Page 10 of 513
PDF/HTML Page 41 of 544
single page version

सम्पद्यते हि दर्शनज्ञानप्रधानाच्चारित्राद्वीतरागान्मोक्षः; तत एव च सरागाद्देवासुर- मनुजराजविभवक्लेशरूपो बन्धः । अतो मुमुक्षुणेष्टफलत्वाद्वीतरागचारित्रमुपादेयमनिष्टफलत्वा- त्सरागचारित्रं हेयम् ।।६।।

निश्चलशुद्धात्मानुभूतिस्वरूपं वीतरागचारित्रमहमाश्रयामीति भावार्थः । एवं प्रथमस्थले नमस्कारमुख्य- त्वेन गाथापञ्चकं गतम् ।।५।। अथोपादेयभूतस्यातीन्द्रियसुखस्य कारणत्वाद्वीतरागचारित्रमुपादेयम् । अतीन्द्रियसुखापेक्षया हेयस्येन्द्रियसुखस्य कारणत्वात्सरागचारित्रं हेयमित्युपदिशति — संपज्जदि सम्पद्यते । किम् । णिव्वाणं निर्वाणम् । कथम् । सह । कैः । देवासुरमणुयरायविहवेहिं देवासुरमनुष्यराजविभवैः । कस्य । जीवस्स जीवस्य । कस्मात् । चरित्तादो चारित्रात् । कथंभूतात् । दंसणणाणप्पहाणादो सम्यग्दर्शन- ज्ञानप्रधानादिति । तद्यथा ---आत्माधीनज्ञानसुखस्वभावे शुद्धात्मद्रव्ये यन्निश्चलनिर्विकारानुभूतिरूपम-

anvayArtha — [ जीवस्य ] jIvane [ दर्शनज्ञानप्रधानात् ] darshanagnAnapradhAn [ चरित्रात् ] chAritrathI [ देवासुरमनुजराजविभवैः ] devendra, asurendra ne narendranA vaibhavo sahit [ निर्वाणं ] nirvAN [ सम्पद्यते ] prApta thAy chhe. (jIvane sarAgachAritrathI devendra vagerenA vaibhavanI ane vItarAgachAritrathI nirvANanI prApti thAy chhe.)

TIkA — darshanagnAnapradhAn chAritrathI, jo te (chAritra) vItarAg hoy to, mokSha prApta thAy chhe; ane tenAthI ja, jo te sarAg hoy to, devendra -asurendra -narendranA vaibhavaklesharUp bandh prApta thAy chhe. AthI mumukShue iShTa phaLavALun hovAthI vItarAgachAritra grahaN karavAyogya (upAdey) chhe, ane aniShTa phaLavALun hovAthI sarAgachAritra chhoDavAyogya (hey) chhe. 6.

Page 11 of 513
PDF/HTML Page 42 of 544
single page version

स्वरूपे चरणं चारित्रं, स्वसमयप्रवृत्तिरित्यर्थः । तदेव वस्तुस्वभावत्वाद्धर्मः, शुद्ध- चैतन्यप्रकाशनमित्यर्थः । तदेव च यथावस्थितात्मगुणत्वात्साम्यम् । साम्यं तु दर्शनचारित्र – मोहनीयोदयापादितसमस्तमोहक्षोभाभावादत्यन्तनिर्विकारो जीवस्य परिणामः ।।७।। वस्थानं तल्लक्षणनिश्चयचारित्राज्जीवस्य समुत्पद्यते । किम् । पराधीनेन्द्रियजनितज्ञानसुखविलक्षणं, स्वाधीनातीन्द्रियरूपपरमज्ञानसुखलक्षणं निर्वाणम् । सरागचारित्रात्पुनर्देवासुरमनुष्यराजविभूतिजनको मुख्यवृत्त्या विशिष्टपुण्यबन्धो भवति, परम्परया निर्वाणं चेति । असुरेषु मध्ये सम्यग्दृष्टिः कथमुत्पद्यते इति चेत् – निदानबन्धेन सम्यक्त्वविराधनां कृत्वा तत्रोत्पद्यत इति ज्ञातव्यम् । अत्र निश्चयेन वीतरागचारित्रमुपादेयं सरागं हेयमिति भावार्थः ।।६।। अथ निश्चयचारित्रस्य पर्यायनामानि कथयामीत्यभिप्रायं मनसि संप्रधार्य सूत्रमिंद निरूपयति, एवमग्रेऽपि विवक्षितसूत्रार्थं मनसि धृत्वाथवास्य सूत्रस्याग्रे सूत्रमिदमुचितं भवत्येवं निश्चित्य सूत्रमिदं प्रतिपादयतीति पातनिकालक्षणं यथासंभवं सर्वत्र ज्ञातव्यम् --चारित्तं चारित्रं कर्तृ खलु धम्मो खलु स्फु टं धर्मो भवति । धम्मो जो सो समो त्ति णिद्दिट्ठो धर्मो यः स तु शम इति निर्दिष्टः । समो यस्तु शमः सः मोहक्खोहविहीणो परिणामो अप्पणो

anvayArtha — [चारित्रं] chAritra [खलु] kharekhar [धर्मः] dharma chhe. [यः धर्मः] je dharma chhe [तत् साम्यम्] te sAmya chhe [इति निर्दिष्टम्] em (shAstramAn) kahyun chhe. [साम्यं हि] sAmya [मोहक्षोभविहीनः] mohakShobharahit evo [आत्मनः परिणामः] AtmAno pariNAm (bhAv) chhe.

TIkA — svarUpamAn charavun (-ramavun) te chAritra chhe; svasamayamAn pravRutti (arthAt potAnA svabhAvamAn pravartavun) evo teno artha chhe. te ja vastuno svabhAv hovAthI dharma chhe; shuddha chaitanyanun prakAshavun evo teno artha chhe. te ja yathAvasthit AtmaguN hovAthI (arthAt viShamatA vinAno – susthit – AtmAno guN hovAthI) sAmya chhe. ane sAmya, darshanamohanIy tathA chAritramohanIyanA udayathI utpanna thatA samasta moh ane kShobhanA abhAvane lIdhe atyant nirvikAr evo jIvano pariNAm chhe.

bhAvArtha — shuddha AtmAnI shraddhArUp samyaktvathI viruddha bhAv (arthAt mithyAtva) te moh, ane nirvikAr nishchaL chaitanyapariNatirUp chAritrathI viruddha bhAv (arthAt asthiratA) te kShobh. moh ane kShobh rahit pariNAm, sAmya, dharma ane chAritra e badhAn ekArthavAchak chhe. 7.

Page 12 of 513
PDF/HTML Page 43 of 544
single page version

हु मोहक्षोभविहीनः परिणामः । कस्य । आत्मनः । हु स्फु टमिति । तथाहि --शुद्धचित्स्वरूपे चरणं चारित्रं, तदेव चारित्रं मिथ्यात्वरागादिसंसरणरूपे भावसंसारे पतन्तं प्राणिनमुद्धृत्य निर्विकारशुद्धचैतन्ये धरतीति धर्मः । स एव धर्मः स्वात्मभावनोत्थसुखामृतशीतजलेन कामक्रोधादिरूपाग्निजनितस्य संसारदुःख- दाहस्योपशमकत्वात् शम इति । ततश्च शुद्धात्मश्रद्धानरूपसम्यक्त्वस्य विनाशको दर्शनमोहाभिधानो मोह इत्युच्यते । निर्विकारनिश्चलचित्तवृत्तिरूपचारित्रस्य विनाशकश्चारित्रमोहाभिधानः क्षोभ इत्युच्यते । तयोर्विध्वंसकत्वात्स एव शमो मोहक्षोभविहीनः शुद्धात्मपरिणामो भण्यत इत्यभिप्रायः ।।७।। अथाभेदनयेन धर्मपरिणत आत्मैव धर्मो भवतीत्यावेदयति ---परिणमदि जेण दव्वं तक्काले तम्मयं ति पण्णत्तं परिणमति येन पर्यायेण द्रव्यं कर्तृ तत्काले तन्मयं भवतीति प्रज्ञप्तं यतः कारणात्, तम्हा धम्मपरिणदो आदा धम्मो मुणेदव्वो ततः कारणात् धर्मेण परिणत आत्मैव धर्मो मन्तव्य इति । तद्यथा – निजशुद्धात्मपरिणतिरूपो निश्चयधर्मो भवति । पञ्चपरमेष्ठयादिभक्तिपरिणामरूपो व्यवहार- धर्मस्तावदुच्यते । यतस्तेन तेन विवक्षिताविवक्षितपर्यायेण परिणतं द्रव्यं तन्मयं भवति, ततः पूर्वोक्तधर्मद्वयेन परिणतस्तप्तायःपिण्डवदभेदनयेनात्मैव धर्मो भवतीति ज्ञातव्यम् । तदपि कस्मात् । उपादानकारणसद्रशं हि कार्यमिति वचनात् । तच्च पुनरुपादानकारणं शुद्धाशुद्धभेदेन द्विधा । रागादिविकल्परहितस्वसंवेदनज्ञानमागमभाषया शुक्लध्यानं वा केवलज्ञानोत्पत्तौ शुद्धोपादानकारणं भवति । अशुद्धात्मा तु रागादीनामशुद्धनिश्चयेनाशुद्धोपादानकारणं भवतीति सूत्रार्थः । एवं चारित्रस्य

anvayArtha — [द्रव्यं] dravya je kALe [येन] je bhAvarUpe [परिणमति] pariName chhe [तत्कालं] te kALe [तन्मयं] te -may chhe [इति] em [प्रज्ञप्तं] (jinendradeve) kahyun chhe; [तस्मात्] tethI [धर्मपरिणतः आत्मा] dharmapariNat AtmA [धर्मः मन्तव्यः] dharma jANavo.

Page 13 of 513
PDF/HTML Page 44 of 544
single page version

यत्खलु द्रव्यं यस्मिन्काले येन भावेन परिणमति तत् तस्मिन् काले किलौष्ण्य- परिणतायःपिण्डवत्तन्मयं भवति । ततोऽयमात्मा धर्मेण परिणतो धर्म एव भवतीति सिद्धमात्मनश्चारित्रत्वम् ।।८।।

TIkA — kharekhar je dravya je kALe je bhAvarUpe pariName chhe te dravya te kALe, uShNatArUpe pariNamelA lokhanDanA goLAnI jem, te -may chhe; tethI A AtmA dharme pariNamyo thako dharma ja chhe. A rIte AtmAnun chAritrapaNun siddha thayun.

bhAvArtha — chAritra AtmAno ja bhAv chhe em 7mI gAthAmAn kahyun hatun. A gAthAmAn abhedanaye em kahyun ke jem uShNatAbhAve pariNamelo lokhanDano goLo te pote ja uShNatA chhe — lokhanDano goLo ne uShNatA judAn nathI, tem chAritrabhAve pariNamelo AtmA pote ja chAritra chhe. 8.

have jIvanun shubhapaNun, ashubhapaNun ane shuddhapaNun (arthAt jIv ja shubh, ashubh ane shuddha chhe em) nakkI kare chhe —

anvayArtha — [जीवः] jIv, [परिणामस्वभावः] pariNAmasvabhAvI hovAthI, [यदा] jyAre [शुभेन वा अशुभेन] shubh ke ashubh bhAve [परिणमति] pariName chhe [शुभः अशुभः] tyAre shubh ke ashubh (pote ja) thAy chhe [शुद्धेन] ane jyAre shuddha bhAve pariName chhe [तदा शुद्धः हि भवति] tyAre shuddha thAy chhe.

Page 14 of 513
PDF/HTML Page 45 of 544
single page version

यदाऽयमात्मा शुभेनाशुभेन वा रागभावेन परिणमति तदा जपातापिच्छराग- परिणतस्फ टिकवत् परिणामस्वभावः सन् शुभोऽशुभश्च भवति । यदा पुनः शुद्धेनारागभावेन परिणमति तदा शुद्धारागपरिणतस्फ टिकवत्परिणामस्वभावः सन् शुद्धो भवतीति सिद्धं जीवस्य शुभाशुभशुद्धत्वम् ।।९।। परिणामसब्भावो परिणामसद्भावः सन्निति । तद्यथा --यथा स्फ टिकमणिविशेषो निर्मलोऽपि जपापुष्पादि- रक्तकृष्णश्वेतोपाधिवशेन रक्तकृष्णश्वेतवर्णो भवति, तथाऽयं जीवः स्वभावेन शुद्धबुद्धैकस्वरूपोऽपि व्यवहारेण गृहस्थापेक्षया यथासंभवं सरागसम्यक्त्वपूर्वकदानपूजादिशुभानुष्ठानेन, तपोधनापेक्षया तु मूलोत्तरगुणादिशुभानुष्ठानेन परिणतः शुभो ज्ञातव्य इति । मिथ्यात्वाविरतिप्रमादकषाययोगपञ्चप्रत्यय- रूपाशुभोपयोगेनाशुभो विज्ञेयः । निश्चयरत्नत्रयात्मकशुद्धोपयोगेन परिणतः शुद्धो ज्ञातव्य इति । किंच जीवस्यासंख्येयलोकमात्रपरिणामाः सिद्धान्ते मध्यमप्रतिपत्त्या मिथ्यादृष्टयादिचतुर्दशगुणस्थानरूपेण कथिताः । अत्र प्राभृतशास्त्रे तान्येव गुणस्थानानि संक्षेपेणाशुभशुभशुद्धोपयोगरूपेण कथितानि । कथमिति चेत् ---मिथ्यात्वसासादनमिश्रगुणस्थानत्रये तारतम्येनाशुभोपयोगः, तदनन्तरमसंयतसम्यग्द्रष्टि- देशविरतप्रमत्तसंयतगुणस्थानत्रये तारतम्येन शुभोपयोगः, तदनन्तरमप्रमत्तादिक्षीणकषायान्तगुणस्थान- षटके तारतम्येन शुद्धोपयोगः, तदनन्तरं सयोग्ययोगिजिनगुणस्थानद्वये शुद्धोपयोगफलमिति

TIkA — jyAre A AtmA shubh ke ashubh rAgabhAve pariName chhe tyAre jAsud- puShpanA ke tamAlapuShpanA (lAl ke kALA) range pariNamelA sphaTikanI jem, pariNAmasvabhAvI hovAthI, shubh ke ashubh thAy chhe (arthAt te vakhate AtmA pote ja shubh ke ashubh chhe); ane jyAre shuddha arAgabhAve pariName chhe tyAre shuddha arange (rangarahitapaNe) pariNamelA sphaTikanI jem, pariNAmasvabhAvI hovAthI, shuddha thAy chhe. (arthAt te vakhate AtmA pote ja shuddha chhe). e rIte jIvanun shubhapaNun, ashubhapaNun ane shuddhapaNun siddha thayun.

bhAvArtha — AtmA sarvathA kUTastha nathI, paN TakIne pariNamavun teno svabhAv chhe; tethI jevA jevA bhAve te pariName chhe tevo tevo te pote thaI jAy chhe. jem sphaTikamaNi svabhAve nirmaL hovA chhatAn jyAre lAl ke kALA phUlanA sanyoganimitte pariName chhe tyAre lAl ke kALo pote ja thAy chhe, tem AtmA svabhAve shuddhabuddha -ekasvarUpI hovA chhatAn vyavahAre jyAre gRuhasthadashAmAn samyaktvapUrvak dAnapUjAdi shubh anuShThAnarUp shubhopayoge ane munidashAmAn mUL guN tathA uttar guN vagere shubh anuShThAnarUp shubhopayoge pariName chhe tyAre pote ja shubh thAy chhe, ane mithyAtvAdi pAnch pratyayarUp ashubhopayoge pariName chhe tyAre pote ja ashubh thAy chhe. vaLI jem sphaTikamaNi potAnA svAbhAvik nirmaL range pariName chhe tyAre pote ja shuddha thAy chhe tem AtmA paN nishchayaratnatrayAtmak shuddhopayoge pariName chhe tyAre pote ja shuddha thAy chhe.

Page 15 of 513
PDF/HTML Page 46 of 544
single page version

न खलु परिणाममन्तरेण वस्तु सत्तामालम्बते । वस्तुनो द्रव्यादिभिः परिणामात् पृथगुपलम्भाभावान्निःपरिणामस्य खरश्रृङ्गकल्पत्वाद् द्रश्यमानगोरसादिपरिणामविरोधाच्च । भावार्थः ।।९।। अथ नित्यैकान्तक्षणिकैकान्तनिषेधार्थं परिणामपरिणामिनोः परस्परं कथंचिदभेदं दर्शयति — णत्थि विणा परिणामं अत्थो मुक्तजीवे तावत्कथ्यते, सिद्धपर्यायरूपशुद्धपरिणामं विना शुद्धजीवपदार्थो नास्ति । कस्मात् । संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि प्रदेशभेदाभावात् । अत्थं विणेह परिणामो मुक्तात्मपदार्थं विना इह जगति शुद्धात्मोपलम्भलक्षणः सिद्धपर्यायरूपः शुद्धपरिणामो नास्ति । कस्मात् । संज्ञादिभेदेऽपि प्रदेशभेदाभावात् । दव्वगुणपज्जयत्थो आत्मस्वरूपं द्रव्यं, तत्रैव केवलज्ञानादयो गुणाः, सिद्धरूपः पर्यायश्च, इत्युक्तलक्षणेषु द्रव्यगुणपर्यायेषु तिष्ठतीति द्रव्यगुणपर्यायस्थो भवति । स

siddhAntamAn jIvanA asankhya pariNAmone madhyam varNanathI 14 guNasthAnarUpe kahevAmAn AvyA chhe. te guNasthAnone sankShepathI ‘upayog’rUpe varNavatAn, pratham traN guNasthAnomAn tAratamyapUrvak ghaTato ghaTato ashubhopayog, chothAthI chhaThThA guNasthAn sudhI tAratamyapUrvak (vadhato vadhato) shubhopayog, sAtamAthI bAramA guNasthAn sudhI tAratamyapUrvak shuddhopayog ane chhellAn be guNasthAnomAn shuddhopayoganun phaL — Avun varNan kathanchit thaI shake chhe. 9.

anvayArtha — [इह] A lokamAn [परिणामं विना] pariNAm vinA [अर्थः नास्ति] padArtha nathI, [अर्थं विना] padArtha vinA [परिणामः] pariNAm nathI; [अर्थः] padArtha [द्रव्यगुणपर्यायस्थः] dravya -guN -paryAyamAn rahelo ane [अस्तित्वनिर्वृत्तः] (utpAdavyay dhrauvyamay) astitvathI banelo chhe.

TIkA — pariNAm vinA vastu hayAtI dharatI nathI, kAraN ke vastu dravyAdi vaDe (arthAt dravya -kShetra -kAL -bhAve) pariNAmathI judI anubhavamAn (jovAmAn) AvatI nathI; kem

Page 16 of 513
PDF/HTML Page 47 of 544
single page version

अन्तरेण वस्तु परिणामोऽपि न सत्तामालम्बते । स्वाश्रयभूतस्य वस्तुनोऽभावे निराश्रयस्य परिणामस्य शून्यत्वप्रसङ्गात् । वस्तु पुनरूर्ध्वतासामान्यलक्षणे द्रव्ये सहभाविविशेषलक्षणेषु गुणेषु क्रमभाविविशेषलक्षणेषु पर्यायेषु व्यवस्थितमुत्पादव्ययध्रौव्यमयास्तित्वेन निर्वर्तित- निर्वृत्तिमच्च । अतः परिणामस्वभावमेव ।।१०।। कः कर्ता । अत्थो परमात्मपदार्थः, सुवर्णद्रव्यपीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायस्थसुवर्णपदार्थवत् । पुनश्च किंरूपः । अत्थित्तणिव्वत्तो शुद्धद्रव्यगुणपर्यायाधारभूतं यच्छुद्धास्तित्वं तेन निर्वृत्तोऽस्तित्वनिर्वृत्तः, सुवर्णद्रव्यगुणपर्यायास्तित्वनिर्वृत्तसुवर्णपदार्थवदिति । अयमत्र तात्पर्यार्थः । यथा ---मुक्तजीवे द्रव्यगुण- पर्यायत्रयं परस्पराविनाभूतं दर्शितं तथा संसारिजीवेऽपि मतिज्ञानादिविभावगुणेषु नरनारकादि- विभावपर्यायेषु नयविभागेन यथासंभवं विज्ञेयम्, तथैव पुद्गलादिष्वपि । एवं शुभाशुभ- शुद्धपरिणामव्याख्यानमुख्यत्वेन तृतीयस्थले गाथाद्वयं गतम् ।।१०।। अथ वीतरागसरागचारित्रसंज्ञयोः ke (1) pariNAm vinAnI vastu gadheDAnAn shingaDAn samAn chhe (2) tathA tene, jovAmAn AvatA goras vagerenA (dUdh, dahIn Adi) pariNAmo sAthe ¹virodh Ave chhe. (jem pariNAm vinA vastu hayAtI dharatI nathI tem) vastu vinA pariNAm paN hayAtI dharatA nathI, kAraN ke sva -AshrayabhUt vastunA abhAvamAn (arthAt potAne AshrayarUp je vastu te na hoy to) nirAshray pariNAmane shUnyapaNAno prasang Ave chhe.

vaLI vastu to ²UrdhvatAsAmAnyasvarUp dravyamAn, sahabhAvI visheShasvarUp (sAthe sAthe rahenArA visheSho – bhedo jemanun svarUp chhe evA) guNomAn ane kramabhAvI visheShasvarUp paryAyomAn rahelI ane utpAd -vyay -dhrauvyamay astitvathI banelI chhe; mATe vastu pariNAm- svabhAvavALI ja chhe.

bhAvArtha — jyAn jyAn vastu jovAmAn Ave chhe tyAn tyAn pariNAm jovAmAn Ave chhe; jem ke — goras tenA dUdh, dahIn, ghI, chhAsh vagere pariNAm sahit ja jovAmAn Ave chhe. jyAn pariNAm nathI tyAn vastu paN nathI; jem ke — kALAsh, sumvALap vagere pariNAm nathI to gadheDAnAn shingaDAnrUp vastu paN nathI. mATe siddha thayun ke vastu pariNAm vinA hotI ja nathI. jem vastu pariNAm vinA hotI nathI tem pariNAm paN vastu vinA hotA nathI; kAraN ke vasturUp Ashray vinA pariNAm konA AdhAre rahe? gorasarUp Ashray vinA dUdh, dahIn vagere pariNAm konA AdhAre thAy?

1. jo vastune pariNAm vinAnI mAnavAmAn Ave to goras vagere vastuonA dUdh, dahIn Adi pariNAmo pratyakSha dekhAy chhe tenI sAthe virodh Ave.

2. kALanI apekShAe Takavun tene arthAt kAL -apekShit pravAhane UnchAI athavA UrdhvatA kahevAmAn Ave chhe. UrdhvatAsAmAnya arthAt anAdi -anant Uncho (kAL -apekShit) pravAhasAmAnya te dravya.

Page 17 of 513
PDF/HTML Page 48 of 544
single page version

अथ चारित्रपरिणामसंपर्कसम्भववतोः शुद्धशुभपरिणामयोरुपादानहानाय फल- मालोचयति —

vaLI vastu to dravya -guN -paryAyamay chhe. tyAn traikAlik Urdhva pravAhasAmAnya te dravya chhe, sAthe sAthe rahenArA bhedo te guNo chhe ane krame krame thatA bhedo te paryAyo chhe. AvAn dravya, guN ne paryAyanI ekatA vinAnI koI vastu hotI nathI. bIjI rIte kahIe to, vastu utpAd -vyay -dhrauvyamay chhe arthAt te Upaje chhe, viNase chhe ane Take chhe. Am te dravya- guN -paryAyamay ane utpAd -vyay -dhrauvyamay hovAthI, temAn kriyA (pariNaman) thayA ja kare chhe. mATe pariNAm vastuno svabhAv ja chhe. 10.

have jemane chAritrapariNAm sAthe samparka (sambandh) chhe evA je shuddha ane shubh (be prakAranA) pariNAmo temanA grahaN tathA tyAg mATe ( – shuddha pariNAmane grahavA ane shubh pariNAmane chhoDavA mATe) temanun phaL vichAre chhe —

anvayArtha — [धर्मेण परिणतात्मा] dharme pariNamelA svarUpavALo [आत्मा] AtmA [यदि] jo [शुद्धसंप्रयोगयुतः] shuddha upayogamAn joDAyelo hoy to [निर्वाणसुखं] mokShanA sukhane [प्राप्नोति] pAme chhe [शुभोपयुक्तः वा] ane jo shubh upayogavALo hoy to [स्वर्गसुखं] svarganA sukhane (bandhane) pAme chhe. pra. 3

Page 18 of 513
PDF/HTML Page 49 of 544
single page version

यदायमात्मा धर्मपरिणतस्वभावः शुद्धोपयोगपरिणतिमुद्वहति तदा निःप्रत्यनीकशक्तितया स्वकार्यकरणसमर्थचारित्रः साक्षान्मोक्षमवाप्नोति । यदा तु धर्मपरिणतस्वभावोऽपि शुभोप- योगपरिणत्या संगच्छते तदा सप्रत्यनीकशक्तितया स्वकार्यकरणासमर्थः कथंचिद्विरुद्ध- कार्यकारिचारित्रः शिखितप्तघृतोपसिक्तपुरुषो दाहदुःखमिव स्वर्गसुखबन्धमवाप्नोति । अतः शुद्धोपयोग उपादेयः शुभोपयोगो हेयः ।।११।।

च द्विधा भवति । तत्र यच्छुद्धसंप्रयोगशब्दवाच्यं शुद्धोपयोगस्वरूपं वीतरागचारित्रं तेन निर्वाणं लभते । निर्विकल्पसमाधिरूपशुद्धोपयोगशक्त्यभावे सति यदा शुभोपयोगरूपसरागचारित्रेण परिणमति तदा

TIkA — jyAre A AtmA dharmapariNat svabhAvavALo vartato thako shuddhopayog- pariNatine vahan kare chhe — TakAvI rAkhe chhe tyAre, je virodhI shakti vinAnun hovAne lIdhe potAnun kArya karavAne samartha chhe evA chAritravALo hovAthI, (te) sAkShAt mokShane pAme chhe; ane jyAre te dharmapariNat svabhAvavALo hovA chhatAn shubhopayogapariNati sAthe joDAy chhe tyAre, je ✽

viruddha kArya karanArun chhe evA chAritravALo hovAthI, jem agnithI garam thayelun ghI jenA upar chhAnTavAmAn Avyun hoy te puruSh dAhadukhane pAme chhe tem, svargasukhanA bandhane pAme chhe. AthI shuddhopayog upAdey chhe ane shubhopayog hey chhe.

bhAvArtha — jem ghI svabhAve shItaLatA utpanna karanArun hovA chhatAn garam ghIthI dajhAy chhe, tem chAritra svabhAve mokSha karanArun hovA chhatAn sarAg chAritrathI bandh thAy chhe. jem ThanDun ghI shItaLatA utpanna kare chhe, tem vItarAg chAritra sAkShAt mokShanun kAraN chhe. 11.

have chAritrapariNAm sAthe samparka vinAno hovAthI je atyant hey chhe evA ashubh pariNAmanun phaL vichAre chhe —

Page 19 of 513
PDF/HTML Page 50 of 544
single page version

यदायमात्मा मनागपि धर्मपरिणतिमनासादयन्नशुभोपयोगपरिणतिमालम्बते तदा कुमनुष्यतिर्यङ्नारकभ्रमणरूपं दुःखसहस्रबन्धमनुभवति । ततश्चारित्रलवस्याप्यभावादत्यन्तहेय एवायमशुभोपयोग इति ।।१२।।

एवमयमपास्तसमस्तशुभाशुभोपयोगवृत्तिः शुद्धोपयोगवृत्तिमात्मसात्कुर्वाणः शुद्धोपयोगा- धिकारमारभते । तत्र शुद्धोपयोगफलमात्मनः प्रोत्साहनार्थमभिष्टौति — पूर्वमनाकुलत्वलक्षणपारमार्थिकसुखविपरीतमाकुलत्वोत्पादकं स्वर्गसुखं लभते । पश्चात् परम- समाधिसामग्रीसद्भावे मोक्षं च लभते इति सूत्रार्थः ।।११।। अथ चारित्रपरिणामासंभवादत्यन्त- हेयस्याशुभोपयोगस्य फलं दर्शयति ---असुहोदएण अशुभोदयेन आदा आत्मा कुणरो तिरियो भवीय णेरइयो कुनरस्तिर्यङ्नारको भूत्वा । किं करोति । दुक्खसहस्सेहिं सदा अभिद्दुदो भमदि अच्चंतं दुःखसहस्रैः सदा सर्वकालमभिद्रुतः कदर्थितः पीडितः सन् संसारे अत्यन्तं भ्रमतीति । तथाहि ---निर्विकारशुद्धात्म- तत्त्वरुचिरूपनिश्चयसम्यक्त्वस्य तत्रैव शुद्धात्मन्यविक्षिप्तचित्तवृत्तिरूपनिश्चयचारित्रस्य च विलक्षणेन विपरीताभिनिवेशजनकेन द्रष्टश्रुतानुभूतपञ्चेन्द्रियविषयाभिलाषतीव्रसंक्लेशरूपेण चाशुभोपयोगेन यदुपार्जितं पापकर्म तदुदयेनायमात्मा सहजशुद्धात्मानन्दैकलक्षणपारमार्थिकसुखविपरीतेन दुःखेन दुःखितः सन् स्वस्वभावभावनाच्युतो भूत्वा संसारेऽत्यन्तं भ्रमतीति तात्पर्यार्थः । एवमुपयोगत्रय- फलकथनरूपेण चतुर्थस्थले गाथाद्वयं गतम् ।।१२।। अथ शुभाशुभोपयोगद्वयं निश्चयनयेन हेयं ज्ञात्वा शुद्धोपयोगाधिकारं प्रारभमाणः, शुद्धात्मभावनामात्मसात्कुर्वाणः सन् जीवस्य प्रोत्साहनार्थं शुद्धो- पयोगफलं प्रकाशयति । अथवा द्वितीयपातनीका --यद्यपि शुद्धोपयोगफलमग्रे ज्ञानं सुखं च संक्षेपेण

anvayArtha — [अशुभोदयेन] ashubh udayathI [आत्मा] AtmA [कुनरः] kumanuShya (halako manuShya), [तिर्यग्] tiryanch [नैरयिकः] ane nArak [भूत्वा] thaIne [दुःखसहस्रैः] hajAro dukhothI [सदा अभिद्रुतः] sadA pIDit thato [अत्यंतं भ्रमति] (sansAramAn) atyant bhame chhe.

TIkA — jyAre A AtmA jarA paN dharmapariNatine nahi prApta karato thako ashubhopayogapariNatine avalambe chhe, tyAre te kumanuShyapaNe, tiryanchapaNe ane nArakapaNe paribhramaNarUp hajAro dukhonA bandhane anubhave chhe; tethI chAritranA leshamAtrano paN abhAv hovAthI A ashubhopayog atyant hey ja chhe. 12.

A rIte A (bhagavAn kundakundAchAryadev) samasta shubhAshubhopayogavRuttine (shubh upayogarUp ane ashubh upayogarUp pariNatine) ✽apAsta karIne ( – tiraskArIne)

Page 20 of 513
PDF/HTML Page 51 of 544
single page version

अइसयमादसमुत्थं विसयातीदं अणोवममणंतं । अव्वुच्छिण्णं च सुहं सुद्धुवओगप्पसिद्धाणं ।।१३।।

आसंसारापूर्वपरमाद्भुताह्लादरूपत्वादात्मानमेवाश्रित्य प्रवृत्तत्वात्पराश्रयनिरपेक्षत्वादत्यन्त- विलक्षणत्वात्समस्तायतिनिरपायित्वान्नैरन्तर्यप्रवर्तमानत्वाच्चातिशयवदात्मसमुत्थं विषयातीत- विस्तरेण च कथयति तथाप्यत्रापि पीठिकायां सूचनां करोति । अथवा तृतीयपातनिका ---पूर्वं शुद्धोपयोगफलं निर्वाणं भणितमिदानीं पुनर्निर्वाणस्य फलमनन्तसुखं कथयतीति पातनिकात्रयस्यार्थं मनसि धृत्वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति ---अइसयं आसंसाराद्देवेन्द्रादिसुखेभ्योऽप्यपूर्वाद्भुतपरमाह्लादरूपत्वाद- तिशयस्वरूपं, आदसमुत्थं रागादिविकल्परहितस्वशुद्धात्मसंवित्तिसमुत्पन्नत्वादात्मसमुत्थं, विसयातीदं निर्विषयपरमात्मतत्त्वप्रतिपक्षभूतपञ्चेन्द्रियविषयातीतत्वाद्विषयातीतं, अणोवमं निरुपमपरमानन्दैकलक्षण- त्वेनोपमारहितत्वादनुपमं, अणंतं अनन्तागामिकाले विनाशाभावादप्रमितत्वाद्वाऽनन्तं, अव्वुच्छिण्णं च shuddhopayogavRuttine AtmasAt (AtmarUp, potArUp) karatA thakA shuddhopayog -adhikAr sharU kare chhe. temAn (pratham) shuddhopayoganA phaLane AtmAnA protsAhan mATe prashanse chhe –

anvayArtha — [शुद्धोपयोगप्रसिद्धानां] shuddhopayogathI ✽niShpanna thayelA AtmAonun (kevaLIbhagavantonun ane siddhabhagavantonun) [सुखं] sukh [अतिशयं] atishay, [आत्मसमुत्थं] Atmotpanna, [विषयातीतं] viShayAtIt (atIndriy), [अनौपम्यं] anupam (upamA vinAnun), [अनन्तं] anant [अव्युच्छिन्नं च] ane avichchhinna (atUTak) chhe.

TIkA — (1) anAdi sansArathI je AhlAd pUrve kadI anubhavAyo nathI evA apUrva, param adbhut AhlAdarUp hovAthI ‘atishay’, (2) AtmAne ja Ashray karIne (svAshrit) pravartatun hovAthI ‘Atmotpanna’, (3) parAshrayathI nirapekSha hovAthI ( – sparsha, ras, gandh, varNa ane shabdanA tathA sankalpa -vikalpanA AshrayanI apekShA vinAnun hovAthI) ‘viShayAtIt’, (4) atyant vilakShaN hovAthI (arthAt bIjAn sukhothI taddan bhinna lakShaNavALun *niShpanna thavun = nIpajavun; phaLarUp thavun; siddha thavun. (shuddhopayogathI niShpanna thayelA eTale shuddhopayogarUp kAraNathI kAryarUp thayelA.)

Page 21 of 513
PDF/HTML Page 52 of 544
single page version

मनौपम्यमनन्तमव्युच्छिन्नं च शुद्धोपयोगनिष्पन्नानां सुखमतस्तत्सर्वथा प्रार्थनीयम् ।।१३।।

anvayArtha — [सुविदितपदार्थ सूत्रः] jemaNe (nij shuddha AtmAdi) padArthone ane sUtrone sArI rIte jANyAn chhe, [संयमतपःसंयुतः] je sanyam ane tap sahit chhe, [विगतरागः] je vItarAg arthAt rAgarahit chhe [समसुखदुःखः] ane jemane sukh -dukh samAn chhe, [श्रमणः] evA shramaNane (munivarane) [शुद्धोपयोगः इति भणितः] ‘shuddhopayogI’ kahevAmAn AvyA chhe.

Page 22 of 513
PDF/HTML Page 53 of 544
single page version

सूत्रार्थज्ञानबलेन स्वपरद्रव्यविभागपरिज्ञानश्रद्धानविधानसमर्थत्वात्सुविदितपदार्थसूत्रः । सकलषड्जीवनिकायनिशुम्भनविकल्पात्पंचेन्द्रियाभिलाषविकल्पाच्च व्यावर्त्यात्मनः शुद्धस्वरूपे संयमनात्, स्वरूपविश्रान्तनिस्तरङ्गचैतन्यप्रतपनाच्च संयमतपःसंयुतः । सकलमोहनीयविपाक- विवेकभावनासौष्ठवस्फु टीकृतनिर्विकारात्मस्वरूपत्वाद्विगतरागः । परमकलावलोकनाननुभूयमान- गतरागः । समसुहदुक्खो निर्विकारनिर्विकल्पसमाधेरुद्गता समुत्पन्ना तथैव परमानन्दसुखरसे लीना तल्लया निर्विकारस्वसंवित्तिरूपा या तु परमकला तदवष्टम्भेनेष्टानिष्टेन्द्रियविषयेषु हर्षविषादरहितत्वात्सम- सुखदुःखः । समणो एवंगुणविशिष्टः श्रमणः परममुनिः भणिदो सुद्धोवओगो त्ति शुद्धोपयोगो भणित इत्यभिप्रायः ।।१४।। एवं शुद्धोपयोगफलभूतानन्तसुखस्य शुद्धोपयोगपरिणतपुरुषस्य च कथनरूपेण पञ्चमस्थले गाथाद्वयं गतम् ।।

TIkA — sUtronA arthanA gnAnabaL vaDe svadravya ane paradravyanA vibhAganA ¹parignAnamAn, shraddhAnamAn ane vidhAnamAn (AcharaNamAn) samartha hovAthI (arthAt svadravya ne paradravyanun bhinnapaNun jANyun hovAthI, shraddhyun hovAthI ane amalamAn mUkyun hovAthI) je (shramaN) ‘padArthone ane (padArthonA pratipAdak) sUtrone jemaNe sArI rIte jANyAn chhe evA’ chhe, samasta chha jIvanikAyane haNavAnA vikalpathI ane pAnch indriyo sambandhI abhilAShAnA vikalpathI AtmAne ²vyAvRutta karIne AtmAnun shuddha svarUpamAn sanyaman karyun hovAthI ane ³svarUpavishrAnt ⁴nistarang chaitanya ⁵pratapatun hovAthI je ‘sanyam ane tap sahit’ chhe, sakaL mohanIyanA vipAkathI bhedanI bhAvanAnA utkRuShTapaNA vaDe (arthAt samasta mohanIyakarmanA udayathI bhinnapaNAnI utkRuShTa bhAvanA vaDe) nirvikAr AtmasvarUpane pragaT karyun hovAthI je ‘vItarAg’ chhe, ane param kaLAnA avalokanane lIdhe shAtAvedanIy tathA ashAtAvedanIyanA vipAkathI nIpajatAn je sukh -dukh te sukh -dukhajanit pariNAmanI viShamatA nahi anubhavAtI hovAthI (arthAt param sukh -rasamAn lIn nirvikAr svasamvedanarUp param kaLAnA anubhavane 1. parignAn = pUrun gnAn; gnAn. 2. vyAvRutta karIne = pAchho vALIne; aTakAvIne; alag karIne. 3. svarUpavishrAnt = svarUpamAn TharI gayelun. 4. nistarang = tarang vinAnun; chanchaLatA rahit; shAnt; vikalpa vagaranun. 5. pratapavun = pratApavant hovun; jhaLahaLavun; dedIpyamAn hovun.

Page 23 of 513
PDF/HTML Page 54 of 544
single page version

सातासातवेदनीयविपाकनिर्वर्तितसुखदुःखजनितपरिणामवैषम्यत्वात्समसुखदुःखः श्रमणः शुद्धो- पयोग इत्यभिधीयते ।।१४।।

have shuddhopayoganI prApti pachhI turat ja (antar paDyA vinA) thatI shuddha Atma- svabhAvanI (kevaLagnAnanI) prAptine prashanse chhe.

anvayArtha — [यः] je [उपयोगविशुद्धः] upayogavishuddha (arthAt shuddhopayogI) chhe, [आत्मा] te AtmA [विगतावरणान्तरायमोहरजाः] gnAnAvaraN, darshanAvaraN, antarAy ane moharUp rajathI rahit [स्वयमेव भूतः] svayamev thayo thako [ज्ञेयभूतानां] gneyabhUt padArthonA [पारं याति] pArane pAme chhe. 1. samasukhadukh = sukh ane dukh (arthAt iShTa tem ja aniShTa sanyog) banne jemane samAn chhe

Page 24 of 513
PDF/HTML Page 55 of 544
single page version

यो हि नाम चैतन्यपरिणामलक्षणेनोपयोगेन यथाशक्ति विशुद्धो भूत्वा वर्तते स खलु प्रतिपदमुद्भिद्यमानविशिष्टविशुद्धिशक्तिरुद्ग्रन्थितासंसारबद्धदृढतरमोहग्रन्थितयात्यन्तनिर्विकारचैतन्यो निरस्तसमस्तज्ञानदर्शनावरणान्तरायतया निःप्रतिघविजृम्भितात्मशक्तिश्च स्वयमेव भूतो ज्ञेयत्वमापन्नानामन्तमवाप्नोति । इह कि लात्मा ज्ञानस्वभावो ज्ञानं तु ज्ञेयमात्रं; ततः समस्त- ज्ञेयान्तर्वर्तिज्ञानस्वभावमात्मानमात्मा शुद्धोपयोगप्रसादादेवासादयति ।।१५।। पातनिका । तद्यथा ---अथ शुद्धोपयोगलाभानन्तरं केवलज्ञानं भवतीति कथयति । अथवा द्वितीयपातनिका ---कुन्दकुन्दाचार्यदेवाः सम्बोधनं कुर्वन्ति, हे शिवकुमारमहाराज, कोऽप्यासन्नभव्यः संक्षेपरुचिः पीठिकाव्याख्यानमेव श्रुत्वात्मकार्यं करोति, अन्यः कोऽपि पुनर्विस्तररुचिः शुद्धोपयोगेन संजातसर्वज्ञस्य ज्ञानसुखादिकं विचार्य पश्चादात्मकार्यं करोतीति व्याख्याति ---उवओगविसुद्धो जो उपयोगेन शुद्धोपयोगेन परिणामेन विशुद्धो भूत्वा वर्तते यः विगदावरणंतरायमोहरओ भूदो विगतावरणान्तरायमोहरजोभूतः सन् । कथम् । सयमेव निश्चयेन स्वयमेव आदा स पूर्वोक्त आत्मा जादि याति गच्छति । किं । परं पारमवसानम् । केषाम् । णेयभूदाणं ज्ञेयभूतपदार्थानाम् । सर्वं जानातीत्यर्थः । अतो विस्तर : — यो निर्मोहशुद्धात्मसंवित्तिलक्षणेन शुद्धोपयोगसंज्ञेनागमभाषया पृथक्त्ववितर्क- वीचारप्रथमशुक्लध्यानेन पूर्वं निरवशेषमोहक्षपणं कृत्वा तदनन्तरं रागादिविकल्पोपाधिरहितस्वसंवित्ति- लक्षणेनैकत्ववितर्कावीचारसंज्ञद्वितीयशुक्लध्यानेन क्षीणकषायगुणस्थानेऽन्तर्मुहूर्तकालं स्थित्वा तस्यै- वान्त्यसमये ज्ञानदर्शनावरणवीर्यान्तरायाभिधानघातिकर्मत्रयं युगपद्विनाशयति, स जगत्त्रयकालत्रय- वर्तिसमस्तवस्तुगतानन्तधर्माणां युगपत्प्रकाशकं केवलज्ञानं प्राप्नोति । ततः स्थितं शुद्धोपयोगात्सर्वज्ञो भवतीति ।।१५।। अथ शुद्धोपयोगजन्यस्य शुद्धात्मस्वभावलाभस्य भिन्नकारक निरपेक्षत्वेनात्माधीनत्वं

TIkA — je (AtmA) chaitanyapariNAmasvarUp upayog vaDe yathAshakti vishuddha thaIne varte chhe te (AtmA), jene pade pade ( – pagale pagale, paryAye paryAye) *vishiShTa vishuddhishakti pragaT thatI jAy chhe evo hovAne lIdhe, anAdi sansArathI bandhAyelI draDhatar mohagranthi chhUTI javAthI atyant nirvikAr chaitanyavALo ane samasta gnAnAvaraN, darshanAvaraN tathA antarAy naShTa thavAthI nirvighna khIlelI AtmashaktivALo svayamev thayo thako, gneyapaNAne pAmelA (padArtho)nA antane pAme chhe.

ahIn (em kahyun ke), AtmA gnAnasvabhAv chhe ane gnAn gneyapramAN chhe; tethI samasta gneyonI andar pesanArun (arthAt temane jANanArun) gnAn jeno svabhAv chhe evA AtmAne AtmA shuddhopayoganA prasAdathI ja prApta kare chhe.

Page 25 of 513
PDF/HTML Page 56 of 544
single page version

अथ शुद्धोपयोगजन्यस्य शुद्धात्मस्वभावलाभस्य कारकान्तरनिरपेक्षतयाऽत्यन्त- मात्मायत्तत्वं द्योतयति —

अयं खल्वात्मा शुद्धोपयोगभावनानुभावप्रत्यस्तमितसमस्तघातिकर्मतया समुपलब्ध- शुद्धानन्तशक्तिचित्स्वभावः, शुद्धानन्तशक्तिज्ञायकस्वभावेन स्वतन्त्रत्वाद्गृहीतकर्तृत्वाधिकारः, प्रकाशयति — तह सो लद्धसहावो यथा निश्चयरत्नत्रयलक्षणशुद्धोपयोगप्रसादात्सर्वं जानाति तथैव सः पूर्वोक्तलब्धशुद्धात्मस्वभावः सन् आदा अयमात्मा हवदि सयंभु त्ति णिद्दिट्ठो स्वयम्भूर्भवतीति निर्दिष्टः कथितः । किंविशिष्टो भूतः । सव्वण्हू सव्वलोगपदिमहिदो भूदो सर्वज्ञः सर्वलोकपतिमहितश्च भूतः संजातः । e rIte mohano kShay karI nirvikAr chetanAvALo thaIne, bAramA guNasthAnanA chhellA samaye gnAnAvaraN, darshanAvaraN ane antarAyano yugapad kShay karI sarva gneyone jANanArA kevaLagnAnane prApta kare chhe. A rIte shuddhopayogathI ja shuddhAtmasvabhAvano lAbh thAy chhe. 15.

have shuddhopayogathI thatI shuddhAtmasvabhAvanI prApti anya kArakothI nirapekSha ( – svatantra) hovAthI atyant AtmAdhIn chhe ( – leshamAtra parAdhIn nathI) em prakAshe chhe —

anvayArtha — [तथा] e rIte [सः आत्मा] te AtmA [लब्धस्वभावः] svabhAvane pAmelo, [सर्वज्ञः] sarvagna [सर्वलोकपतिमहितः] ane ¹sarva (traNe) lokanA adhipatiothI pUjit [स्वयमेव भूतः] svayamev thayo hovAthI [स्वयंभूः भवति] ‘svayambhU’ chhe [इति निर्दिष्टः] em jinendradeve kahyun chhe.

TIkA — shuddha upayoganI bhAvanAnA prabhAvathI samasta ghAtikarmo naShTa thayAn hovAthI jeNe shuddha anantashaktivALo chaitanyasvabhAv prApta karyo chhe evo A (pUrvokta) AtmA, (1) shuddha anantashaktivALA gnAyakasvabhAvane lIdhe svatantra hovAthI jeNe kartApaNAno adhikAr 1. sarva lokanA adhipatio = traNe lokanA svAmIo — surendro, asurendro ne chakravartIo. pra. 4

Page 26 of 513
PDF/HTML Page 57 of 544
single page version

शुद्धानन्तशक्तिज्ञानविपरिणमनस्वभावेन प्राप्यत्वात् कर्मत्वं कलयन्, शुद्धानन्तशक्तिज्ञान- विपरिणमनस्वभावेन साधकतमत्वात् करणत्वमनुबिभ्राणः, शुद्धानन्तशक्तिज्ञानविपरिणमन- स्वभावेन कर्मणा समाश्रियमाणत्वात् संप्रदानत्वं दधानः, शुद्धानन्तशक्तिज्ञानविपरिणमनसमये पूर्वप्रवृत्तविकलज्ञानस्वभावापगमेऽपि सहजज्ञानस्वभावेन ध्रुवत्वालम्बनादपादानत्वमुपाददानः, शुद्धानन्तशक्तिज्ञानविपरिणमनस्वभावस्याधारभूतत्वादधिकरणत्वमात्मसात्कुर्वाणः, स्वयमेव षटकारकीरूपेणोपजायमानः, उत्पत्तिव्यपेक्षया द्रव्यभावभेदभिन्नघातिकर्माण्यपास्य स्वयमेवा- विर्भूतत्वाद्वा स्वयंभूरिति निर्दिश्यते । अतो न निश्चयतः परेण सहात्मनः कारकत्व- कथम् । सयमेव निश्चयेन स्वयमेवेति । तथाहि — अभिन्नकारकचिदानन्दैकचैतन्यस्वभावेन स्वतन्त्रत्वात् कर्ता भवति । नित्यानन्दैकस्वभावेन स्वयं प्राप्यत्वात् कर्मकारकं भवति । शुद्धचैतन्यस्वभावेन साधकतमत्वात्करणकारकं भवति । निर्विकारपरमानन्दैकपरिणतिलक्षणेन शुद्धात्मभावरूपकर्मणा grahaN karyo chhe evo, (2) shuddha anantashaktivALA gnAnarUpe pariNamavAnA svabhAvane lIdhe pote ja prApya hovAthI ( – pote ja prApta thato hovAthI) karmapaNAne anubhavato, (3) shuddha anantashaktivALA gnAnarUpe pariNamavAnA svabhAvane lIdhe pote ja sAdhakatam ( – utkRuShTa sAdhan) hovAthI karaNapaNAne dharato, (4) shuddha anantashaktivALA gnAnarUpe pariNamavAnA svabhAvane lIdhe pote ja karma vaDe samAshrit thato hovAthI (arthAt karma potAne ja devAmAn Avatun hovAthI) sampradAnapaNAne dhAraN karato, (5) shuddha anantashaktivALA gnAnarUpe pariNamavAnA samaye pUrve pravartelA ¹vikaLagnAnasvabhAvano nAsh thavA chhatAn sahajagnAnasvabhAv vaDe pote ja dhruvapaNAne avalambato hovAthI apAdAnapaNAne dhAraN karato, ane (6) shuddha anantashaktivALA gnAnarUpe pariNamavAnA svabhAvano pote ja AdhAr hovAthI adhikaraNapaNAne AtmasAt karato — (e rIte) svayamev chha kArakarUp thato hovAthI, athavA utpatti -apekShAe ²dravya -bhAvabhede bhinna ghAtikarmone dUr karIne svayamev AvirbhUt thayo hovAthI, ‘svayambhU’ kahevAy chhe.

AthI em kahyun ke — nishchayathI paranI sAthe AtmAne kArakapaNAno sambandh nathI, ke jethI shuddhAtmasvabhAvanI prAptine mATe sAmagrI ( – bAhya sAdhano) shodhavAnI vyagratAthI jIvo (nakAmA) paratantra thAy chhe. 1. vikaL gnAn = apUrNa (mati -shrutAdi) gnAn 2. dravya -bhAvabhede bhinna ghAtikarmo = dravya ne bhAv — evA be bhedavALAn ghAtikarmo; dravya ghAtikarmo

Page 27 of 513
PDF/HTML Page 58 of 544
single page version

सम्बन्धोऽस्ति, यतः शुद्धात्मस्वभावलाभाय सामग्रीमार्गणव्यग्रतया परतंत्रैर्भूयते ।।१६।। समाश्रियमाणत्वात्संप्रदानं भवति । तथैव पूर्वमत्यादिज्ञानविकल्पविनाशेऽप्यखण्डितैकचैतन्य- प्रकाशेनाविनश्वरत्वादपादानं भवति । निश्चयशुद्धचैतन्यादिगुणस्वभावात्मनः स्वयमेवाधारत्वादधिकरणं भवतीत्यभेदषट्कारकीरूपेण स्वत एव परिणममाणः सन्नयमात्मा परमात्मस्वभाव-

bhAvArtha — kartA, karma, karaN, sampradAn, apAdAn ane adhikaraN — e chha kArakonAn nAm chhe. je svatantrapaNe (svAdhInapaNe) kare te kartA; kartA jene pahonche — prApta kare te karma; sAdhakatam arthAt utkRuShTa sAdhan te karaN; karma jene devAmAn Ave athavA jenA mATe karavAmAn Ave te sampradAn; jemAnthI karma karavAmAn Ave evI dhruv vastu te apAdAn; jemAn arthAt jenA AdhAre karma karavAmAn Ave te adhikaraN. A chha kArako vyavahAr ane nishchay em be prakAranAn chhe. jyAn paranA nimittathI kAryanI siddhi kahevAmAn Ave tyAn vyavahAr kArako chhe ane jyAn potAnA ja upAdAn kAraNathI kAryanI siddhi kahevAmAn Ave tyAn nishchay kArako chhe.

vyavahAr kArakonun draShTAnt A pramANe chhe kumbhAr kartA chhe; ghaDo karma chhe; danD, chakra, dorI vagere karaN chhe; jaL bharanAr mATe kumbhAr ghaDo kare chhe tethI jaL bharanAr sampradAn chhe; TopalAmAnthI mATI laIne ghaDo kare chhe tethI Topalo apAdAn chhe; jamInanA AdhAre ghaDo kare chhe tethI jamIn adhikaraN chhe. AmAn badhay kArako judAn judAn chhe. anya kartA chhe, anya karma chhe, anya karaN chhe, anya sampradAn, anya apAdAn ane anya adhikaraN chhe. paramArthe koI dravya koInun kartAhartA thaI shaktun nathI mATe A vyavahAr chha kArako asatya chhe. teo mAtra upacharit asadbhUt vyavahAranayathI kahevAmAn Ave chhe. nishchayathI koI dravyane anya dravya sAthe kArakapaNAno sambandh chhe ja nahi.

nishchay kArakonun draShTAnt A pramANe chhe mATI svatantrapaNe ghaDArUp kAryane pahonche chhe — prApta kare chhe tethI mATI kartA chhe ane ghaDo karma chhe; athavA, ghaDo mATIthI abhinna hovAthI mATI pote ja karma chhe; potAnA pariNamanasvabhAvathI mATIe ghaDo karyo tethI mATI pote ja karaN chhe; mATIe ghaDArUp karma potAne ja Apyun tethI mATI pote ja sampradAn chhe; mATIe potAnAmAnthI pinDarUp avasthA naShTa karIne ghaDArUp karma karyun ane pote to dhruv rahI tethI pote ja apAdAn chhe; mATIe potAnA ja AdhAre ghaDo karyo tethI pote ja adhikaraN chhe. A rIte nishchayathI chha ye kArako ek ja dravyamAn chhe. paramArthe ek dravya bIjAne sahAy nahi karI shakatun hovAthI ane dravya pote ja, potAne, potAnAthI, potAne mATe, potAnAmAnthI, potAnAmAn karatun hovAthI A nishchay chha kArako ja param satya chhe.

uparyukta rIte dravya pote ja potAnI anant shaktirUp sampadAthI paripUrNa hovAthI pote ja chha kArakarUp thaIne potAnun kArya nipajAvavAne samartha chhe; tene bAhya sAmagrI kAI

Page 28 of 513
PDF/HTML Page 59 of 544
single page version

अथ स्वायम्भुवस्यास्य शुद्धात्मस्वभावलाभस्यात्यन्तमनपायित्वं कथंचिदुत्पाद- व्ययध्रौव्ययुक्तत्वं चालोचयति —

केवलज्ञानोत्पत्तिप्रस्तावे यतो भिन्नकारकं नापेक्षते ततः स्वयंभूर्भवतीति भावार्थः ।।१६।। एवं सर्वज्ञमुख्यत्वेन प्रथमगाथा । स्वयंभूमुख्यत्वेन द्वितीया चेति प्रथमस्थले गाथाद्वयं गतम् ।। अथास्य भगवतो द्रव्यार्थिकनयेन नित्यत्वेऽपि पर्यायार्थिकनयेनानित्यत्वमुपदिशति — भंगविहूणो य भवो भङ्ग- विहीनश्च भवः जीवितमरणादिसमताभावलक्षणपरमोपेक्षासंयमरूपशुद्धोपयोगेनोत्पन्नो योऽसौ भवः केवलज्ञानोत्पादः । स किंविशिष्टः । भङ्गविहिनो विनाशरहितः । संभवपरिवज्जिदो विणासो त्ति संभवपरिवर्जितो विनाश इति । योऽसौ मिथ्यात्वरागादिसंसरणरूपसंसारपर्यायस्य विनाशः । स madad karI shakatI nathI. mATe kevaLagnAn prApta karavA ichchhanAr AtmAe bAhya sAmagrInI apekShA rAkhI paratantra thavun nirarthak chhe. shuddhopayogamAn lIn AtmA pote ja chha kArakarUp thaIne kevaLagnAn prApta kare chhe. te AtmA pote anant shaktivALA gnAyakasvabhAv vaDe svatantra hovAthI pote ja kartA chhe; pote anant shaktivALA kevaLagnAnane prApta karato hovAthI kevaLagnAn karma chhe, athavA kevaLagnAnathI pote abhinna hovAthI AtmA pote ja karma chhe; potAnA anant shaktivALA pariNamanasvabhAvarUp utkRuShTa sAdhan vaDe kevaLagnAn karato hovAthI AtmA pote ja karaN chhe; potAne ja kevaLagnAn deto hovAthI AtmA pote ja sampradAn chhe; potAnAmAnthI mati -shrutAdi apUrNa gnAn dUr karIne kevaLagnAn karato hovAthI ane pote sahaj gnAnasvabhAv vaDe dhruv raheto hovAthI pote ja apAdAn chhe; potAnAmAn ja arthAt potAnA ja AdhAre kevaLagnAn karato hovAthI pote ja adhikaraN chhe. A rIte svayam (pote ja) chha kArakarUp thato hovAthI te ‘svayambhU’ kahevAy chhe. athavA, anAdi kALathI ati draDh bandhAyelAn (gnAnAvaraN, darshanAvaraN, mohanIy ane antarAyarUp) dravya tem ja bhAv ghAtikarmone naShTa karIne svayamev AvirbhUt thayo arthAt koInI sahAy vinA potAnI meLe ja pote pragaT thayo tethI te ‘svayambhU’ kahevAy chhe. 16.

have A svayambhUne shuddhAtmasvabhAvanI prAptinun atyant avinAshIpaNun ane kathanchit (koI prakAre) utpAd -vyay -dhrauvyayuktapaNun vichAre chhe —

Page 29 of 513
PDF/HTML Page 60 of 544
single page version

अस्य खल्वात्मनः शुद्धोपयोगप्रसादात् शुद्धात्मस्वभावेन यो भवः स पुनस्तेन रूपेण प्रलयाभावाद्भङ्गविहीनः । यस्त्वशुद्धात्मस्वभावेन विनाशः स पुनरुत्पादाभावात्संभवपरिवर्जितः । अतोऽस्य सिद्धत्वेनानपायित्वम् । एवमपि स्थितिसंभवनाशसमवायोऽस्य न विप्रतिषिध्यते, भङ्गरहितोत्पादेन संभववर्जितविनाशेन तद्द्वयाधारभूतद्रव्येण च समवेतत्वात् ।।१७।। किंविशिष्टः । संभवविहीनः निर्विकारात्मतत्त्वविलक्षणरागादिपरिणामाभावादुत्पत्तिरहितः । तस्माज्ज्ञायते तस्यैव भगवतः सिद्धस्वरूपतो द्रव्यार्थिकनयेन विनाशो नास्ति । विज्जदि तस्सेव पुणो ठिदिसंभव- णाससमवाओ विद्यते तस्यैव पुनः स्थितिसंभवनाशसमवायः । तस्यैव भगवतः पर्यायार्थिकनयेन

anvayArtha — [भंगविहीनः च भवः] tene ( – shuddhAtmasvabhAvane pAmelA AtmAne) vinAsh rahit utpAd chhe ane [संभवपरिवर्जितः विनाशः हि] utpAd rahit vinAsh chhe. [तस्य एव पुनः] tene ja vaLI [स्थितिसंभवनाशसमवायः विद्यते] sthiti, utpAd ane vinAshano samavAy ( – meLAp, ekaThApaNun) chhe.

TIkA — kharekhar A (shuddhAtmasvabhAvane pAmelA) AtmAne shuddhopayoganA prasAdathI thayelo je shuddhAtmasvabhAve (shuddhAtmasvabhAvarUpe) utpAd te, pharIne te rUpe pralayano abhAv hovAthI, vinAsharahit chhe; ane (te AtmAne shuddhopayoganA prasAdathI thayelo) je ashuddhAtmasvabhAve vinAsh te, pharIne utpattino abhAv hovAthI, utpAdarahit chhe. AthI (em kahyun ke) te AtmAne siddhapaNe avinAshIpaNun chhe. Am hovA chhatAn te AtmAne dhrauvya, utpAd ane vinAshano samavAy virodh pAmato nathI, kAraN ke te vinAsharahit utpAd sAthe, utpAdarahit vinAsh sAthe ane te bannenA AdhArabhUt dravya sAthe samavet (tanmayapaNe joDAyelo – ekamek) chhe.

bhAvArtha — svayambhU sarvagnabhagavAnane je shuddhAtmasvabhAv utpanna thayo te kadI nAsh pAmato nathI tethI temane vinAsh vinAno utpAd chhe; ane anAdi avidyAjanit vibhAvapariNAm ek vAr sarvathA nAsh pAmyA pachhI pharIne UpajatA nathI tethI temane utpAd vinAno vinAsh chhe. A rIte ahIn em kahyun ke siddhapaNe teo avinAshI chhe. Am avinAshI hovA chhatAn teo utpAd -vyay -dhrauvya sahit chhe; kAraN ke shuddha paryAyanI apekShAe temane utpAd chhe, ashuddha paryAyanI apekShAe vyay chhe ane te bannenA AdhArabhUt AtmApaNAnI apekShAe dhrauvya chhe. 17.