहार उच्यते । स च विग्रहगतौ कर्माहारे विद्यमानेऽप्येकद्वित्रिसमयपर्यन्तं नास्ति । ततो नोकर्माहारापेक्षयाऽऽहारा- नाहारकत्वमागमे ज्ञायते । यदि पुनः कवलाहारापेक्षया तर्हि भोजनकालं विहाय सर्वदैवानाहारक एव, समयत्रयनियमो न घटते । अथ मतम् – केवलिनां कवलाहारोऽस्ति मनुष्यत्वात् वर्तमानमनुष्यवत् । तदप्ययुक्त म् । तर्हि पूर्वकालपुरुषाणां सर्वज्ञत्वं नास्ति, रामरावणादिपुरुषाणां च विशेषसामर्थ्यं नास्ति वर्तमानमनुष्यवत् । न च तथा । किंच छद्मस्थतपोधना अपि सप्तधातुरहितपरमौदारिकशरीराभावे ‘छट्ठो त्ति पढमसण्णा’ इति वचनात् प्रमत्तसंयतषष्ठगुणस्थानवर्तिनो यद्यप्याहारं गृह्णन्ति तथापि ज्ञानसंयम- ध्यानसिद्धयर्थं, न च देहममत्वार्थम् । उक्तं च — ‘‘कायस्थित्यर्थमाहारः कायो ज्ञानार्थमिष्यते । ज्ञानं कर्मविनाशाय तन्नाशे परमं सुखम्’’ ।। ‘‘ण बलाउसाहणट्ठं ण सरीरस्स य चयट्ठ तेजट्ठं । णाणट्ठ संजमट्ठं झाणट्ठं चेव भुंजंति ।।’’ तस्य भगवतो ज्ञानसंयमध्यानादिगुणाः स्वभावेनैव तिष्ठन्ति न चाहारबलेन । यदि पुनर्देहममत्वेनाहारं गृह्णाति तर्हि छद्मस्थेभ्योऽप्यसौ हीनः प्राप्नोति । अथोच्यते — तस्यातिशयविशेषात्प्रकटा भुक्तिर्नास्ति प्रच्छन्ना विद्यते । तर्हि परमौदारिकशरीरत्वाद्भुक्तिरेव नास्त्ययमेवातिशयः किं न भवति । तत्र तु प्रच्छन्नभुक्तौ मायास्थानं दैन्यवृत्तिः, अन्येऽपि पिण्डशुद्धिकथिता दोषा बहवो भवन्ति । ते चान्यत्र तर्कशास्त्रे ज्ञातव्याः । अत्र

anvayArtha — [केवलज्ञानिनः] kevaLagnAnIne [देहगतं] sharIr sambandhI [सौख्यं] sukh [वा पुनः दुःखं] ke dukh [नास्ति] nathI. [यस्मात्] kAraN ke [अतीन्द्रियत्वं जातं] atIndriyapaNun thayun chhe [तस्मात् तु तत् ज्ञेयम्] tethI em jANavun.

Page 36 of 513
PDF/HTML Page 67 of 544
single page version

यत एव शुद्धात्मनो जातवेदस इव कालायसगोलोत्कूलितपुद्गलाशेषविलासकल्पो नास्तीन्द्रियग्रामस्तत एव घोरघनघाताभिघातपरम्परास्थानीयं शरीरगतं सुखदुःखं न स्यात् ।।२०।।

अथ ज्ञानस्वरूपप्रपञ्चं सौख्यस्वरूपप्रपञ्चं च क्रमप्रवृत्तप्रबन्धद्वयेनाभिदधाति । तत्र केवलिनोऽतीन्द्रियज्ञानपरिणतत्वात्सर्वं प्रत्यक्षं भवतीति विभावयति —

चाध्यात्मग्रन्थत्वान्नोच्यन्त इति । अयमत्र भावार्थः — इदं वस्तुस्वरूपमेव ज्ञातव्यमत्राग्रहो न कर्तव्यः । कस्मात् । दुराग्रहे सति रागद्वेषोत्पत्तिर्भवति ततश्च निर्विकारचिदानन्दैकस्वभावपरमात्मभावनाविघातो भवतीति ।।२०।। एवमनन्तज्ञानसुखस्थापने प्रथमगाथा केवलिभुक्तिनिराकरणे द्वितीया चेति गाथाद्वयं गतम् ।

TIkA — jem agnine lokhanDanA goLAnA tapta pudgalono samasta vilAs nathI (arthAt agni te lokhanDanA goLAnA pudgalonA vilAsathI — temanI kriyAthI — bhinna chhe) tem shuddha AtmAne (arthAt kevaLagnAnI bhagavAnane) indriyasamUh nathI; tethI ja jem agnine ghor ghaNanA ghAnA mAranI paramparA nathI (arthAt lokhanDanA goLAnA sansargano abhAv thatAn ghaNanA bhayankar uparAchhAparI ghAno mAr agnine paDato nathI) tem shuddha AtmAne sharIrasambandhI sukhadukh nathI.

bhAvArtha — kevaLIbhagavAnane sharIrasambandhI kShudhAdidukh ke bhojanAdisukh hotun nathI tethI temane kavalAhAr hoto nathI. 20.

have, gnAnanA svarUpano vistAr ane sukhanA svarUpano vistAr krame pravartatA be adhikAro dvArA kahe chhe. temAn (pratham), atIndriy gnAnarUpe pariNamelA hovAthI kevaLI- bhagavAnane badhun pratyakSha chhe em pragaT kare chhe —

Page 37 of 513
PDF/HTML Page 68 of 544
single page version

यतो न खल्विन्द्रियाण्यालम्ब्यावग्रहेहावायपूर्वकप्रक्रमेण केवली विजानाति, स्वयमेव समस्तावरणक्षयक्षण एवानाद्यनन्ताहेतुकासाधारणभूतज्ञानस्वभावमेव कारणत्वेनोपादाय तदुपरि प्रविक सत्केवलज्ञानोपयोगीभूय विपरिणमते, ततोऽस्याक्रमसमाक्रान्तसमस्तद्रव्यक्षेत्रकाल- भावतया समक्षसंवेदनालम्बनभूताः सर्वद्रव्यपर्यायाः प्रत्यक्षा एव भवन्ति ।।२१।। केवलज्ञानस्य सर्वं प्रत्यक्षं भवतीति कथनमुख्यत्वेन ‘परिणमदो खलु’ इत्यादिगाथाद्वयम्, अथात्मज्ञानयोर्निश्चयेनासंख्यातप्रदेशत्वेऽपि व्यवहारेण सर्वगतत्वं भवतीत्यादिकथनमुख्यत्वेन ‘आदा णाणपमाणं’ इत्यादिगाथापञ्चकम्, ततः परं ज्ञानज्ञेययोः परस्परगमननिराकरणमुख्यतया ‘णाणी णाणसहावो’ इत्यादिगाथापञ्चकम्, अथ निश्चयव्यवहारकेवलिप्रतिपादनादिमुख्यत्वेन ‘जो हि सुदेण’ इत्यादिसूत्रचतुष्टयम्, अथ वर्तमानज्ञाने कालत्रयपर्यायपरिच्छित्तिकथनादिरूपेण ‘तक्कालिगेव सव्वे’ इत्यादिसूत्रपञ्चकम्, अथ केवलज्ञानं बन्धकारणं न भवति रागादिविकल्परहितं छद्मस्थज्ञानमपि, किंतु रागादयो बन्धकारणमित्यादिनिरूपणमुख्यतया ‘परिणमदि णेयं’ इत्यादिसूत्रपञ्चकम्, अथ केवलज्ञानं सर्वज्ञानं सर्वज्ञत्वेन प्रतिपादयतीत्यादिव्याख्यानमुख्यत्वेन ‘जं तक्कालियमिदरं’ इत्यादिगाथापञ्चकम्, अथ ज्ञानप्रपञ्चोपसंहारमुख्यत्वेन प्रथमगाथा, नमस्कारकथनेन द्वितीया चेति ‘णवि परिणमदि’ इत्यादि गाथाद्वयम् । एवं ज्ञानप्रपञ्चाभिधानतृतीयान्तराधिकारे त्रयस्त्रिंशद्गाथाभिः स्थलाष्टकेन समुदाय-

anvayArtha — [खलु] kharekhar [ज्ञानं परिणममानस्य] gnAnarUpe (kevaLagnAnarUpe) pariNamatA kevaLIbhagavAnane [सर्वद्रव्यपर्यायाः] sarva dravya -paryAyo [प्रत्यक्षाः] pratyakSha chhe; [सः] te [तान्] temane [अवग्रहपूर्वाभिः क्रियाभिः] avagrah Adi kriyAothI [नैव विजानाति] nathI jANatA.

TIkA — indriyone AlambIne avagrah -IhA -avAyapUrvak kramathI kevaLIbhagavAn jANatA nathI, (parantu) svayamev samasta AvaraNanA kShayanI kShaNe ja, anAdi anant, ahetuk ane asAdhAraN gnAnasvabhAvane ja kAraNapaNe grahavAthI turat ja pragaTatA kevaL- gnAnopayogarUp thaIne pariName chhe; mATe temane samasta dravya, kShetra, kAL ane bhAvanun akrame grahaN hovAthI samakSha samvedanane (-pratyakSha gnAnane) AlambanabhUt samasta dravya -paryAyo pratyakSha ja chhe.

bhAvArtha — jeno Adi nathI tem ja ant nathI, jenun koI kAraN nathI ane je anya koI dravyamAn nathI evA gnAnasvabhAvane ja upAdey karIne, kevaLagnAnanI utpattinA bIjabhUt shukladhyAn nAmanA svasamvedanagnAne jyAre AtmA pariName chhe tyAre tenA nimitte

Page 38 of 513
PDF/HTML Page 69 of 544
single page version

have, atIndriy gnAnarUpe pariNamelA hovAthI ja, A bhagavAnane kAI paN parokSha nathI evo abhiprAy kahe chhe —

anvayArtha — [सदा अक्षातीतस्य] je sadA indriyAtIt chhe, [समन्ततः सर्वाक्ष- गुणसमृद्धस्य] je sarva taraphathI (-sarva Atmapradeshe) sarva indriyaguNo vaDe samRuddha chhe [स्वयम् एव हि ज्ञानजातस्य] ane je svayamev gnAnarUp thayelA chhe, te kevaLIbhagavAnane [किंचिद् अपि] kAI paN [परोक्षं नास्ति] parokSha nathI.

Page 39 of 513
PDF/HTML Page 70 of 544
single page version

अस्य खलु भगवतः समस्तावरणक्षयक्षण एव सांसारिकपरिच्छित्तिनिष्पत्तिबलाधान- हेतुभूतानि प्रतिनियतविषयग्राहीण्यक्षाणि तैरतीतस्य, स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दपरिच्छेदरूपैः समरसतया समन्ततः सर्वैर्रेवेन्द्रियगुणैः समृद्धस्य, स्वयमेव सामस्त्येन स्वपरप्रकाशनक्षममनश्वरं लोकोत्तरज्ञानं जातस्य, अक्रमसमाक्रान्तसमस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावतया न किंचनापि परोक्षमेव स्यात् ।।२२।। प्रत्यक्षं भवतीत्यन्वयरूपेण पूर्वसूत्रे भणितमिदानीं तु परोक्षं किमपि नास्तीति तमेवार्थं व्यतिरेकेण दृढयति — णत्थि परोक्खं किंचि वि अस्य भगवतः परोक्षं किमपि नास्ति । किंविशिष्टस्य । समंत सव्वक्खगुणसमिद्धस्स समन्ततः सर्वात्मप्रदेशैः सामस्त्येन वा स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दपरिच्छित्तिरूप- सर्वेन्द्रियगुणसमृद्धस्य । तर्हि किमक्षसहितस्य । नैवम् । अक्खातीदस्स अक्षातीतस्येन्द्रियव्यापाररहितस्य, अथवा द्वितीयव्याख्यानम् — अक्ष्णोति ज्ञानेन व्याप्नोतीत्यक्ष आत्मा तद्गुणसमृद्धस्य । सदा सर्वदा सर्वकालम् । पुनरपि किंरूपस्य । सयमेव हि णाणजादस्स स्वयमेव हि स्फु टं केवलज्ञानरूपेण जातस्य परिणतस्येति । तद्यथा – अतीन्द्रियस्वभावपरमात्मनो विपरीतानि क्रमप्रवृत्तिहेतुभूतानीन्द्रियाण्यतिक्रान्तस्य जगत्त्रयकालत्रयवर्तिसमस्तपदार्थयुगपत्प्रत्यक्षप्रतीतिसमर्थमविनश्वरमखण्डैकप्रतिभासमयं केवलज्ञानं परिणतस्यास्य भगवतः परोक्षं किमपि नास्तीति भावार्थः ।।२२।। एवं केवलिनां समस्तं प्रत्यक्षं भवतीति कथनरूपेण प्रथमस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथात्मा ज्ञानप्रमाणो भवतीति ज्ञानं च

TIkA — samasta AvaraNanA kShayanI kShaNe ja je (bhagavAn) sAnsArik gnAn nipajAvavAnA baLane amalamAn mUkavAmAn hetubhUt evI je potapotAnA nishchit viShayone grahaN karanArI indriyo temanAthI atIt thayA chhe, je sparsha, ras, gandh, varNa ane shabdanA gnAnarUp sarva indriyaguNo vaDe sarva taraphathI samarasapaNe samRuddha chhe (arthAt je bhagavAn sparsha, ras, gandh, varNa tem ja shabdane sarva AtmapradeshethI samAnapaNe jANe chhe) ane je svayamev samastapaNe svaparane prakAshavAmAn samartha evA avinAshI lokottar gnAnarUp thayA chhe evA A (kevaLI) bhagavAnane samasta dravya -kShetra -kAL -bhAvanun akrame grahaN hovAthI kAI paN parokSha nathI.

bhAvArtha — indriyano guN to sparshAdi ek guNane ja jANavAno chhe, jem ke chakShuindriyano guN rUpane ja jANavAno chhe arthAt rUpane ja jANavAmAn nimitta thavAno chhe. vaLI indriyagnAn kramik chhe. kevaLIbhagavAn to indriyonA nimitta vinA samasta AtmapradeshethI sparshAdi sarva viShayone jANe chhe, ane je samastapaNe potAnun ne paranun prakAshak chhe evA lokottar gnAnarUpe ( – laukikagnAnathI bhinna kevaLagnAnarUpe) svayamev pariNamyA kare chhe; mATe samasta dravya, kShetra, kAL ane bhAvane avagrahAdi kram vinA jANatA hovAthI kevaLIbhagavAnane kAI paN parokSha nathI. 22.

Page 40 of 513
PDF/HTML Page 71 of 544
single page version

आत्मा हि ‘समगुणपर्यायं द्रव्यम्’ इति वचनात् ज्ञानेन सह हीनाधिकत्वरहितत्वेन परिणतत्वात्तत्परिमाणः, ज्ञानं तु ज्ञेयनिष्ठत्वाद्दाह्यनिष्ठदहनवत्तत्परिमाणं; ज्ञेयं तु लोकालोकविभागविभक्तानन्तपर्यायमालिकालीढस्वरूपसूचिता विच्छेदोपदर्शितध्रौव्या षड्द्रव्यी व्यवहारेण सर्वगतमित्युपदिशति — आदा णाणपमाणं ज्ञानेन सह हीनाधिकत्वाभावादात्मा ज्ञानप्रमाणो भवति । तथाहि — ‘समगुणपर्यायं द्रव्यं भवति’ इति वचनाद्वर्तमानमनुष्यभवे वर्तमानमनुष्य- पर्यायप्रमाणः, तथैव मनुष्यपर्यायप्रदेशवर्तिज्ञानगुणप्रमाणश्च प्रत्यक्षेण दृश्यते यथायमात्मा, तथा निश्चयतः सर्वदैवाव्याबाधाक्षयसुखाद्यनन्तगुणाधारभूतो योऽसौ केवलज्ञानगुणस्तत्प्रमाणोऽयमात्मा । णाणं णेयप्पमाणमुद्दिट्ठं दाह्यनिष्ठदहनवत् ज्ञानं ज्ञेयप्रमाणमुद्दिष्टं कथितम् । णेयं लोयालोयं ज्ञेयं लोका-

anvayArtha — [आत्मा] AtmA [ज्ञानप्रमाणं] gnAnapramAN chhe; [ज्ञानं] gnAn [ज्ञेयप्रमाणं] gneyapramAN [उद्दिष्टं] kahyun chhe. [ज्ञेयं लोकालोकं] gney lokAlok chhe, [तस्मात्] tethI [ज्ञानं तु] gnAn [सर्वगतं] sarvagat (arthAt sarvavyApak) chhe.

TIkA — ‘समगुणपर्यायं द्रव्यम् (guN -paryAyo arthAt yugapad sarva guNo ane paryAyo te ja dravya chhe)’ e vachan pramANe AtmA gnAnathI hInAdhikatArahitapaNe pariNamato hovAthI gnAnapramAN chhe, ane gnAn ¹gneyaniShTha hovAthI, dAhyaniShTha ²dahananI jem, gneyapramAN chhe. gney to lok ane alokanA vibhAgathI ³vibhakta, ⁴anant paryAyamALAthI Alingit svarUpe sUchit ( – pragaT, jaNAto), nAshavant dekhAto chhatAn dhruv evo ShaTdravya -samUh chhe eTale ke 1. gneyaniShTha = gneyone avalambatun; gneyomAn tatpar. 2. dahan = bALavun te; agni. 3. vibhakta = vibhAgavALo. (ShaTdravyanA samUhamAn lok -alokarUp be vibhAg chhe.) 4. anant paryAyo dravyane Alinge chhe ( – dravyamAn thAy chhe) evA svarUpavALun darek dravya jaNAy chhe.

Page 41 of 513
PDF/HTML Page 72 of 544
single page version

सर्वमिति यावत् । ततो निःशेषावरणक्षयक्षण एव लोकालोकविभागविभक्तसमस्तवस्त्वाकार- पारमुपगम्य तथैवाप्रच्युतत्वेन व्यवस्थितत्वात् ज्ञानं सर्वगतम् ।।२३।।

लोकं भवति । शुद्धबुद्धैकस्वभावसर्वप्रकारोपादेयभूतपरमात्मद्रव्यादिषड्द्रव्यात्मको लोकः, लोकाद्बहि- र्भागे शुद्धाकाशमलोकः, तच्च लोकालोकद्वयं स्वकीयस्वकीयानन्तपर्यायपरिणतिरूपेणानित्यमपि द्रव्यार्थिकनयेन नित्यम् । तम्हा णाणं तु सव्वगयं यस्मान्निश्चयरत्नत्रयात्मकशुद्धोपयोगभावनाबलेनोत्पन्नं यत्केवलज्ञानं तट्टङ्कोत्कीर्णाकारन्यायेन निरन्तरं पूर्वोक्तज्ञेयं जानाति, तस्माद्वयवहारेण तु ज्ञानं सर्वगतं भण्यते । ततः स्थितमेतदात्मा ज्ञानप्रमाणं ज्ञानं सर्वगतमिति ।।२३।। अथात्मानं ज्ञानप्रमाणं ये न मन्यन्ते तत्र हीनाधिकत्वे दूषणं ददाति — णाणप्पमाणमादा ण हवदि जस्सेह ज्ञानप्रमाणमात्मा न भवति badhuy chhe. (gney to chhaye dravyano samUh eTale ke badhuy chhe.) mATe nisheSh AvaraNanA kShayanI kShaNe ja lok ane alokanA vibhAgathI vibhakta samasta vastuonA AkAronA pArane pAmIne e rIte ja achyutapaNe rahetun hovAthI gnAn sarvagat chhe.

bhAvArtha — guN -paryAyothI dravya ananya chhe mATe AtmA gnAnathI hIn -adhik nahi hovAthI gnAn jevaDo ja chhe; ane jem dAhyane (baLavAyogya padArthane) avalambanAr dahan dAhyanI barAbar ja chhe tem gneyane avalambanAr gnAn gneyanI barAbar ja chhe. gney to samasta lokAlok arthAt badhuy chhe. mATe, sarva AvaraNano kShay thatAn ja (gnAn) sarvane jANatun hovAthI ane pachhI kadI sarvane jANavAmAnthI chyut nahi thatun hovAthI gnAn sarvavyApak chhe. 23.

pra. 6

Page 42 of 513
PDF/HTML Page 73 of 544
single page version

ज्ञानप्रमाणमात्मा न भवति यस्येह तस्य स आत्मा । हीनो वा अधिको वा ज्ञानाद्भवति ध्रुवमेव ।।२४।। हीनो यदि स आत्मा तत् ज्ञानमचेतनं न जानाति । अधिको वा ज्ञानात् ज्ञानेन विना कथं जानाति ।।२५।। युगलम् ।

यदि खल्वयमात्मा हीनो ज्ञानादित्यभ्युपगम्यते तदात्मनोऽतिरिच्यमानं ज्ञानं स्वाश्रय- भूतचेतनद्रव्यसमवायाभावादचेतनं भवद्रूपादिगुणकल्पतामापन्नं न जानाति । यदि पुनर्ज्ञाना- दधिक इति पक्षः कक्षीक्रियते तदावश्यं ज्ञानादतिरिक्तत्वात् पृथग्भूतो भवन् घटपटादि- स्थानीयतामापन्नो ज्ञानमन्तरेण न जानाति । ततो ज्ञानप्रमाण एवायमात्माभ्युप- गन्तव्यः ।। २४ । २५ ।। यस्य वादिनो मतेऽत्र जगति तस्स सो आदा तस्य मते स आत्मा हीणो वा अहिओ वा णाणादो हवदि धुवमेव हीनो वा अधिको वा ज्ञानात्सकाशाद् भवति निश्चितमेवेति ।।२४।। हीणो जदि सो आदा तं णाणमचेदणं ण जाणादि हीनो यदि स आत्मा तदाग्नेरभावे सति उष्णगुणो यथा शीतलो भवति तथा स्वाश्रयभूतचेतनात्मकद्रव्यसमवायाभावात्तस्यात्मनो ज्ञानमचेतनं भवत्सत् किमपि न जानाति । अहिओ

anvayArtha — [इह] A jagatamAn [यस्य] jenA matamAn [आत्मा] AtmA [ज्ञानप्रमाणं] gnAnapramAN [न भवति] nathI, [तस्य] tenA matamAn [सः आत्मा] te AtmA [ध्रुवम् एव] avashya [ज्ञानात् हीनः वा] gnAnathI hIn [अधिकः वा भवति] athavA adhik hovo joie.

[यदि] jo [सः आत्मा] te AtmA [हीनः] gnAnathI hIn hoy [तद्] to [ज्ञानं] gnAn [अचेतनं] achetan thavAthI [न जानाति] jANe nahi, [ज्ञानात् अधिकः वा] ane jo (AtmA) gnAnathI adhik hoy to [ज्ञानेन विना] (te AtmA) gnAn vinA [कथं जानाति] kem jANe?

TIkA — jo A AtmA gnAnathI hIn chhe em svIkAravAmAn Ave to AtmAthI AgaL vadhI jatun gnAn ( – AtmAnA kShetrathI AgaL vadhIne tenI bahAr vyApatun gnAn) potAnA AshrayabhUt chetanadravyano samavAy (sambandh) nahi rahevAne lIdhe achetan thayun thakun rUpAdi guN jevun thavAthI na jANe; ane jo A AtmA gnAnathI adhik chhe evo pakSha svIkAravAmAn Ave to avashya (AtmA) gnAnathI AgaL vadhI gayo hovAne lIdhe ( – gnAnanA kShetrathI bahAr vyApato hovAne lIdhe) gnAnathI pRuthak thayo thako ghaTapaTAdi jevo thavAthI gnAn sivAy na jANe. mATe A AtmA gnAnapramAN ja mAnavAyogya chhe.

Page 43 of 513
PDF/HTML Page 74 of 544
single page version

bhAvArtha — AtmAnun kShetra gnAnanA kShetrathI ochhun mAnavAmAn Ave to AtmAnA kShetranI bahAr vartatun gnAn chetanadravya sAthe sambandh nahi hovAne lIdhe achetan guN jevun thavAthI jANavAnun kAm na karI shake, jem varNa, gandh, ras, sparsha vagere achetan guNo jANI shakatA nathI tem. jo AtmAnun kShetra gnAnanA kShetrathI adhik mAnavAmAn Ave to gnAnanA kShetranI bahAr vartato gnAnashUnya AtmA gnAn vinA jANavAnun kAm na karI shake, jem gnAnashUnya ghaDo, vastra vagere padArtho jANI shakatA nathI tem. mATe AtmA gnAnathI hIn paN nathI, adhik paN nathI, gnAn jevaDo ja chhe. 24 -25.

anvayArtha — [जिनवृषभः] jinavar [सर्वगतः] sarvagat chhe [च] ane [जगति] jagatanA [सर्वे अपि अर्थाः] sarva padArtho [तद्गताः] jinavaragat (jinavaramAn prApta) chhe; [जिनः ज्ञानमयत्वात्] kAraN ke jin gnAnamay chhe [च] ane [ते] sarva padArtho [विषयत्वात्] gnAnanA viShay hovAthI [तस्य] jinanA viShay [भणिताः] kahevAmAn AvyA chhe.

Page 44 of 513
PDF/HTML Page 75 of 544
single page version

ज्ञानं हि त्रिसमयावच्छिन्नसर्वद्रव्यपर्यायरूपव्यवस्थितविश्वज्ञेयाकारानाक्रामत् सर्वगतमुक्तं, तथाभूतज्ञानमयीभूय व्यवस्थितत्वाद्भगवानपि सर्वगत एव । एवं सर्वगतज्ञानविषयत्वात्सर्वेऽर्था अपि सर्वगतज्ञानाव्यतिरिक्तस्य भगवतस्तस्य ते विषया इति भणितत्वात्तद्गता एव भवन्ति । तत्र निश्चयनयेनानाकुलत्वलक्षणसौख्यसंवेदनत्वाधिष्ठानत्वावच्छिन्नात्मप्रमाणज्ञानस्वतत्त्वा- परित्यागेन विश्वज्ञेयाकाराननुपगम्यावबुध्यमानोऽपि व्यवहारनयेन भगवान् सर्वगत इति व्यपदिश्यते । तथा नैमित्तिकभूतज्ञेयाकारानात्मस्थानवलोक्य सर्वेऽर्थास्तद्गता इत्युपचर्यन्ते, न च तेषां परमार्थतोऽन्योन्यगमनमस्ति, सर्वद्रव्याणां स्वरूपनिष्ठत्वात् । अयं क्रमो ज्ञानेऽपि निश्चेयः ।।२६।। सर्वज्ञः । कस्मात् सर्वगतो भवति । जिणो जिनः णाणमयादो य ज्ञानमयत्वाद्धेतोः सव्वे वि य तग्गया जगदि अट्ठा सर्वेऽपि च ये जगत्यर्थास्ते दर्पणे बिम्बवद् व्यवहारेण तत्र भगवति गता भवन्ति । कस्मात् । ते भणिदा तेऽर्थास्तत्र गता भणिताः विसयादो विषयत्वात्परिच्छेद्यत्वात् ज्ञेयत्वात् । कस्य । तस्स तस्य भगवत इति । तथाहि ---यदनन्तज्ञानमनाकुलत्वलक्षणानन्तसुखं च तदाधारभूतस्तावदात्मा । इत्थं- भूतात्मप्रमाणं ज्ञानमात्मनः स्वस्वरूपं भवति । इत्थंभूतं स्वस्वरूपं देहगतमपरित्यजन्नेव लोकालोकं परिच्छिनत्ति । ततः कारणाद्वयवहारेण सर्वगतो भण्यते भगवान् । येन च कारणेन नीलपीतादिबहिः- पदार्था आदर्शे बिम्बवत् परिच्छित्त्याकारेण ज्ञाने प्रतिफलन्ति ततः कारणादुपचारेणार्थकार्यभूता

TIkA — gnAn traNe kALanA sarva dravya -paryAyarUp vartatA samasta gneyAkArone pahonchI vaLatun ( – jANatun) hovAthI sarvagat kahevAmAn Avyun chhe; ane evA (sarvagat) gnAnamay thaIne rahelA hovAthI bhagavAn paN sarvagat ja chhe. e rIte sarva padArtho paN sarvagat gnAnanA viShay hovAne lIdhe, sarvagat gnAnathI abhinna evA te bhagavAnanA te viShayo chhe em (shAstramAn) kahyun chhe; mATe sarva padArtho bhagavAnagat ja ( – bhagavAnamAn prApta ja) chhe.

tyAn (em samajavun ke) — nishchayanaye anAkuLatAlakShaN sukhanun je samvedan te sukhasamvedananA ¹adhiShThAnapaNA jevaDo ja AtmA chhe ane te AtmA jevaDun ja gnAn svatattva chhe; te AtmapramAN gnAn ke je nij svarUp chhe tene chhoDyA vinA, samasta ²gneyAkAronI samIp gayA vinA, bhagavAn (sarva padArthone) jANe chhe. nishchayanaye Am hovA chhatAn vyavahAranaye ‘bhagavAn sarvagat chhe’ em kahevAy chhe. vaLI 1. adhiShThAn = AdhAr; raheThAN. (AtmA sukhasamvedanano AdhAr chhe. jeTalAmAn sukhanun vedan thAy chhe

tevaDo ja AtmA chhe.) 2. gneyAkAro = par padArthonAn dravya -guN -paryAyo ke jeo gney chhe. (A gneyAkAro paramArthe AtmAthI

Page 45 of 513
PDF/HTML Page 76 of 544
single page version

अर्थाकारा अप्यर्था भण्यन्ते । ते च ज्ञाने तिष्ठन्तीत्युच्यमाने दोषो नास्तीत्यभिप्रायः ।।२६।। अथ ज्ञानमात्मा भवति, आत्मा तु ज्ञानं सुखादिकं वा भवतीति प्रतिपादयति — णाणं अप्प त्ति मदं ज्ञानमात्मा भवतीति मतं सम्मतम् । कस्मात् । वट्टदि णाणं विणा ण अप्पाणं ज्ञानं कर्तृ विनात्मानं जीवमन्यत्र ¹

(-AtmAmAn) chhe’ em upachAr karavAmAn Ave chhe; parantu paramArthe temanun ek- bIjAmAn gaman nathI, kAraN ke sarva dravyo svarUpaniShTha ( – potapotAnA svarUpamAn nishchaL rahelAn) chhe.

A kram gnAnamAn paN nakkI karavo. (AtmA ane gneyo viShe nishchay -vyavahArathI kahyun tem gnAn ane gneyo viShe paN samajavun.) 26.

anvayArtha — [ज्ञानं आत्मा] gnAn AtmA chhe [इति मतं] em jinadevano mat chhe. [आत्मानं विना] AtmA vinA (bIjA koI dravyamAn) [ज्ञानं न वर्तते] gnAn hotun nathI [तस्मात्] tethI [ज्ञानं आत्मा] gnAn AtmA chhe; [आत्मा] ane AtmA to [ज्ञानं वा] (gnAnaguN dvArA) gnAn chhe [अन्यत् वा] athavA (sukhAdi anya guN dvArA) anya chhe. 1. naimittikabhUt gneyAkAro = gnAnamAn thatA (gnAnanI avasthArUp) gneyAkAro. (A gneyAkArone gnAnAkAro

Page 46 of 513
PDF/HTML Page 77 of 544
single page version

यतः शेषसमस्तचेतनाचेतनवस्तुसमवायसंबन्धनिरुत्सुक तयाऽनाद्यनन्तस्वभावसिद्ध- समवायसंबन्धमेक मात्मानमाभिमुख्येनावलम्ब्य प्रवृत्तत्वात् तं विना आत्मानं ज्ञानं न धारयति, ततो ज्ञानमात्मैव स्यात् । आत्मा त्वनन्तधर्माधिष्ठानत्वात् ज्ञानधर्मद्वारेण ज्ञानमन्यधर्म- द्वारेणान्यदपि स्यात् । किं चानेकान्तोऽत्र बलवान् । एकान्तेन ज्ञानमात्मेति ज्ञानस्या- भावोऽचेतनत्वमात्मनो विशेषगुणाभावादभावो वा स्यात् । सर्वथात्मा ज्ञानमिति निराश्रयत्वात् ज्ञानस्याभाव आत्मनः शेषपर्यायाभावस्तदविनाभाविनस्तस्याप्यभावः स्यात् ।।२७।। घटपटादौ न वर्तते । तम्हा णाणं अप्पा तस्मात् ज्ञायते कथंचिज्ज्ञानमात्मैव स्यात् । इति गाथापादत्रयेण ज्ञानस्य कथंचिदात्मत्वं स्थापितम् । अप्पा णाणं व अण्णं वा आत्मा तु ज्ञानधर्मद्वारेण ज्ञानं भवति, सुखवीर्यादिधर्मद्वारेणान्यद्वा नियमो नास्तीति । तद्यथा – यदि पुनरेकान्तेन ज्ञानमात्मेति भण्यते तदा ज्ञानगुणमात्र एवात्मा प्राप्तः सुखादिधर्माणामवकाशो नास्ति । तथा सुखवीर्यादिधर्मसमूहाभावादात्मा- भावः, आत्मन आधारभूतस्याभावादाधेयभूतस्य ज्ञानगुणस्याप्यभावः, इत्येकान्ते सति द्वयोरप्यभावः । तस्मात्कथंचिज्ज्ञानमात्मा न सर्वथेति । अयमत्राभिप्रायः — आत्मा व्यापको ज्ञानं व्याप्यं ततो ज्ञानमात्मा स्यात्, आत्मा तु ज्ञानमन्यद्वा भवतीति । तथा चोक्तम् — ‘व्यापकं तदतन्निष्ठं व्याप्यं

TIkA — sheSh samasta chetan tathA achetan vastuo sAthe *samavAyasambandh vinAnun hovAne lIdhe, jenI sAthe anAdi -anant svabhAvasiddha samavAyasambandh chhe evA ek AtmAne ati nikaTapaNe (abhinnapradeshapaNe) avalambIne pravartatun hovAthI, AtmA vinA gnAn potAnI hayAtI rAkhI shakatun nathI; mATe gnAn AtmA ja chhe. ane AtmA to anant dharmonun adhiShThAn ( – AdhAr) hovAthI gnAnadharma dvArA gnAn chhe ane anya dharma dvArA anya paN chhe.

vaLI te uparAnt (visheSh samajavun ke), ahIn anekAnt baLavAn chhe. ekAnte gnAn AtmA chhe em mAnavAmAn Ave to, (gnAnaguN Atmadravya thai javAthI) gnAnano abhAv thAy, (ane gnAnaguNano abhAv thavAthI) AtmAne achetanapaNun Ave athavA visheSh guNano abhAv thavAthI AtmAno abhAv thAy. sarvathA AtmA gnAn chhe em mAnavAmAn Ave to, (Atmadravya ek gnAnaguNarUp thaI jatAn gnAnane koI AdhArabhUt dravya nahi rahevAthI) nirAshrayapaNAne lIdhe gnAnano abhAv thAy athavA (Atmadravya ek gnAnaguNarUp thaI javAthI) AtmAnA sheSh paryAyono (-sukh, vIryAdi guNono) abhAv *samavAyasambandh = guN hoy tyAn guNI hoy ane guNI hoy tyAn guN hoy, guN na hoy tyAn guNI na hoy ane guNI na hoy tyAn guN na hoy — Avo guN -guNIno abhinnapradesharUp sambandh;

Page 47 of 513
PDF/HTML Page 78 of 544
single page version

ज्ञानी चार्थाश्च स्वलक्षणभूतपृथक्त्वतो न मिथो वृत्तिमासादयन्ति किंतु तेषां ज्ञानज्ञेयस्वभावसंबन्धसाधितमन्योन्यवृत्तिमात्रमस्ति चक्षुरूपवत् । यथा हि चक्षूंषि तद्विषय- तन्निष्ठमेव च’ ।।२७।। इत्यात्मज्ञानयोरेकत्वं, ज्ञानस्य व्यवहारेण सर्वगतत्वमित्यादिकथनरूपेण द्वितीयस्थले गाथापञ्चकं गतम् । अथ ज्ञानं ज्ञेयसमीपे न गच्छतीति निश्चिनोति --णाणी णाणसहावो ज्ञानी सर्वज्ञः केवलज्ञानस्वभाव एव । अट्ठा णेयप्पगा हि णाणिस्स जगत्त्रयकालत्रयवर्तिपदार्था ज्ञेयात्मका एव भवन्ति न च ज्ञानात्मकाः । कस्य । ज्ञानिनः । रूवाणि व चक्खूणं णेवण्णोण्णेसु वट्टंति ज्ञानी पदार्थाश्चान्योन्यं परस्परमेकत्वेन न वर्तन्ते । कानीव, केषां संबंधित्वेन । रूपाणीव चक्षुषामिति । thAy ane temanI sAthe avinAbhAvI sambandhavALA AtmAno paN abhAv thAy (kAraN ke sukh, vIrya vagere guNo na hoy tyAn AtmA paN hoto nathI). 27.

have gnAn ane gneyanA paraspar gamanane rad kare chhe (arthAt gnAn ane gneyo ekabIjAmAn praveshatAn nathI em kahe chhe) —

anvayArtha — [ज्ञानी] AtmA [ज्ञानस्वभावः] gnAnasvabhAv chhe [अर्थाः हि] ane padArtho [ज्ञानिनः] AtmAnA [ज्ञेयात्मकाः] gneyasvarUp chhe, [रूपाणि इव चक्षुषोः] jem rUp ( – rUpI padArtho) netronAn gney chhe tem. [अन्योन्येषु] teo ekabIjAmAn [न एव वर्तन्ते] vartatA nathI.

TIkA — AtmA ane padArtho svalakShaNabhUt pRuthakpaNAne lIdhe ekabIjAmAn vartatA nathI parantu temane mAtra gnAnagneyasvabhAv -sambandhathI sadhAtun ekabIjAmAn vartavun chhe, netra ane rUpanI jem. (anya dravyothI bhinnapaNun darek dravyanun lakShaN hovAthI AtmA ane padArtho ekabIjAmAn vartatA nathI, parantu AtmAno gnAnasvabhAv chhe ane padArthono gneyasvabhAv chhe — evA gnAnagneyasvabhAvarUp sambandhanA kAraNe ja mAtra temanun ekabIjAmAn vartavun upachArathI kahI

Page 48 of 513
PDF/HTML Page 79 of 544
single page version

भूतरूपिद्रव्याणि च परस्परप्रवेशमन्तरेणापि ज्ञेयाकारग्रहणसमर्पणप्रवणान्येवमात्माऽर्थाश्चा- न्योन्यवृत्तिमन्तरेणापि विश्वज्ञेयाकारग्रहणसमर्पणप्रवणाः ।।२८।।

तथाहि ---यथा रूपिद्रव्याणि चक्षुषा सह परस्परं संबन्धाभावेऽपि स्वाकारसमर्पणे समर्थानि, चक्षूंषि च तदाकारग्रहणे समर्थानि भवन्ति, तथा त्रैलोक्योदरविवरवर्तिपदार्थाः कालत्रयपर्यायपरिणता ज्ञानेन सह परस्परप्रदेशसंसर्गाभावेऽपि स्वकीयाकारसमर्पणे समर्था भवन्ति, अखण्डैकप्रतिभासमयं केवलज्ञानं तु तदाकारग्रहणे समर्थमिति भावार्थः ।।२८।। अथ ज्ञानी ज्ञेयपदार्थेषु निश्चयनयेनाप्रविष्टोऽपि व्यवहारेण प्रविष्ट इव प्रतिभातीति शक्तिवैचित्र्यं दर्शयति ---ण पविट्ठो निश्चयनयेन न प्रविष्टः, णाविट्ठो व्यवहारेण च नाप्रविष्टः किंतु प्रविष्ट एव । स कः कर्ता । णाणी ज्ञानी । केषु मध्ये । णेयेसु ज्ञेयपदार्थेषु । किमिव । रूवमिव चक्खू रूपविषये चक्षुरिव । एवंभूतस्सन् किं करोति । जाणदि पस्सदि जानाति पश्यति च । णियदं निश्चितं संशयरहितं । किंविशिष्टः सन् । अक्खातीदो अक्षातीतः । किं जानाति पश्यति । जगमसेसं shakAy chhe; netra ane rUpI padArthonI jem.) jem netro ane temanA viShayabhUt rUpI dravyo paraspar pravesh vinA paN gneyAkArone grahavAnA ane arpavAnA svabhAvavALAn chhe, tem AtmA ane padArtho ekabIjAmAn vartyA vinA paN samasta gneyAkArone grahavAnA ane arpavAnA svabhAvavALA chhe. (jevI rIte Ankh rUpI padArthomAn praveshatI nathI ane rUpI padArtho AnkhamAn praveshatA nathI topaN Ankh rUpI padArthonA gneyAkArone grahaN karavAnA — jANavAnA — svabhAvavALI chhe ane rUpI padArtho potAnA gneyAkArone arpavAnA — jaNAvavAnA — svabhAvavALA chhe, tevI rIte AtmA padArthomAn praveshato nathI ane padArtho AtmAmAn praveshatA nathI topaN AtmA padArthonA samasta gneyAkArone grahaN karavAnA — jANavAnA — svabhAvavALo chhe ane padArtho potAnA samasta gneyAkArone arpavAnA — jaNAvavAnA — svabhAvavALA chhe.) 28.

have AtmA padArthomAn nahi vartato hovA chhatAn jenAthI (je shaktivaichitryathI) tene padArthomAn vartavun siddha thAy chhe te shaktivaichitryane prakAshe (-darshAve) chhe —

Page 49 of 513
PDF/HTML Page 80 of 544
single page version

यथा हि चक्षू रूपिद्रव्याणि स्वप्रदेशैरसंस्पृशदप्रविष्टं परिच्छेद्यमाकारमात्मसात्कुर्वन्न चाप्रविष्टं जानाति पश्यति च, एवमात्माप्यक्षातीतत्वात्प्राप्यकारिताविचारगोचरदूरतामवाप्तो ज्ञेयतामापन्नानि समस्तवस्तूनि स्वप्रदेशैरसंस्पृशन्न प्रविष्टः शक्तिवैचित्र्यवशतो वस्तुवर्तिनः समस्तज्ञेयाकारानुन्मूल्य इव क वलयन्न चाप्रविष्टो जानाति पश्यति च । एवमस्य विचित्रशक्ति योगिनो ज्ञानिनोऽर्थेष्वप्रवेश इव प्रवेशोऽपि सिद्धिमवतरति ।।२९।। जगदशेषमिति । तथा हि ---यथा लोचनं कर्तृ रूपिद्रव्याणि यद्यपि निश्चयेन न स्पृशति तथापि व्यवहारेण स्पृशतीति प्रतिभाति लोके । तथायमात्मा मिथ्यात्वरागाद्यास्रवाणामात्मनश्च संबन्धि यत्केवलज्ञानात्पूर्वं विशिष्टभेदज्ञानं तेनोत्पन्नं यत्केवलज्ञानदर्शनद्वयं तेन जगत्त्रयकालत्रयवर्तिपदार्थान्निश्चयेनास्पृशन्नपि व्यवहारेण स्पृशति, तथा स्पृशन्निव ज्ञानेन जानाति दर्शनेन पश्यति च । कथंभूतस्सन् । अतीन्द्रियसुखास्वादपरिणतः सन्नक्षातीत इति । ततो ज्ञायते निश्चयेनाप्रवेश इव व्यवहारेण ज्ञेयपदार्थेषु

anvayArtha — [चक्षुः रूपं इव] jevI rIte chakShu rUpane (gneyomAn apraveshelun rahIne tem ja apraveshelun nahi rahIne jANe – dekhe chhe) tevI rIte [ज्ञानी] AtmA [अक्षातीतः] indriyAtIt thayo thako [अशेषं जगत्] asheSh jagatane ( – samasta lokAlokane) [ज्ञेयेषु] gneyomAn [न प्रविष्टः] apraviShTa rahIne [न अविष्टः] tem ja apraviShTa nahi rahIne [नियतं] nirantar [जानाति पश्यति] jANe -dekhe chhe.

TIkA — jevI rIte chakShu rUpI dravyone svapradesho vaDe aNasparshatun hovAthI apraviShTa rahIne (jANe – dekhe chhe) tem ja gney AkArone AtmasAt (-potArUp) karatun hovAthI apraviShTa nahi rahIne jANe – dekhe chhe; tevI rIte AtmA paN, indriyAtItapaNAne lIdhe *prApyakAritAnA vichAragocharapaNAthI (paN) dUr thayo thako gneyabhUt samasta vastuone svapradeshothI aNasparshato hovAthI apraviShTa rahIne (jANe – dekhe chhe) tem ja shaktivaichitryane lIdhe vastumAn vartatA samasta gneyAkArone jANe ke mULamAnthI ukheDIne koLiyo karI jato hovAthI apraviShTa nahi rahIne jANe -dekhe chhe. A rIte A vichitra shaktivALA AtmAne padArthomAn apraveshanI jem pravesh paN siddha thAy chhe.

bhAvArtha — joke Ankh potAnA pradesho vaDe rUpI padArthone sparshatI nahi hovAthI nishchayathI to te gneyomAn apraviShTa chhe topaN te rUpI padArthone jANatI – dekhatI hovAthI *prApyakAritA = gney viShayone sparshIne ja kArya karI shakavun — jANI shakavun — te. (indriyAtIt thayelA

AtmAmAn prApyakAritAnA vichArano paN avakAsh nathI.) pra. 7