Page 170 of 513
PDF/HTML Page 201 of 544
single page version

bhāvārthaḥ — ‘hun manuṣhya chhun, sharīrādinī samasta kriyāo hun karun chhun, strī -putra- dhanādikanā grahaṇatyāgano hun svāmī chhun’ vagere mānavun te manuṣhyavyavahār (manuṣhyarūp vartan) chhe; ‘mātra achalit chetanā te ja hun chhun’ em mānavun — pariṇamavun te ātmavyavahār (ātmārūp vartan) chhe.

jeo manuṣhyādiparyāyamān līn chhe, te ekāntadraṣhṭivāḷā loko manuṣhyavyavahārano āshray karatā hovāthī rāgīdveṣhī thāy chhe ane e rīte paradravyarūp karma sāthe sambandh karatā hovāthī teo parasamay chhe; ane jeo bhagavān ātmasvabhāvamān ja sthit chhe, te anekāntadraṣhṭivāḷā loko manuṣhyavyavahārano āshray nahi karatān ātmavyavahārano āshray karatā hovāthī rāgīdveṣhī thatā nathī arthāt param udāsīn rahe chhe ane e rīte paradravyarūp karma sāthe sambandh nahi karatān kevaḷ svadravya sāthe ja sambandh karatā hovāthī teo svasamay chhe. 94.

anvayārthaḥ — [ अपरित्यक्तस्वभावेन ] svabhāvane chhoḍyā vinā [यत्] je [उत्पाद- व्ययध्रुवत्वसंबद्धम् ] utpād -vyay -dhrauvyasanyukta chhe [च] tathā [ गुणवत् सपर्यायं ] guṇavāḷun ne paryāyasahit chhe, [ तत्] tene [ द्रव्यम् इति ] ‘dravya’ [ ब्रुवन्ति ] kahe chhe.

Page 171 of 513
PDF/HTML Page 202 of 544
single page version

इह खलु यदनारब्धस्वभावभेदमुत्पादव्ययध्रौव्यत्रयेण गुणपर्यायद्वयेन च यल्लक्ष्यते तद्द्रव्यम् । तत्र हि द्रव्यस्य स्वभावोऽस्तित्वसामान्यान्वयः । अस्तित्वं हि वक्ष्यति द्विविधं, स्वरूपास्तित्वं सादृश्यास्तित्वं चेति । तत्रोत्पादः प्रादुर्भावः, व्ययः प्रच्यवनं, ध्रौव्यमवस्थितिः । गुणा विस्तारविशेषाः । ते द्विविधाः सामान्यविशेषात्मकत्वात् । तत्रास्तित्वं नास्तित्व- मेकत्वमन्यत्वं द्रव्यत्वं पर्यायत्वं सर्वगतत्वमसर्वगतत्वं सप्रदेशत्वमप्रदेशत्वं मूर्तत्वममूर्तत्वं सक्रि यत्वमक्रि यत्वं चेतनत्वमचेतनत्वं कर्तृत्वमकर्तृत्वं भोक्तृत्वमभोक्तृत्वमगुरुलघुत्वं चेत्यादयः सामान्यगुणाः । अवगाहहेतुत्वं गतिनिमित्तता स्थितिकारणत्वं वर्तनायतनत्वं रूपादिमत्ता चेतनत्वमित्यादयो विशेषगुणाः । पर्याया आयतविशेषाः । ते पूर्वमेवोक्ताश्चतुर्विधाः । न च केवलज्ञानोत्पत्तिप्रस्तावे शुद्धात्मरुचिपरिच्छित्तिनिश्चलानुभूतिरूपकारणसमयसारपर्यायस्य विनाशे सति शुद्धात्मोपलम्भव्यक्तिरूपकार्यसमयसारस्योत्पादः कारणसमयसारस्य व्ययस्तदुभयाधारभूतपरमात्मद्रव्य- त्वेन ध्रौव्यं च । तथानन्तज्ञानादिगुणाः, गतिमार्गणाविपक्षभूतसिद्धगतिः, इन्द्रियमार्गणाविपक्ष- भूतातीन्द्रियत्वादिलक्षणाः शुद्धपर्यायाश्च भवन्तीति । यथा शुद्धसत्तया सहाभिन्नं परमात्मद्रव्यं पूर्वोक्तोत्पादव्ययध्रौव्यैर्गुणपर्यायैश्च सह संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि सति तैः सह सत्ताभेदं न

ṭīkāḥ — ahīn (ā vishvamān) je, svabhāvabhed karyā vinā, ¹utpād -vyay- dhrauvyatrayathī ane ²guṇ -paryāyadvayathī ³lakṣhit thāy chhe, te dravya chhe. temān ( – svabhāv, utpād, vyay, dhrauvya, guṇ ne paryāy e chha shabdo kahyā temān), dravyano svabhāv te ⁴astitvasāmānyarūp anvay. astitva be prakāranun kahesheḥ (1) svarūp -astitva ane (2) sādrashya -astitva. utpād te prādurbhāv (arthāt pragaṭ thavun, utpanna thavun); vyay te prachyuti (arthāt bhraṣhṭa thavun, naṣhṭa thavun); dhrauvya te avasthiti (arthāt ṭakavun). guṇo te vistāravisheṣho. teo sāmānya -visheṣhātmak hovāthī be prakāranā chhe. temān, astitva, nāstitva, ekatva, anyatva, dravyatva, paryāyatva, sarvagatatva, asarvagatatva, sapradeshatva, apradeshatva, mūrtatva, amūrtatva, sakriyatva, akriyatva, chetanatva, achetanatva, kartr̥utva, akartr̥utva, bhoktr̥utva, abhoktr̥utva, agurulaghutva ityādik sāmānyaguṇo chhe; avagāhahetutva, gatinimittatā, sthitikāraṇatva, vartanāyatanatva, rūpādimattva, chetanatva, ityādik visheṣhaguṇo chhe. paryāyo te āyatavisheṣho. teo pūrve ja (93mī gāthānī ṭīkāmān) kahelā chār prakāranā chhe. 1. utpād -vyay -dhrauvyatray = utpād, vyay ne dhrauvya – e tripuṭī (traṇano samūh) 2. guṇaparyāyadvay = guṇ ne paryāy — e yugal (beno samūh) 3. lakṣhit thāy chhe = lakṣhyarūp thāy chhe; oḷakhāy chhe. [(1) utpād -vyay -dhrauvya tathā (2) guṇaparyāy

te lakṣhaṇo chhe ane dravya te lakṣhya chhe.] 4. ‘chhe, chhe, chhe’ evo ekarūp bhāv dravyano svabhāv chhe. (anvay = ekarūpatā; sadrashabhāv.)

Page 172 of 513
PDF/HTML Page 203 of 544
single page version

तैरुत्पादादिभिर्गुणपर्यायैर्वा सह द्रव्यं लक्ष्यलक्षणभेदेऽपि स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव द्रव्यस्य तथाविधत्वादुत्तरीयवत् । यथा खलूत्तरीयमुपात्तमलिनावस्थं प्रक्षालितममलाव- स्थयोत्पद्यमानं तेनोत्पादेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथा द्रव्यमपि समुपात्तप्राक्तनावस्थं समुचितबहिरङ्गसाधनसन्निधिसद्भावे विचित्रबहुतरावस्थानं स्वरूपकर्तृकरणसामर्थ्यस्वभावेनान्तरङ्गसाधनतामुपागतेनानुगृहीतमुत्तरा- वस्थयोत्पद्यमानं तेनोत्पादेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते । यथा च तदेवोत्तरीयममलावस्थयोत्पद्यमानं मलिनावस्थया व्ययमानं तेन व्ययेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथा करोति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते । तथाविधत्वं कोऽर्थः । उत्पादव्ययध्रौव्यगुणपर्यायस्वरूपेण परिणमति, तथा सर्वद्रव्याणि स्वकीयस्वकीययथोचितोत्पादव्ययध्रौव्यैस्तथैव गुणपर्यायैश्च सह यद्यपि संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभिर्भेदं कुर्वन्ति तथापि सत्तास्वरूपेण भेदं न कुर्वन्ति, स्वभावत एव तथाविधत्वमवलम्बन्ते । तथाविधत्वं कोऽर्थः । उत्पादव्ययादिस्वरूपेण परिणमन्ति । अथवा यथा वस्त्रं

dravyane te utpādādik sāthe athavā guṇaparyāyo sāthe lakṣhya -lakṣhaṇabhed hovā chhatān svarūpabhed nathī, svarūpathī ja dravya tevun (utpādādivāḷun athavā guṇaparyāyavāḷun ) chhe — vastranī jem.

jevī rīte jeṇe malin avasthā prāpta karelī chhe evun vastra, dhovāmān āvatān, nirmaḷ avasthāthī ( – nirmaḷ avasthārūpe, nirmaḷ avasthānī apekṣhāe) ūpajatun thakun te utpād vaḍe lakṣhit thāy chhe; parantu tene te utpād sāthe svarūpabhed nathī, svarūpathī ja tevun chhe (arthāt utpādasvarūpe ja pote pariṇat chhe); tevī rīte jeṇe pūrva avasthā prāpta karelī chhe evun dravya paṇ — ke je uchit bahiraṅg sādhanonī ¹sannidhinā sadbhāvamān anek prakāranī ghaṇī avasthāo kare chhe te — ²antaraṅgasādhanabhūt svarūpakartānā ane svarūpakaraṇanā sāmarthyarūp svabhāv vaḍe anugr̥uhīt thatān, uttar avasthāe ūpajatun thakun te utpād vaḍe lakṣhit thāy chhe; parantu tene te utpādanī sāthe svarūpabhed nathī, svarūpathī ja tevun chhe. vaḷī jevī rīte te ja vastra nirmaḷ avasthāthī ūpajatun ane malin avasthāthī vyay pāmatun thakun te vyay vaḍe lakṣhit thāy chhe; parantu tene te vyayanī sāthe svarūpabhed nathī, svarūpathī ja tevun chhe; tevī rīte te ja dravya paṇ uttar avasthāthī ūpajatun ane pūrva avasthāthī vyay 1. sannidhi = hājarī; nikaṭatā. 2. dravyamān potānāmān ja svarūpakartā ane svarūpakaraṇ thavānun sāmarthya chhe. ā sāmarthyarūp svabhāv ja

Page 173 of 513
PDF/HTML Page 204 of 544
single page version

तदेव द्रव्यमप्युत्तरावस्थयोत्पद्यमानं प्राक्तनावस्थया व्ययमानं तेन व्ययेन लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते । यथैव च तदेवोत्तरीयमेककालम- मलावस्थयोत्पद्यमानं मलिनावस्थया व्ययमानमवस्थायिन्योत्तरीयत्वावस्थया ध्रौव्यमालम्बमानं ध्रौव्येण लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथैव तदेव द्रव्यमप्येककालमुत्तरावस्थयोत्पद्यमानं प्राक्तनावस्थया व्ययमानमवस्थायिन्या द्रव्यत्वावस्थया ध्रौव्यमालम्बमानं ध्रौव्येण लक्ष्यते, न च तेन सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते । यथैव च तदेवोत्तरीयं विस्तारविशेषात्मकैर्गुणैर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथैव तदेव द्रव्यमपि विस्तार- विशेषात्मकैर्गुणैर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते । यथैव च तदेवोत्तरीयमायतविशेषात्मकैः पर्यायवर्तिभिस्तन्तुभिर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूप- भेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते; तथैव तदेव द्रव्यमप्यायतविशेषात्मकैः पर्यायैर्लक्ष्यते, न च तैः सह स्वरूपभेदमुपव्रजति, स्वरूपत एव तथाविधत्वमवलम्बते ।।९५।। निर्मलपर्यायेणोत्पन्नं मलिनपर्यायेण विनष्टं तदुभयाधारभूतवस्त्ररूपेण ध्रुवमविनश्वरं, तथैव शुक्ल- वर्णादिगुणनवजीर्णादिपर्यायसहितं च सत् तैरुत्पादव्ययध्रौव्यैस्तथैव च स्वकीयगुणपर्यायैः सह संज्ञादिभेदेऽपि सति सत्तारूपेण भेदं न करोति । तर्हि किं करोति । स्वरूपत एवोत्पादादिरूपेण pāmatun thakun te vyay vaḍe lakṣhit thāy chhe; parantu tene te vyayanī sāthe svarūpabhed nathī, svarūpathī ja tevun chhe. vaḷī jevī rīte te ja vastra ekīvakhate nirmaḷ avasthāthī ūpajatun, malin avasthāthī vyay pāmatun ane ṭakatī evī vastratva -avasthāthī dhruv rahetun thakun dhrauvya vaḍe lakṣhit thāy chhe; parantu tene te dhrauvyanī sāthe svarūpabhed nathī, svarūpathī ja tevun chhe; tevī ja rīte te ja dravya paṇ ekīvakhate uttar avasthāthī ūpajatun, pūrva avasthāthī vyay pāmatun ane ṭakatī evī dravyatva -avasthāthī dhruv rahetun thakun dhrauvya vaḍe lakṣhit thāy chhe; parantu tene te dhrauvyanī sāthe svarūpabhed nathī, svarūpathī ja tevun chhe.

vaḷī jevī rīte te ja vastra vistāravisheṣhosvarūp (shuklatvādi) guṇo vaḍe lakṣhit thāy chhe; parantu tene te guṇonī sāthe svarūpabhed nathī, svarūpathī ja tevun chhe; tevī ja rīte te ja dravya paṇ vistāravisheṣhosvarūp guṇo vaḍe lakṣhit thāy chhe; parantu tene te guṇonī sāthe svarūpabhed nathī, svarūpathī ja tevun chhe. vaḷī jevī rīte te ja vastra āyatavisheṣhosvarūp paryāyavartī ( – paryāy tarīke vartatā, paryāyasthānīy) tantuo vaḍe lakṣhit thāy chhe; parantu tene te tantuonī sāthe svarūpabhed nathī, svarūpathī ja tevun chhe; tevī ja rīte te ja dravya paṇ āyatavisheṣhosvarūp paryāyo vaḍe lakṣhit thāy chhe, parantu tene te paryāyonī sāthe svarūpabhed nathī, svarūpathī ja tevun chhe. 95.

Page 174 of 513
PDF/HTML Page 205 of 544
single page version

अथ क्रमेणास्तित्वं द्विविधमभिदधाति; स्वरूपास्तित्वं सादृश्यास्तित्वं चेति । तत्रेदं स्वरूपास्तित्वाभिधानम् —

अस्तित्वं हि किल द्रव्यस्य स्वभावः, तत्पुनरन्यसाधननिरपेक्षत्वादनाद्यनन्ततया- हेतुकयैकरूपया वृत्त्या नित्यप्रवृत्तत्वाद्विभावधर्मवैलक्षण्याच्च भावभाववद्भावान्नानात्वेऽपि परिणमति, तथा सर्वद्रव्याणीत्यभिप्रायः ।।९५।। एवं नमस्कारगाथा द्रव्यगुणपर्यायकथनगाथा स्वसमयपरसमयनिरूपणगाथा सत्तादिलक्षणत्रयसूचनगाथा चेति स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयेन पीठिकाभिधानं प्रथमस्थलं गतम् । अथ प्रथमं तावत्स्वरूपास्तित्वं प्रतिपादयति — सहावो हि स्वभावः स्वरूपं भवति हि स्वभावः स्वरूपं भवति हि स्फु टम् । कः कर्ता । सब्भावो सद्भावः शुद्धसत्ता शुद्धास्तित्वम् । कस्य स्वभावो भवति । दव्वस्स मुक्तात्मद्रव्यस्य । तच्च स्वरूपास्तित्वं यथा मुक्तात्मनः सकाशात्पृथग्भूतानां पुद्गलादिपञ्चद्रव्याणां

have anukrame astitva be prakāranun kahe chheḥ svarūp -astitva ane sādrashya -astitva. temān ā svarūp -astitvanun kathan chheḥ —

anvayārthaḥ — [सर्वकालं] sarva kāḷe [गुणैः] guṇo tathā [चित्रैः स्वकपर्ययैः] anek prakāranā potānā paryāyo vaḍe [उत्पादव्ययध्रुवत्वैः] tem ja utpād -vyay -dhrauvya vaḍe [द्रव्यस्य सद्भावः] dravyanun je astitva, [हि] te kharekhar [स्वभावः] svabhāv chhe.

ṭīkāḥ — astitva kharekhar dravyano svabhāv chhe. ane te (astitva) anya sādhanathī ¹nirapekṣha hovāne līdhe anādi -anant hovāthī tathā ²ahetuk ekarūp ³vr̥uttie sadāy pravartatun hovāne līdhe vibhāvadharmathī vilakṣhaṇ hovāthī, ⁴bhāv ane bhāvavānpaṇāne līdhe anekapaṇun 1. astitva anya sādhananī apekṣhā vinānun — svayansiddha chhe tethī anādi -anant chhe. 2. ahetuk = akāraṇ; jenun koi kāraṇ nathī evī. 3. vr̥utti = vartan; vartavun te; pariṇati. ( akāraṇik ekarūp pariṇatie sadākāḷ pariṇamatun hovāthī

astitva vibhāvadharmathī judā lakṣhaṇavāḷun chhe.) 4. astitva te (dravyano) bhāv chhe ane dravya te bhāvavān (bhāvavāḷun) chhe.

Page 175 of 513
PDF/HTML Page 206 of 544
single page version

प्रदेशभेदाभावाद्द्रव्येण सहैकत्वमवलम्बमानं द्रव्यस्य स्वभाव एव कथं न भवेत् । तत्तु द्रव्यान्तराणामिव द्रव्यगुणपर्यायाणां न प्रत्येकं परिसमाप्यते । यतो हि परस्परसाधित- सिद्धियुक्तत्वात्तेषामस्तित्वमेकमेव, कार्तस्वरवत् ।

यथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा कार्तस्वरात् पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेण पीततादिगुणानां कुण्डलादिपर्यायाणां च स्वरूपमुपादाय प्रवर्तमान- प्रवृत्तियुक्तस्य कार्तस्वरास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैः पीततादिगुणैः कुण्डलादिपर्यायैश्च यदस्तित्वं कार्तस्वरस्य स स्वभावः, तथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा द्रव्यात्पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेण गुणानां पर्यायाणां च स्वरूपमुपादाय शेषजीवानां च भिन्नं भवति न च तथा । कैः सह । गुणेहिं सगपज्जएहिं केवलज्ञानादिगुणैः किञ्चिदूनचरमशरीराकारादिस्वकपर्यायैश्च सह । कथंभूतैः । चित्तेहिं सिद्धगतित्वमतीन्द्रियत्वमकायत्वम- योगत्वमवेदत्वमित्यादिबहुभेदभिन्नैः । न केवलं गुणपर्यायैः सह भिन्नं न भवति । उप्पादव्वयधुवत्तेहिं शुद्धात्मप्राप्तिरूपमोक्षपर्यायस्योत्पादो रागादिविकल्परहितपरमसमाधिरूपमोक्षमार्गपर्यायस्य व्ययस्तथा मोक्षमोक्षमार्गाधारभूतान्वयद्रव्यत्वलक्षणं ध्रौव्यं चेत्युक्तलक्षणोत्पादव्ययध्रौव्यैश्च सह भिन्नं न भवति । कथम् । सव्वकालं सर्वकालपर्यन्तं यथा भवति । कस्मात्तैः सह भिन्नं न भवतीति चेत् । यतः कारणाद्गुणपर्यायास्तित्वेनोत्पादव्ययध्रौव्यास्तित्वेन च कर्तृभूतेन शुद्धात्मद्रव्यास्तित्वं साध्यते, hovā chhatān pradeshabhed nahi hovāne kāraṇe dravyanī sāthe ekapaṇun dharatun, dravyano svabhāv ja kem na hoy? (jarūr hoy.) te astitva — jem bhinna bhinna dravyone viṣhe pratyekamān samāpta thaī jāy chhe tem — dravya -guṇ -paryāyane viṣhe pratyekamān samāpta thaī jatun nathī, kāraṇ ke temanī siddhi paraspar thatī hovāthī (arthāt dravya, guṇ ane paryāy ekabījāthī paraspar siddha thatān hovāthī — ek na hoy to bījān be paṇ siddha nahi thatān hovāthī) temanun astitva ek ja chhe; — suvarṇanī jem.

jem dravye, kṣhetra, kāḷe ke bhāve suvarṇathī ¹jeo pr̥uthak jovāmān āvatā nathī, kartā- karaṇ -adhikaraṇarūpe pīḷāshaādiguṇonā ane kuṇḍaḷādiparyāyonā svarūpane dhāraṇ karīne pravartatā suvarṇanā astitva vaḍe jemanī ²niṣhpatti thāy chhe, — evā pīḷāshaādiguṇo ane kuṇḍaḷādiparyāyo vaḍe je suvarṇanun astitva chhe, te (suvarṇano) svabhāv chhe; tem dravye, kṣhetre, kāḷe ke bhāve dravyathī jeo pr̥uthak jovāmān āvatā nathī, ³kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpe guṇonā 1. jeo = je pīḷāshaādi guṇo ane kuṇḍaḷādi paryāyo 2. niṣhpatti = nīpajavun te; thavun te; siddhi. 3. dravya ja guṇ -paryāyonun kartā (karanār), temanun karaṇ (sādhan) ane temanun adhikaraṇ (ādhār) chhe;

Page 176 of 513
PDF/HTML Page 207 of 544
single page version

प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तस्य द्रव्यास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैर्गुणैः पर्यायैश्च यदस्तित्वं द्रव्यस्य स स्वभावः । यथा वा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा पीततादिगुणेभ्यः कुण्डलादिपर्यायेभ्यश्च पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिक रणरूपेण कार्तस्वरस्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैः पीततादिगुणैः कुण्डलादिपर्यायैश्च निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य कार्तस्वरस्य मूलसाधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः, तथा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा गुणेभ्यः पर्यायेभ्यश्च पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिकरणरूपेण शुद्धात्मद्रव्यास्तित्वेन च गुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यास्तित्वं साध्यत इति । तद्यथा – यथा स्वकीय- द्रव्यक्षेत्रकालभावैः सुवर्णादभिन्नानां पीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायाणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव सुवर्णस्य सद्भावः, तथा स्वकीयद्रव्यक्षेत्रकालभावैः परमात्मद्रव्यादभिन्नानां केवलज्ञानादिगुणकिंचिदून- चरमशरीराकारादिपर्यायाणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव मुक्तात्मद्रव्यस्य सद्भावः । यथा स्वकीय- द्रव्यक्षेत्रकालभावैः पीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायेभ्यः सकाशादभिन्नस्य सुवर्णस्य सम्बन्धि यदस्तित्वं स ane paryāyonā svarūpane dhāraṇ karīne pravartatā dravyanā astitva vaḍe jemanī niṣhpatti thāy chhe, — evā guṇo ane paryāyo vaḍe je dravyanun astitva chhe, te svabhāv chhe. (dravye, kṣhetre, kāḷe ke bhāve suvarṇathī judān nahi jovāmān āvatān pīḷāshādik ane kuṇḍaḷādikanun astitva te suvarṇanun ja astitva chhe, kāraṇ ke pīḷāshādikanā ane kuṇḍaḷādikanā svarūpane suvarṇa ja dhāraṇ karatun hovāthī suvarṇanā astitvathī ja pīḷāshādikanī ane kuṇḍaḷādikanī niṣhpatti — siddhi — thāy chhe, suvarṇa na hoy to pīḷāshādik ane kuṇḍaḷādik paṇ na hoy; tevī rīte dravye, kṣhetre, kāḷe ke bhāve dravyathī judā nahi jovāmān āvatā guṇo ane paryāyonun astitva te dravyanun ja astitva chhe, kāraṇ ke guṇo ane paryāyonā svarūpane dravya ja dhāraṇ karatun hovāthī dravyanā astitvathī ja guṇonī ane paryāyonī niṣhpatti thāy chhe, dravya na hoy to guṇo ane paryāyo paṇ na hoy. āvun astitva te dravyano svabhāv chhe.)

athavā, jem dravye, kṣhetre, kāḷe ke bhāve pīḷāshaādiguṇothī ane kuṇḍaḷādiparyāyothī ¹je pr̥uthak jovāmān āvatun nathī, kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpe suvarṇanā svarūpane dhāraṇ karīne pravartatā pīḷāshaādiguṇo ane kuṇḍaḷādiparyāyo vaḍe jenī niṣhpatti thāy chhe, — evā suvarṇanun, mūḷasādhanapaṇe ²temanāthī niṣhpanna thatun, je astitva chhe, te svabhāv chhe; tem dravye, kṣhetre, kāḷe ke bhāve guṇothī ane paryāyothī je pr̥uthak jovāmān āvatun nathī, 1. je = je suvarṇa 2. temanāthī = pīḷāshaādiguṇo ane kuṇḍaḷādiparyāyothī. (suvarṇanun astitva niṣhpanna thavāmān — siddha

Page 177 of 513
PDF/HTML Page 208 of 544
single page version

द्रव्यस्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैर्गुणैः पर्यायैश्च निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य द्रव्यस्य मूलसाधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः ।

किंच — यथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा कार्तस्वरा- त्पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेण कुण्डलाङ्गदपीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्याणां स्वरूप- एव पीतत्वादिगुणकुण्डलादिपर्यायाणां स्वभावो भवति, तथा स्वकीयद्रव्यक्षेत्रकालभावैः केवल- ज्ञानादिगुणकिंचिदूनचरमशरीराकारपर्यायेभ्यः सकाशादभिन्नस्य मुक्तात्मद्रव्यस्य संबन्धि यदस्तित्वं स एव केवलज्ञानादिगुणकिंचिदूनचरमशरीराकारपर्यायाणां स्वभावो ज्ञातव्यः । अथेदानीमुत्पादव्यय- ध्रौव्याणामपि द्रव्येण सहाभिन्नास्तित्वं कथ्यते । यथा स्वकीयद्रव्यादिचतुष्टयेन सुवर्णादभिन्नानां कटकपर्यायोत्पादकङ्कणपर्यायविनाशसुवर्णत्वलक्षणध्रौव्याणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव सुवर्णसद्भावः, ¹

niṣhpatti thāy chhe, — evā dravyanun, mūḷasādhanapaṇe temanāthī niṣhpanna thatun, je astitva chhe, te svabhāv chhe. (pīḷāshādikathī ane kuṇḍaḷādikathī bhinna nahi jovāmān āvatā suvarṇanun astitva te pīḷāshādik ane kuṇḍaḷādikanun ja astitva chhe, kāraṇ ke suvarṇanā svarūpane pīḷāshādik ane kuṇḍaḷādik ja dhāraṇ karatā hovāthī pīḷāshādikanā ane kuṇḍaḷādikanā astitvathī ja suvarṇanī niṣhpatti thāy chhe, pīḷāshādik ane kuṇḍaḷādik na hoy to suvarṇa paṇ na hoy; tevī rīte guṇothī ane paryāyothī bhinna nahi jovāmān āvatā dravyanun astitva te guṇo ane paryāyonun ja astitva chhe, kāraṇ ke dravyanā svarūpane guṇo ane paryāyo ja dhāraṇ karatā hovāthī guṇo ane paryāyonā astitvathī ja dravyanī niṣhpatti thāy chhe, guṇo ane paryāyo na hoy to dravya paṇ na hoy. āvun astitva te dravyano svabhāv chhe.)

(jevī rīte dravyanun ane guṇ -paryāyanun ek ja astitva chhe em suvarṇanā draṣhṭānt- pūrvak samajāvyun, tevī rīte have dravyanun ane utpād -vyay -dhrauvyanun paṇ ek ja astitva chhe em suvarṇanā draṣhṭāntapūrvak samajāvavāmān āve chhe.)

jem dravye, kṣhetre, kāḷe ke bhāve suvarṇathī ²jeo pr̥uthak jovāmān āvatān nathī, ³kartā- karaṇ -adhikaraṇarūpe kuṇḍaḷādi -utpādonā, bājubandhaādivyayonā ane pīḷāshaādidhrauvyonā 1. guṇ -paryāyo ja dravyanā kartā (karanār), karaṇ (sādhan) ane adhikaraṇ (ādhār) chhe; tethī guṇ-

paryāyo ja dravyanun svarūp dhāraṇ kare chhe. 2. jeo = je kuṇḍaḷ ādi utpādo, bājubandh ādi vyayo ane pīḷāsh ādi dhrauvyo 3. suvarṇa ja kuṇḍaḷādi -utpādo, bājubandhādivyayo ane pīḷāshaādidhrauvyonun kartā, karaṇ tathā adhikaraṇ

chhe; tethī suvarṇa ja temanun svarūp dhāraṇ kare chhe (suvarṇa ja kuṇḍaḷādirūpe ūpaje chhe, bājubandhaādirūpe naṣhṭa thāy chhe ane pīḷāshaādirūpe ṭakī rahe chhe). pra. 23

Page 178 of 513
PDF/HTML Page 209 of 544
single page version

मुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तस्य कार्तस्वरास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैः कुण्डलाङ्गद- पीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्यैर्यदस्तित्वं कार्तस्वरस्य स स्वभावः, तथा हि द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा द्रव्यात्पृथगनुपलभ्यमानैः कर्तृकरणाधिकरणरूपेणोत्पादव्ययध्रौव्याणां स्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तस्य द्रव्यास्तित्वेन निष्पादितनिष्पत्तियुक्तैरुत्पादव्यय- ध्रौव्यैर्यदस्तित्वं द्रव्यस्य स स्वभावः । यथा वा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा कालेन वा भावेन वा कुण्डलाङ्गदपीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्येभ्यः पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिकरणरूपेण कार्तस्वर- स्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैः कुण्डलाङ्गदपीतताद्युत्पादव्ययध्रौव्यैर्निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य कार्तस्वरस्य मूलसाधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः, तथा द्रव्येण वा क्षेत्रेण वा तथा स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन परमात्मद्रव्यादभिन्नानां मोक्षपर्यायोत्पादमोक्षमार्गपर्यायव्ययतदुभयाधार- भूतपरमात्मद्रव्यत्वलक्षणध्रौव्याणां संबन्धि यदस्तित्वं स एव मुक्तात्मद्रव्यसद्भावः । यथा स्वद्रव्यादि- चतुष्टयेन कटकपर्यायोत्पादकङ्कणपर्यायव्ययसुवर्णत्वलक्षणध्रौव्येभ्यः सकाशादभिन्नस्य सुवर्णस्य संबन्धि यदस्तित्वं स एव कटकपर्यायोत्पादकङ्कणपर्यायव्ययतदुभयाधारभूतसुवर्णत्वलक्षणध्रौव्याणां स्वभावः, तथा स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन मोक्षपर्यायोत्पादमोक्षमार्गपर्यायव्ययतदुभयाधारभूतमुक्तात्मद्रव्यत्वलक्षण- ध्रौव्येभ्यः सकाशादभिन्नस्य परमात्मद्रव्यस्य संबन्धि यदस्तित्वं स एव मोक्षपर्यायोत्पादमोक्षमार्ग- svarūpane dhāraṇ karīne pravartatā suvarṇanā astitva vaḍe jemanī niṣhpatti thāy chhe, — evān kuṇḍaḷādi -utpādo, bājubandhaādivyayo ane pīḷāshaādidhrauvyo vaḍe je suvarṇanun astitva chhe, te (suvarṇano) svabhāv chhe; tem dravye, kṣhetre, kāḷe ke bhāve dravyathī jeo pr̥uthak jovāmān āvatān nathī, kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpe utpād -vyay -dhrauvyonā svarūpane dhāraṇ karīne pravartatā dravyanā astitva vaḍe jemanī niṣhpatti thāy chhe, — evān utpād -vyay -dhrauvyo vaḍe je dravyanun astitva chhe, te svabhāv chhe. (dravye, kṣhetre kāḷe ke bhāve dravyathī judān nahi jovāmān āvatān utpādo, vyayo ane dhrauvyonun astitva te dravyanun ja astitva chhe; kāraṇ ke utpādo, vyayo ane dhrauvyonā svarūpane dravya ja dhāraṇ karatun hovāthī dravyanā astitvathī ja utpādo, vyayo ane dhrauvyonī niṣhpatti thāy chhe, dravya na hoy to utpādo, vyayo ane dhrauvyo paṇ na hoy. āvun astitva te dravyano svabhāv chhe.)

athavā, jem dravye, kṣhetre, kāḷe ke bhāve kuṇḍaḷādi -utpādothī, bājubandhaādivyayothī ane pīḷāshaādidhrauvyothī je pr̥uthak jovāmān āvatun nathī, kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpe suvarṇanā svarūpane dhāraṇ karīne pravartatān kuṇḍaḷādi -utpādo, bājubandhaādivyayo ane pīḷāshaādidhrauvyo vaḍe jenī niṣhpatti thāy chhe, — evā suvarṇanun, mūḷasādhanapaṇe temanāthī niṣhpanna thatun, je astitva chhe, te svabhāv chhe; tem dravye, kṣhetre, kāḷe ke bhāve utpād -vyay -dhrauvyothī je pr̥uthak

Page 179 of 513
PDF/HTML Page 210 of 544
single page version

कालेन वा भावेन वोत्पादव्ययध्रौव्येभ्यः पृथगनुपलभ्यमानस्य कर्तृकरणाधिकरणरूपेण द्रव्यस्वरूपमुपादाय प्रवर्तमानप्रवृत्तियुक्तैरुत्पादव्ययध्रौव्यैर्निष्पादितनिष्पत्तियुक्तस्य द्रव्यस्य मूल- साधनतया तैर्निष्पादितं यदस्तित्वं स स्वभावः ।।९६।।

पर्यायव्ययतदुभयाधारभूतमुक्तात्मद्रव्यत्वलक्षणध्रौव्याणां स्वभाव इति । एवं यथा मुक्तात्मद्रव्यस्य स्वकीयगुणपर्यायोत्पादव्ययध्रौव्यैः सह स्वरूपास्तित्वाभिधानमवान्तरास्तित्वमभिन्नं व्यवस्थापितं तथैव jovāmān āvatun nathī, *kartā -karaṇ -adhikaraṇarūpe dravyanā svarūpane dhāraṇ karīne pravartatān utpād -vyay -dhrauvyo vaḍe jenī niṣhpatti thāy chhe, — evā dravyanun, mūḷasādhanapaṇe temanāthī niṣhpanna thatun, je astitva chhe, te svabhāv chhe. (utpādothī, vyayothī ane dhrauvyothī bhinna nahi jovāmān āvatā dravyanun astitva te utpādo, vyayo ane dhrauvyonun ja astitva chhe; kāraṇ ke dravyanā svarūpane utpādo, vyayo ane dhrauvyo ja dhāraṇ karatān hovāthī utpādo, vyayo ane dhrauvyonā astitvathī ja dravyanī niṣhpatti thāy chhe, utpādo, vyayo ane dhrauvyo na hoy to dravya paṇ na hoy. āvun astitva te dravyano svabhāv chhe.)

bhāvārthaḥ — astitvane ane dravyane pradeshabhed nathī; vaḷī te astitva anādi- anant chhe tathā ahetuk ekarūp pariṇatie sadāy pariṇamatun hovāne līdhe vibhāvadharmathī paṇ bhinna prakāranun chhe; ām hovāthī astitva dravyano svabhāv ja chhe.

guṇ -paryāyonun ane dravyanun astitva bhinna nathī, ek ja chhe; kāraṇ ke guṇ -paryāyo dravyathī ja niṣhpanna thāy chhe, ane dravya guṇ -paryāyothī ja niṣhpanna thāy chhe. vaḷī evī ja rīte utpād -vyay -dhrauvyonun ane dravyanun astitva paṇ ek ja chhe; kāraṇ ke utpād -vyay- dhrauvyo dravyathī ja nīpaje chhe, ane dravya utpād -vyay -dhrauvyothī ja nīpaje chhe.

Page 180 of 513
PDF/HTML Page 211 of 544
single page version

इह किल प्रपञ्चितवैचित्र्येण द्रव्यान्तरेभ्यो व्यावृत्य वृत्तेन प्रतिद्रव्यं सीमानमासूत्रयता विशेषलक्षणभूतेन च स्वरूपास्तित्वेन लक्ष्यमाणानामपि सर्वद्रव्याणामस्तमितवैचित्र्यप्रपञ्चं प्रवृत्य वृत्तं प्रतिद्रव्यमासूत्रितं सीमानं भिन्दत्सदिति सर्वगतं सामान्यलक्षणभूतं सादृश्यास्तित्वमेकं खल्ववबोधव्यम् । एवं सदित्यभिधानं सदिति परिच्छेदनं च सर्वार्थपरामर्शि स्यात् । यदि पुनरिदमेवं न स्यात्तदा किंचित्सदिति किंचिदसदिति किंचित्सच्चासच्चेति किंचिदवाच्यमिति च स्यात् । तत्तु विप्रतिषिद्धमेव । प्रसाध्यं चैतदनोकहवत् । यथा हि बहूनां बहुविधानामनो- समस्तशेषद्रव्याणामपि व्यवस्थापनीयमित्यर्थः ।।९६।। अथ सादृश्यास्तित्वशब्दाभिधेयां महासत्तां प्रज्ञापयति — इह विविहलक्खणाणं इह लोके प्रत्येकसत्ताभिधानेन स्वरूपास्तित्वेन विविधलक्षणानां भिन्नलक्षणानां चेतनाचेतनमूर्तामूर्तपदार्थानां लक्खणमेगं तु एकमखण्डलक्षणं भवति । किं कर्तृ । सदित्ति सर्वं सदिति महासत्तारूपम् । किंविशिष्टम् । सव्वगयं संकरव्यतिकरपरिहाररूपस्वजात्यविरोधेन

anvayārthaḥ — [धर्मं] dharmane [खलु] kharekhar [उपदिशता] upadeshatā [जिनवरवृषभेण] ¹jinavaravr̥uṣhabhe [इह] ā vishvamān [विविधलक्षणानां] vividh lakṣhaṇavāḷān (bhinna bhinna svarūp -astitvavāḷān sarva) dravyonun, [सत् इति] ‘sat’ evun [सर्वगतं] ²sarvagat [लक्षणं] lakṣhaṇ (sādrashya -astitva) [एकं] ek [प्रज्ञप्तम्] kahyun chhe.

ṭīkāḥ — ā vishvamān, vichitratāne vistāratā (vividhapaṇun – anekapaṇun darshāvatā), anya dravyothī ³vyāvr̥utta rahīne vartatā ane pratyek dravyanī sīmā bāndhatā evā visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūp -astitva vaḍe (sarva dravyo) lakṣhit thatān hovā chhatān, sarva dravyonun, vichitratānā vistārane asta karatun, sarva dravyomān pravartīne vartatun ane pratyek dravyanī bandhāyelī sīmāne avagaṇatun, ‘sat’ evun je sarvagat sāmānyalakṣhaṇabhūt sādrashya -astitva te kharekhar ek ja jāṇavun. e rīte ‘sat’ evun kathan ane ‘sat’ evun gnān sarva padārthono ⁴parāmarsha karanārun chhe. jo te em na hoy (arthāt jo te sarvapadārthaparāmarshī na hoy) to koīk padārtha sat (hayātīvāḷo) hovo joīe, koīk asat (hayātī vināno) hovo joīe, koīk sat tathā asat hovo joīe, ane koīk avāchya hovo joīe; parantu te to viruddha ja chhe. ane ā (‘sat’ evun kathan ane gnān sarvapadārthaparāmarshī hovānī vāt) to siddha thaī shake chhe, vr̥ukṣhanī jem. 1. jinavaravr̥uṣhabh = jinavaromān shreṣhṭha; tīrthaṅkar. 2.sarvagat = sarvamān vyāpanārun 3. vyāvr̥utta = judun; chhūṭun; bhinna. 4. parāmarsha = sparsha; khyāl; vichār; lakṣha; smaraṇ.

Page 181 of 513
PDF/HTML Page 212 of 544
single page version

कहानामात्मीयात्मीयस्य विशेषलक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वं, सामान्य- लक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिनानोकहत्वेनोत्थापितमेकत्वं तिरियति, तथा बहूनां बहुविधानां द्रव्याणामात्मीयात्मीयस्य विशेषलक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वं, सामान्य- लक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिना सदित्यस्य भावेनोत्थापितमेकत्वं तिरियति । यथा च तेषामनो- कहानां सामान्यलक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिनानोकहत्वेनोत्थापितेनैकत्वेन तिरोहितमपि विशेषलक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वमुच्चकास्ति, तथा सर्वद्रव्याणामपि सामान्यलक्षणभूतेन सादृश्योद्भासिना सदित्यस्य भावेनोत्थापितेनैकत्वेन तिरोहितमपि विशेष- लक्षणभूतस्य स्वरूपास्तित्वस्यावष्टम्भेनोत्तिष्ठन्नानात्वमुच्चकास्ति ।।९७।। शुद्धसंग्रहनयेन सर्वगतं सर्वपदार्थव्यापकम् । इदं केनोक्त म् । उवदिसदा खलु धम्मं जिणवरवसहेण पण्णत्तं धर्मं वस्तुस्वभावसंग्रहमुपदिशता खलु स्फु टं जिनवरवृषभेण प्रज्ञप्तमिति । तद्यथा – यथा सर्वे मुक्तात्मनः सन्तीत्युक्ते सति परमानन्दैकलक्षणसुखामृतरसास्वादभरितावस्थलोकाकाशप्रमितशुद्धासंख्येयात्मप्रदेशै-

jem ghaṇān bahuvidh vr̥ukṣhone potapotānā visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūp -astitvanā avalambanathī ūbhun thatun je anekatva tene, sāmānyalakṣhaṇabhūt ¹sādrashyadarshak vr̥ukṣhapaṇā vaḍe ūbhun thatun ekatva ²tirohit kare chhe, tem ghaṇān bahuvidh dravyone potapotānā visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūp -astitvanā avalambanathī ūbhun thatun je anekatva tene, sāmānyalakṣhaṇabhūt sādrashyadarshak ‘sat’paṇā vaḍe ( – ‘sat’ evā bhāv vaḍe, hovāpaṇā vaḍe, ‘chhe’paṇā vaḍe) ūbhun thatun ekatva tirohit kare chhe. vaḷī jem te vr̥ukṣhonī bābatamān, sāmānyalakṣhaṇabhūt sādrashyadarshak vr̥ukṣhapaṇāthī ūbhā thatā ekatva vaḍe tirohit thatun hovā chhatān (potapotānā) visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūp -astitvanā avalambanathī ūbhun thatun anekatva spaṣhṭapaṇe prakāshamān rahe chhe ( – ābād rahe chhe, naṣhṭa thatun nathī), tem sarva dravyonī bābatamān paṇ, sāmānyalakṣhaṇabhūt sādrashyadarshak ‘sat’paṇāthī ūbhā thatā ekatva vaḍe tirohit thatun hovā chhatān (potapotānā) visheṣhalakṣhaṇabhūt svarūp -astitvanā avalambanathī ūbhun thatun anekatva spaṣhṭapaṇe prakāshamān rahe chhe. [ghaṇān (arthāt saṅkhyāthī anek) ane bahuvidh (arthāt āmravr̥ukṣha, ashokavr̥ukṣha ityādi anek prakāranān) vr̥ukṣhonun potapotānun svarūp -astitva bhinna bhinna hovāthī svarūp- astitvanī apekṣhāe temanāmān anekapaṇun chhe, parantu vr̥ukṣhapaṇun ke je sarva vr̥ukṣhonun sāmānya lakṣhaṇ chhe ane je sarva vr̥ukṣhomān sādrashya (samānapaṇun) batāve chhe tenī apekṣhāe sarva vr̥ukṣhomān ekapaṇun chhe; ā ekapaṇāne mukhya karīe tyāre anekapaṇun gauṇ thāy chhe; tevī rīte ghaṇān (arthāt anant) ane bahuvidh (arthāt chha prakāranān) dravyonun potapotānun svarūp -astitva 1. sādrashya = samānapaṇun; sarakhāpaṇun. 2. tirohit = tirobhūt; āchchhādit; adrashya.

Page 182 of 513
PDF/HTML Page 213 of 544
single page version

(ā pramāṇe sādrashya -astitvanun nirūpaṇ thayun.) 97. have dravyothī dravyāntaranī utpatti hovānun ane dravyathī sattānun *arthāntarapaṇun hovānun khaṇḍan kare chhe (arthāt koī dravyathī anya dravyanī utpatti thatī nathī ane dravyathī astitva koī judo padārtha nathī em nakkī kare chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [द्रव्यं] dravya [स्वभावसिद्धं] svabhāvathī siddha ane [सत् इति] (svabhāvathī ja) ‘sat’ chhe em [जिनाः] jinoe [तत्त्वतः] tattvataḥ [समाख्यातवन्तः] kahyun chhe; [तथा] e pramāṇe [आगमतः] āgam dvārā [सिद्धं] siddha chhe; [यः] je [न इच्छति] na māne [सः] te [हि] kharekhar [परसमयः] parasamay chhe. *arthāntar = anya padārtha; judo padārtha.

Page 183 of 513
PDF/HTML Page 214 of 544
single page version

न खलु द्रव्यैर्द्रव्यान्तराणामारम्भः, सर्वद्रव्याणां स्वभावसिद्धत्वात् । स्वभावसिद्धत्वं तु तेषामनादिनिधनत्वात् । अनादिनिधनं हि न साधनान्तरमपेक्षते । गुणपर्यायात्मानमात्मनः स्वभावमेव मूलसाधनमुपादाय स्वयमेव सिद्धसिद्धिमद्भूतं वर्तते । यत्तु द्रव्यैरारभ्यते न तद्द्रव्यान्तरं, कादाचित्कत्वात् स पर्यायः, द्वयणुकादिवन्मनुष्यादिवच्च । द्रव्यं पुनरनवधि त्रिसमयावस्थायि न तथा स्यात् । अथैवं यथा सिद्धं स्वभावत एव द्रव्यं, तथा सदित्यपि तत्स्वभावत एव सिद्धमित्यवधार्यताम्, सत्तात्मनात्मनः स्वभावेन निष्पन्ननिष्पत्तिमद्भाव- युक्तत्वात् । न च द्रव्यादर्थान्तरभूता सत्तोपपत्तिमभिप्रपद्यते यतस्तत्समवायात्तत्सदिति स्यात् । तत्सदपि स्वभावत एवेत्याख्याति — दव्वं सहावसिद्धं द्रव्यं परमात्मद्रव्यं स्वभावसिद्धं भवति । कस्मात् । अनाद्यनन्तेन परहेतुनिरपेक्षेण स्वतः सिद्धेन केवलज्ञानादिगुणाधारभूतेन सदानन्दैकरूपसुखसुधारसपरम- समरसीभावपरिणतसर्वशुद्धात्मप्रदेशभरितावस्थेन शुद्धोपादानभूतेन स्वकीयस्वभावेन निष्पन्नत्वात् । यच्च स्वभावसिद्धं न भवति तद्द्रव्यमपि न भवति । द्वयणुकादिपुद्गलस्कन्धपर्यायवत् मनुष्यादिजीवपर्यायवच्च । सदिति यथा स्वभावतः सिद्धं तद्द्रव्यं तथा सदिति सत्तालक्षणमपि स्वभावत

ṭīkāḥ — kharekhar dravyothī dravyāntaronī utpatti thatī nathī, kāraṇ ke sarva dravyo svabhāvasiddha chhe. (temanun) svabhāvasiddhapaṇun to temanā anādinidhanapaṇāne līdhe chhe; kāraṇ ke ¹anādinidhan sādhanāntaranī apekṣhā rākhatun nathī, guṇaparyāyātmak evā potānā svabhāvane ja — ke je mūḷ sādhan chhe tene — dhāraṇ karīne svayamev siddha thayelun varte chhe.

je dravyothī utpanna thāy chhe te to dravyāntar nathī, ²kādāchitkapaṇāne līdhe paryāy chhe; jem ke dvi -aṇuk vagere tathā manuṣhya vagere. dravya to anavadhi (maryādā vinānun), trisamay -avasthāyī (traṇe kāḷ rahenārun) hovāthī utpanna na thāy.

have e rīte jem dravya svabhāvathī ja siddha chhe, tem ‘(te) sat chhe’ evun paṇ tenā svabhāvathī ja siddha chhe em nirṇay ho, kāraṇ ke sattātmak evā potānā svabhāvathī niṣhpanna thayelā bhāvavāḷun chhe ( – dravyano ‘sat chhe’ evo bhāv dravyanā sattāsvarūp svabhāvano ja banelo – rachāyelo chhe).

dravyathī arthāntarabhūt sattā upapanna nathī ( – banī shakatī nathī, ghaṭatī nathī, yogya nathī) ke jenā samavāyathī te (-dravya) ‘sat’ hoy. (ā vāt spaṣhṭa samajāvavāmān āve chheḥ) 1. anādinidhan = ādi ane ant rahit. (je anādi -anant hoy tenī siddhi māṭe anya sādhananī

jarūr nathī.) 2. kādāchitka = kadāchit – koī vār hoy evun; anitya.

Page 184 of 513
PDF/HTML Page 215 of 544
single page version

सतः सत्तायाश्च न तावद्युतसिद्धत्वेनार्थान्तरत्वं, तयोर्दण्डदण्डिवद्युतसिद्धस्यादर्शनात् । अयुत- सिद्धत्वेनापि न तदुपपद्यते । इहेदमिति प्रतीतेरुपपद्यत इति चेत् किंनिबन्धना हीहेदमिति प्रतीतिः । भेदनिबन्धनेति चेत् को नाम भेदः । प्रादेशिक अताद्भाविको वा । न तावत्प्रादेशिकः, पूर्वमेव युतसिद्धत्वस्यापसारणात् । अताद्भाविकश्चेत् उपपन्न एव, यद्द्रव्यं तन्न गुण इति वचनात् । अयं तु न खल्वेकान्तेनेहेदमिति प्रतीतेर्निबन्धनं, एव भवति, न च भिन्नसत्तासमवायात् । अथवा यथा द्रव्यं स्वभावतः सिद्धं तथा तस्य योऽसौ सत्तागुणः सोऽपि स्वभावसिद्ध एव । कस्मादिति चेत् । सत्ताद्रव्ययोः संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि दण्डदण्डिवद्भिन्नप्रदेशाभावात् । इदं के कथितवन्तः । जिणा तच्चदो समक्खादा जिनाः कर्तारः तत्त्वतः सम्यगाख्यातवन्तः कथितवन्तः सिद्धं तह आगमदो सन्तानापेक्षया द्रव्यार्थिकनयेनानादिनिधनागमादपि तथा सिद्धं णेच्छदि जो सो हि परसमओ नेच्छति न मन्यते य इदं वस्तुस्वरूपं स हि स्फु टं परसमयो

pratham to ¹satthī ²sattānun ³yutasiddhapaṇā vaḍe arthāntarapaṇun nathī, kāraṇ ke daṇḍ ane daṇḍīnī māphak temanī bābatamān yutasiddhapaṇun jovāmān āvatun nathī. (bījun,) ayutasiddhapaṇā vaḍe paṇ te ( – arthāntarapaṇun) banatun nathī. ‘āmān ā chhe (arthāt dravyamān sattā chhe)’ evī pratīti thatī hovāthī te banī shake chhe em kahevāmān āve to (pūchhīe chhīe ke) ‘āmān ā chhe’ evī pratīti shānā āshraye ( – shā kāraṇe) thāy chhe? bhedanā āshraye thāy chhe (arthāt dravya ane sattāmān bhed hovānā kāraṇe thāy chhe) em kahevāmān āve to (pūchhīe chhīe ke), kayo bhed? prādeshik ke atādbhāvik? ⁴prādeshik to nathī, kāraṇ ke yutasiddhapaṇun pūrve ja rad karyun chhe. ⁵atādbhāvik kahevāmān āve to te upapanna ja (-uchit ja) chhe, kāraṇ ke ‘je dravya chhe te guṇ nathī’ evun (shāstranun) vachan chhe. parantu (ahīn paṇ e dhyānamān rākhavun ke) ā atādbhāvik bhed ‘ekānte āmān ā chhe’ evī pratītino āshray 1. sat = hotun — hayāt — hayātīvāḷun arthāt dravya. 2. sattā = hovāpaṇun; hayātī. 3. yutasiddha = joḍāīne siddha thayelun; samavāyathī — sanyogathī siddha thayelun. [jem lākaḍī ane māṇas

4. dravya ane sattāmān pradeshabhed nathī, kāraṇ ke pradeshabhed hoy to yutasiddhapaṇun āve — je pratham

ja rad karī batāvyun chhe. 5. dravya te guṇ nathī ane guṇ te dravya nathī — āvā dravya -guṇanā bhedane (guṇ -guṇībhedane)

Page 185 of 513
PDF/HTML Page 216 of 544
single page version

स्वयमेवोन्मग्ननिमग्नत्वात् । तथाहि — यदैव पर्यायेणार्प्यते द्रव्यं तदैव गुणवदिदं द्रव्यमय- मस्य गुणः, शुभ्रमिदमुत्तरीयमयमस्य शुभ्रो गुण इत्यादिवदताद्भाविको भेद उन्मज्जति । यदा तु द्रव्येणार्प्यते द्रव्यं तदास्तमितसमस्तगुणवासनोन्मेषस्य तथाविधं द्रव्यमेव शुभ्रमुत्तरीय- मित्यादिवत्प्रपश्यतः समूल एवाताद्भाविको भेदो निमज्जति । एवं हि भेदे निमज्जति तत्प्रत्यया प्रतीतिर्निमज्जति । तस्यां निमज्जत्यामयुतसिद्धत्वोत्थमर्थान्तरत्वं निमज्जति । ततः समस्तमपि द्रव्यमेवैकं भूत्वावतिष्ठते । यदा तु भेद उन्मज्जति, तस्मिन्नुन्मज्जति तत्प्रत्यया प्रतीति- रुन्मज्जति, तस्यामुन्मज्जत्यामयुतसिद्धत्वोत्थमर्थान्तरत्वमुन्मज्जति, तदापि तत्पर्यायत्वेनोन्मज्जज्जल- राशेर्जलकल्लोल इव द्रव्यान्न व्यतिरिक्तं स्यात् । एवं सति स्वयमेव सद्द्रव्यं भवति । यस्त्वेवं मिथ्यादृष्टिर्भवति । एवं यथा परमात्मद्रव्यं स्वभावतः सिद्धमवबोद्धव्यं तथा सर्वद्रव्याणीति । अत्र द्रव्यं केनापि पुरुषेण न क्रियते । सत्तागुणोऽपि द्रव्याद्भिन्नो नास्तीत्यभिप्रायः ।।९८।। अथोत्पादव्ययध्रौव्यत्वे (-kāraṇ) nathī, kāraṇ ke te (atādbhāvik bhed) svayamev (pote ja) ¹unmagna ane ²nimagna thāy chhe. te ā pramāṇeḥ jyāre dravyane paryāy prāpta karāvavāmān āve (arthāt jyāre dravyane paryāy prāpta kare chhe — pahoñche chhe em paryāyārthik nayathī jovāmān āve), tyāre ja — ‘shukla ā vastra chhe, ā āno shuklatvaguṇ chhe’ ityādinī māphak — ‘guṇavāḷun ā dravya chhe, ā āno guṇ chhe’ em atādbhāvik bhed unmagna thāy chhe. parantu jyāre dravyane dravya prāpta karāvavāmān āve (arthāt dravyane dravya prāpta kare chhe — pahoñche chhe em dravyārthik nayathī jovāmān āve), tyāre samasta ³guṇavāsanānā unmeṣh jene asta thaī gayā chhe evā te jīvane — ‘shukla vastra ja chhe’ ityādinī māphak — ‘āvun dravya ja chhe’ em jotān samūḷo ja atādbhāvik bhed nimagna thāy chhe. e rīte bhed nimagna thatān tenā āshraye (-kāraṇe) thatī pratīti nimagna thāy chhe. te (pratīti) nimagna thatān ayutasiddhatvajanit arthāntarapaṇun nimagna thāy chhe. tethī badhuy (ākhuny), ek dravya ja thaīne rahe chhe. ane jyāre bhed unmagna thāy chhe, te unmagna thatān tenā āshraye (-kāraṇe) thatī pratīti unmagna thāy chhe, te (pratīti) unmagna thatān ayutasiddhatvajanit arthāntarapaṇun unmagna thāy chhe, tyāre paṇ (te) dravyanā paryāyapaṇe unmagna thatun hovāthī, — jem jaḷarāshithī jaḷakallol vyatirikta nathī (arthāt samudrathī taraṅg judun nathī) tem — dravyathī vyatirikta hotun nathī. 1. unmagna thavun = upar āvavun; tarī āvavun; pragaṭ thavun. (mukhya thavun.) 2. nimagna thavun = ḍūbī javun. (gauṇ thavun.) 3. guṇavāsanānā unmeṣh = dravyamān anek guṇo hovānā valaṇanun (abhiprāyanun) prākaṭya; guṇabhed

hovārūp manovalaṇanā (abhiprāyanā) phaṇagā. pra. 24

Page 186 of 513
PDF/HTML Page 217 of 544
single page version

नेच्छति स खलु परसमय एव द्रष्टव्यः ।।९८।।

इह हि स्वभावे नित्यमवतिष्ठमानत्वात्सदिति द्रव्यम् । स्वभावस्तु द्रव्यस्य ध्रौव्यो- त्पादोच्छेदैक्यात्मकपरिणामः । यथैव हि द्रव्यवास्तुनः सामस्त्येनैकस्यापि विष्कम्भक्रम- सति सत्तैव द्रव्यं भवतीति प्रज्ञापयति — सदवट्ठिदं सहावे दव्वं द्रव्यं मुक्तात्मद्रव्यं भवति । किं कर्तृ । सदिति शुद्धचेतनान्वयरूपमस्तित्वम् । किंविशिष्टम् । अवस्थितम् । क्व । स्वभावे । स्वभावं कथयति — दव्वस्स जो हि परिणामो तस्य परमात्मद्रव्यस्य संबन्धी हि स्फु टं यः परिणामः । केषु विषयेषु । अत्थेसु

ā pramāṇe hovāthī (em nakkī thayun ke) dravya svayamev sat chhe. ām je mānato nathī te kharekhar parasamay ja mānavo. 98.

anvayārthaḥ — [स्वभावे] svabhāvamān [अवस्थितं] ¹avasthit (hovāthī) [द्रव्यं] dravya [सत्] ‘sat’ chhe; [द्रव्यस्य] dravyano [यः हि] je [स्थितिसंभवनाशसंबद्धः] utpādavyayadhrauvya sahit [परिणामः] pariṇām [सः] te [अर्थेषु स्वभावः] padārthono svabhāv chhe.

ṭīkāḥ — ahīn (vishvane viṣhe) svabhāvamān nitya avasthit hovāthī dravya ‘sat’ chhe. svabhāv dravyano dhrauvya -utpād -vināshanī ekatāsvarūp pariṇām chhe.

jem dravyanun ²vāstu samagrapaṇā vaḍe (akhaṇḍapaṇā vaḍe) ek hovā chhatān, vistār- 1. avasthit = rahelun; ṭakelun. 2. dravyanun vāstu = dravyano sva -vistār; dravyanun svakṣhetra; dravyanun sva -kad; dravyanun sva -daḷ. (vāstu = ghar;

Page 187 of 513
PDF/HTML Page 218 of 544
single page version

प्रवृत्तिवर्तिनः सूक्ष्मांशाः प्रदेशाः, तथैव हि द्रव्यवृत्तेः सामस्त्येनैकस्यापि प्रवाहक्रमप्रवृत्तिवर्तिनः सूक्ष्मांशाः परिणामाः । यथा च प्रदेशानां परस्परव्यतिरेकनिबन्धनो विष्कम्भक्रमः, तथा परिणामानां परस्परव्यतिरेकनिबन्धनः प्रवाहक्रमः । यथैव च ते प्रदेशाः स्वस्थाने स्वरूप- पूर्वरूपाभ्यामुत्पन्नोच्छन्नत्वात्सर्वत्र परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकवास्तुतयानुत्पन्नप्रलीनत्वाच्च संभूति- संहारध्रौव्यात्मकमात्मानं धारयन्ति, तथैव ते परिणामाः स्वावसरे स्वरूपपूर्वरूपाभ्या- मुत्पन्नोच्छन्नत्वात्सर्वत्र परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकप्रवाहतयानुत्पन्नप्रलीनत्वाच्च संभूतिसंहारध्रौव्या- त्मकमात्मानं धारयन्ति । यथैव च य एव हि पूर्वप्रदेशोच्छेदनात्मको वास्तुसीमान्तः स एव हि तदुत्तरोत्पादात्मकः, स एव च परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकवास्तुतयातदुभयात्मक इति; तथैव परमात्मपदार्थस्य धर्मत्वादभेदनयेनार्था भण्यन्ते । के ते । केवलज्ञानादिगुणाः सिद्धत्वादिपर्यायाश्च, तेष्वर्थेषु विषयेषु योऽसौ परिणामः । सो सहावो केवलज्ञानादिगुणसिद्धत्वादिपर्यायरूपस्तस्य परमात्मद्रव्यस्य स्वभावो भवति । स च कथंभूतः । ठिदिसंभवणाससंबद्धो स्वात्मप्राप्तिरूपमोक्षपर्यायस्य संभवस्तस्मिन्नेव क्षणे परमागमभाषयैकत्ववितर्कावीचारद्वितीयशुक्लध्यानसंज्ञस्य शुद्धोपादानभूतस्य kramamān pravartanārā tenā je sūkṣhma ansho te pradesho chhe, tem dravyanī ¹vr̥utti samagrapaṇā vaḍe ek hovā chhatān, pravāhakramamān pravartanārā tenā je sūkṣhma ansho te pariṇāmo chhe. jem vistārakramanun kāraṇ pradeshono paraspar vyatirek chhe, tem pravāhakramanun kāraṇ pariṇāmono paraspar ²vyatirek chhe.

jem te pradesho potānā sthānamān sva -rūpathī utpanna ne pūrvarūpathī vinaṣhṭa hovāthī tathā sarvatra (badhey) paraspar anusyūtithī rachāyelā ekavāstupaṇā vaḍe anutpanna -avinaṣhṭa hovāthī utpatti -sanhār -dhrauvyātmak chhe, tem te pariṇāmo potānā avasaramān sva -rūpathī utpanna ne pūrvarūpathī vinaṣhṭa hovāthī tathā sarvatra paraspar ³anusyūtithī rachāyelā ek- pravāhapaṇā vaḍe anutpanna -avinaṣhṭa hovāthī utpatti -sanhār -dhrauvyātmak chhe. vaḷī jem vāstuno je nānāmān nāno (chhevaṭano) ansh pūrvapradeshanā vināshasvarūp chhe te ja (ansh) tyārapachhīnā pradeshanā utpādasvarūp chhe tathā te ja paraspar anusyūtithī rachāyelā ekavāstupaṇā vaḍe 1. vr̥utti = vartavun te; hovun te; hovāpaṇun; hayātī. 2. vyatirek = bhed; (ekano bījāmān) abhāv. (ek pariṇām te bījā pariṇāmarūp nathī tethī dravyanā

pravāhamān kram chhe.) 3. anusyūti = anvayapūrvak joḍāṇ. [sarva pariṇāmo paraspar anvayapūrvak (-sādrashyasahit)

Page 188 of 513
PDF/HTML Page 219 of 544
single page version

य एव हि पूर्वपरिणामोच्छेदात्मकः प्रवाहसीमान्तः स एव हि तदुत्तरोत्पादात्मकः, स एव च परस्परानुस्यूतिसूत्रितैकप्रवाहतयातदुभयात्मक इति । एवमस्य स्वभावत एव त्रिलक्षणायां परिणामपद्धतौ दुर्ललितस्य स्वभावानतिक्रमात्त्रिलक्षणमेव सत्त्वमनुमोदनीयम् मुक्ताफलदामवत् । यथैव हि परिगृहीतद्राघिम्नि प्रलम्बमाने मुक्ताफलदामनि समस्तेष्वपि स्वधामसूच्चकासत्सु मुक्ताफलेषूत्तरोत्तरेषु धामसूत्तरोत्तरमुक्ताफलानामुदयनात्पूर्वपूर्वमुक्ताफलानामनुदयनात् सर्वत्रापि परस्परानुस्यूतिसूत्रकस्य सूत्रकस्यावस्थानात्त्रैलक्षण्यं प्रसिद्धिमवतरति, तथैव हि परिगृहीत- नित्यवृत्तिनिवर्तमाने द्रव्ये समस्तेष्वपि स्वावसरेषूच्चकासत्सु परिणामेषूत्तरोत्तरेष्ववसरेषूत्तरोत्तर- परिणामानामुदयनात्पूर्वपूर्वपरिणामानामनुदयनात् सर्वत्रापि परस्परानुस्यूतिसूत्रकस्य प्रवाहस्या- वस्थानात्त्रैलक्षण्यं प्रसिद्धिमवतरति ।।९९।। समस्तरागादिविकल्पोपाधिरहितस्वसंवेदनज्ञानपर्यायस्य नाशस्तस्मिन्नेव समये तदुभयाधारभूतपरमात्म- द्रव्यस्य स्थितिरित्युक्तलक्षणोत्पादव्ययध्रौव्यत्रयेण संबन्धो भवतीति । एवमुत्पादव्ययध्रौव्यत्रयेणैकसमये anubhayasvarūp chhe (arthāt bemānthī ekke svarūpe nathī), tem pravāhano je nānāmān nāno ansh pūrvapariṇāmanā vināshasvarūp chhe te ja tyārapachhīnā pariṇāmanā utpādasvarūp chhe tathā te ja paraspar anusyūtithī rachāyelā ekapravāhapaṇā vaḍe anubhayasvarūp chhe.

ā pramāṇe svabhāvathī ja trilakṣhaṇ pariṇāmapaddhatimān (pariṇāmonī paramparāmān) vartatun dravya svabhāvane nahi ¹atikramatun hovāthī ²sattvane ³trilakṣhaṇ ja ⁴anumodavun — motīnā hāranī māphak. (te ā rīteḥ) jem jeṇe (amuk) lambāī grahaṇ karelī chhe evā laṭakatā motīnā hārane viṣhe, potapotānān sthānomān prakāshatān samasta motīomān, pachhī pachhīnān sthānoe pachhīpachhīnān motīo pragaṭ thatān hovāthī ane pahelāmpahelānnān motīo nahi pragaṭ thatān hovāthī tathā badhey paraspar anusyūti rachanāro doro avasthit hovāthī trilakṣhaṇapaṇun prasiddhi pāme chhe; tem jeṇe ⁵nityavr̥utti grahaṇ karelī chhe evā rachātā (pariṇamatā) dravyane viṣhe, potapotānā avasaromān prakāshatā (pragaṭatā) samasta pariṇāmomān, pachhīpachhīnā avasaroe pachhīpachhīnā pariṇāmo pragaṭ thatā hovāthī ane pahelāmpahelānnā pariṇāmo nahi pragaṭ thatā hovāthī tathā badhey paraspar anusyūti rachanāro pravāh avasthit ( – ṭakato) hovāthī trilakṣhaṇapaṇun prasiddhi pāme chhe. 1. atikramatun = oḷaṅgatun; chhoḍatun. 2. sattva = satpaṇun; (abhedanaye) dravya. 3. trilakṣhaṇ = utpād, vyay ne dhrauvya e traṇ lakṣhaṇavāḷun; trisvarūp; trayātmak. 4. anumodavun = ānandathī sammat karavun. 5. nityavr̥utti = nitya ṭakavāpaṇun; nitya hayātī; sadā vartavun te.

Page 189 of 513
PDF/HTML Page 220 of 544
single page version

bhāvārthaḥ — darek dravya sadāy svabhāvamān rahe chhe tethī ‘sat’ chhe. te svabhāv utpādavyayadhrauvyasvarūp pariṇām chhe. jem dravyanā vistārano nānāmān nāno ansh te pradesh chhe, tem dravyanā pravāhano nānāmān nāno ansh te pariṇām chhe. darek pariṇām sva -kāḷamān potānā rūpe ūpaje chhe, pūrva rūpathī nāsh pāme chhe ane sarva pariṇāmomān ekapravāhapaṇun hovāthī darek pariṇām utpād -vināsh vināno ekarūp – dhruv rahe chhe. vaḷī utpād -vyay- dhrauvyamān samayabhed nathī, traṇey ek ja samaye chhe. āvā utpād -vyay -dhrauvyātmak pariṇāmonī paramparāmān dravya svabhāvathī ja sadāy rahetun hovāthī dravya pote paṇ, motīnā hāranī māphak, utpād -vyay -dhrauvyātmak chhe. 99.

anvayārthaḥ — [भवः] utpād [भङ्गविहीनः] ²bhaṅg vināno [न] hoto nathī [वा] ane [भङ्गः] bhaṅg [संभवविहीनः] utpād vināno [नास्ति] hoto nathī; [उत्पादः] utpād [अपि च] tem ja [भङ्गः] bhaṅg [ध्रौव्येण अर्थेन विना] dhrauvya padārtha vinā [न] hotā nathī. 1. avinābhāv = ek vinā bījānun nahīn hovun te; ekabījā vinā hoī ja na shake evo bhāv. 2. bhaṅg = vyay; nāsh.