Page 190 of 513
PDF/HTML Page 221 of 544
single page version

न खलु सर्गः संहारमन्तरेण, न संहारो वा सर्गमन्तरेण, न सृष्टिसंहारौ स्थिति- मन्तरेण, न स्थितिः सर्गसंहारमन्तरेण । य एव हि सर्गः स एव संहारः, य एव संहारः स एव सर्गः, यावेव सर्गसंहारौ सैव स्थितिः, यैव स्थितिस्तावेव सर्गसंहाराविति । तथाहि — य एव कुम्भस्य सर्गः स एव मृत्पिण्डस्य संहारः, भावस्य भावान्तराभावस्वभावेनावभासनात् । य एव च मृत्पिण्डस्य संहारः स एव कुम्भस्य सर्गः, अभावस्य भावान्तरभावस्वभावेनाव- भासनात् । यौ च कुम्भपिण्डयोः सर्गसंहारौ सैव मृत्तिकायाः स्थितिः, व्यतिरेकाणामन्वया- सत्तालक्षणविवरणमुख्यतया द्वितीयस्थलं गतम् । अथोत्पादव्ययध्रौव्याणां परस्परसापेक्षत्वं दर्शयति — ण भवो भंगविहीणो निर्दोषपरमात्मरुचिरूपसम्यक्त्वपर्यायस्य भव उत्पादः तद्विपरीतमिथ्यात्वपर्यायस्य भङ्गं विना न भवति । कस्मात् । उपादानकारणाभावात्, मृत्पिण्डभङ्गाभावे घटोत्पाद इव । द्वितीयं च कारणं मिथ्यात्वपर्यायभङ्गस्य सम्यक्त्वपर्यायरूपेण प्रतिभासनात् । तदपि कस्मात् । ‘‘भावान्तर- स्वभावरूपो भवत्यभाव’’ इति वचनात् । घटोत्पादरूपेण मृत्पिण्डभङ्ग इव । यदि पुनर्मिथ्यात्वपर्याय- भङ्गस्य सम्यक्त्वोपादानकारणभूतस्याभावेऽपि शुद्धात्मानुभूतिरुचिरूपसम्यक्त्वस्योत्पादो भवति, तर्ह्युपादानकारणरहितानां खपुष्पादीनामप्युत्पादो भवतु । न च तथा । भंगो वा णत्थि संभवविहीणो

ṭīkāḥ — kharekhar ¹sarga ²sanhār vinā hoto nathī ane sanhār sarga vinā hoto nathī; ³sr̥uṣhṭi ane sanhār ⁴sthiti vinā hotān nathī, sthiti sarga ane sanhār vinā hotī nathī.

je sarga chhe te ja sanhār chhe, je sanhār chhe te ja sarga chhe; je sarga ne sanhār chhe te ja sthiti chhe, je sthiti chhe te ja sarga ne sanhār chhe. te ā pramāṇeḥ je kumbhano sarga chhe te ja ⁵mr̥uttikāpiṇḍano sanhār chhe, kāraṇ ke bhāvanun bhāvāntaranā abhāvasvabhāve avabhāsan chhe (arthāt bhāv anyabhāvanā abhāvarūp svabhāve prakāshe chhe – dekhāy chhe). vaḷī je mr̥uttikāpiṇḍano sanhār chhe te ja kumbhano sarga chhe, kāraṇ ke abhāvanun bhāvāntaranā bhāvasvabhāve avabhāsan chhe (arthāt nāsh anyabhāvanā utpādarūp svabhāve prakāshe chhe). vaḷī je kumbhano sarga ane piṇḍano sanhār chhe te ja mr̥uttikānī sthiti chhe, kāraṇ ke ⁶vyatireko 1. sarga = utpād; utpatti. 2. sanhār = vyay; nāsh. 3. sr̥uṣhṭi = utpatti. 4. sthiti = ṭakavun te; dhruv rahevun te; dhrauvya. 5. mr̥uttikāpiṇḍ = māṭīno piṇḍ; māṭīno piṇḍo. 6. vyatirek = bhed; ekanun bījārūp nahi hovun te; ‘ā te nathī’ evā gnānanā nimittabhūt bhinnarūpapaṇun.

Page 191 of 513
PDF/HTML Page 222 of 544
single page version

नतिक्रमणात् । यैव च मृत्तिकायाः स्थितिस्तावेव कुम्भपिण्डयोः सर्गसंहारौ, व्यतिरेक - मुखेनैवान्वयस्य प्रकाशनात् । यदि पुनर्नेदमेवमिष्येत तदान्यः सर्गोऽन्यः संहारः अन्या स्थितिरित्यायाति । तथा सति हि केवलं सर्गं मृगयमाणस्य कुम्भस्योत्पादनकारणाभावाद- भवनिरेव भवेत्, असदुत्पाद एव वा । तत्र कुम्भस्याभवनौ सर्वेषामेव भावानामभवनिरेव भवेत्; असदुत्पादे वा व्योमप्रसवादीनामप्युत्पादः स्यात् । तथा के वलं संहारमारभमाणस्य मृत्पिण्डस्य संहारकारणाभावादसंहरणिरेव भवेत्, सदुच्छेद एव वा । तत्र मृत्पिण्डस्यासंहरणौ परद्रव्योपादेयरुचिरूपमिथ्यात्वस्य भङ्गो नास्ति । कथंभूतः । पूर्वोक्तसम्यक्त्वपर्यायसंभवरहितः । कस्मादिति चेत् । भङ्गकारणाभावात्, घटोत्पादाभावे मृत्पिण्डस्येव । द्वितीयं च कारणं सम्यक्त्वपर्यायोत्पादस्य मिथ्यात्वपर्यायाभावरूपेण दर्शनात् । तदपि कस्मात् । पर्यायस्य पर्यायान्तराभावरूपत्वात्, घटपर्यायस्य मृत्पिण्डाभावरूपेणेव । यदि पुनः सम्यक्त्वोत्पादनिरपेक्षो भवति मिथ्यात्वपर्यायाभावस्तर्ह्यभाव एव न स्यात् । कस्मात् । अभावकारणाभावादिति, घटोत्पादाभावे anvayane atikramatā (oḷaṅgatā, chhoḍatā) nathī. vaḷī je mr̥uttikānī sthiti chhe te ja kumbhano sarga ane piṇḍano sanhār chhe, kāraṇ ke vyatireko dvārā ja ¹anvay prakāshe chhe.

ane jo ām ja ( – upar samajāvyun tem ja) na mānavāmān āve to ‘anya sarga chhe, anya sanhār chhe, anya sthiti chhe’ evun āve chhe (arthāt traṇe judān chhe evun mānavāno prasaṅg āve chhe). em thatān (shā doṣho āve te samajāvavāmān āve chhe)ḥ

kevaḷ sarga shodhanār kumbhanī ( – vyay ane dhrauvyathī judo ekalo utpād karavā janār ghaḍānī), ²utpādanakāraṇanā abhāvane līdhe, utpatti ja na thāy; athavā to asatno ja utpād thāy. tyān, (1) jo kumbhanī utpatti na thāy to badhāy bhāvonī utpatti ja na thāy (arthāt jem kumbhanī utpatti na thāy tem vishvanā koī paṇ dravyamān koī paṇ bhāvano utpād ja na thāy e doṣh āve); athavā (2) jo asatno utpād thāy to ³vyomapuṣhpa vagereno paṇ utpād thāy (arthāt shūnyamānthī paṇ padārtho utpanna thavā māṇḍe e doṣh āve).

vaḷī kevaḷ sanhār ārambhanār mr̥uttikāpiṇḍano ( – utpād ane dhrauvya rahit ekalo vyay karavā janār mr̥uttikāpiṇḍano), ⁴sanhārakāraṇanā abhāvane līdhe, sanhār ja na thāy; athavā to satno ja uchchhed thāy. tyān, (1) jo mr̥utikāpiṇḍano sanhār na thāy to badhāy 1. anvay = ekarūpatā; sadrashatā; ‘ā te ja chhe’ evā gnānanā kāraṇabhūt ekarūpapaṇun. 2. utpādanakāraṇ = utpattinun kāraṇ 3. vyomapuṣhpa = ākāshanān phūl 4. sanhārakāraṇ = sanhāranun kāraṇ

Page 192 of 513
PDF/HTML Page 223 of 544
single page version

सर्वेषामेव भावानामसंहरणिरेव भवेत्; सदुच्छेदे वा संविदादीनामप्युच्छेदः स्यात् । तथा केवलां स्थितिमुपगच्छन्त्या मृत्तिकाया व्यतिरेकाक्रान्तस्थित्यन्वयाभावादस्थानिरेव भवेत्, क्षणिक- नित्यत्वमेव वा । तत्र मृत्तिकाया अस्थानौ सर्वेषामेव भावानामस्थानिरेव भवेत्; क्षणिकनित्यत्वे वा चित्तक्षणानामपि नित्यत्वं स्यात् । तत उत्तरोत्तरव्यतिरेकाणां सर्गेण पूर्वपूर्वव्यतिरेकाणां संहारेणान्वयस्यावस्थानेनाविनाभूतमुद्योतमाननिर्विघ्नत्रैलक्षण्यलाञ्छनं द्रव्य- मवश्यमनुमन्तव्यम् ।।१००।। मृत्पिण्डाभावस्य इव । उप्पादो वि य भंगो ण विणा दव्वेण अत्थेण परमात्मरुचिरूपसम्यक्त्व- स्योत्पादस्तद्विपरीतमिथ्यात्वस्य भङ्गो वा नास्ति । कं विना । तदुभयाधारभूतपरमात्मरूपद्रव्यपदार्थं विना । कस्मात् । द्रव्याभावे व्ययोत्पादाभावान्मृत्तिकाद्रव्याभावे घटोत्पादमृत्पिण्डभङ्गाभाववदिति । यथा सम्यक्त्वमिथ्यात्वपर्यायद्वये परस्परसापेक्षमुत्पादादित्रयं दर्शितं तथा सर्वद्रव्यपर्यायेषु द्रष्टव्य- bhāvono sanhār ja na thāy (arthāt jem mr̥uttikāpiṇḍano vyay na thāy tem vishvanā koī paṇ dravyamān koī paṇ bhāvano vyay ja na thāy e doṣh āve); athavā (2) jo satno uchchhed thāy to chaitanya vagereno paṇ uchchhed thāy (arthāt sarva dravyono samūḷago vināsh thāy e doṣh āve).

vaḷī ¹kevaḷ sthiti prāpta karavā janārī mr̥uttikānī, vyatireko sahit sthitino — anvayano — tene abhāv thavāne līdhe, sthiti ja na thāy; athavā to kṣhaṇikanun ja nityapaṇun thāy. tyān, (1) jo mr̥uttikānī sthiti na thāy to badhāy bhāvonī sthiti ja na thāy (arthāt jo māṭī dhruv na rahe — na ṭake, to māṭīnī jem vishvanun koī paṇ dravya dhruv ja na rahe — ṭake ja nahi e doṣh āve); athavā (2) jo kṣhaṇikanun nityapaṇun thāy to chittanā kṣhaṇik bhāvonun paṇ nityapaṇun thāy (arthāt manano darek vikalpa paṇ trikāḷik dhruv bane e doṣh āve).

māṭe dravyane ²uttar uttar vyatirekonā sarga sāthe, pūrva pūrva vyatirekonā sanhār sāthe ane anvayanā ³avasthān sāthe avinābhāvavāḷun, jene nirvighna (abādhit) trilakṣhaṇ- paṇārūp ⁴lāñchhan prakāshamān chhe evun, avashya sammat karavun. 100. 1. kevaḷ sthiti = (utpād ane vyay vinānun) ekalun dhruvapaṇun; ekalun ṭakavāpaṇun; ekalun avasthān.

chhe – samagra dravya nathī.] 2. uttar uttar = pachhī pachhīnā 3. avasthān = ṭakavun te; dhruv rahevun te. 4.lāñchhan = chihna

Page 193 of 513
PDF/HTML Page 224 of 544
single page version

उत्पादव्ययध्रौव्याणि हि पर्यायानालम्बन्ते, ते पुनः पर्याया द्रव्यमालम्बन्ते । ततः समस्तमप्येतदेकमेव द्रव्यं, न पुनर्द्रव्यान्तरम् । द्रव्यं हि तावत्पर्यायैरालम्ब्यते, समुदायिनः समुदायात्मकत्वात्; पादपवत् । यथा हि समुदायी पादपः स्कन्धमूलशाखासमुदायात्मकः मित्यर्थंः ।।१००।। अथोत्पादव्ययध्रौव्याणि द्रव्येण सह परस्पराधाराधेयभावत्वादन्वयद्रव्यार्थिकनयेन द्रव्यमेव भवतीत्युपदिशति — उप्पादट्ठिदिभंगा विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावात्मतत्त्वनिर्विकारस्वसंवेदनज्ञान- रूपेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे स्वसंवेदनज्ञानविलक्षणाज्ञानपर्यायरूपेण भङ्ग, तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वा- वस्थारूपेण स्थितिरित्युक्तलक्षणास्त्रयो भङ्गाः कर्तारः । विज्जंते विद्यन्ते तिष्ठन्ति । केषु । पज्जएसु

have utpādādikanun dravyathī arthāntarapaṇun naṣhṭa kare chhe (arthāt utpād -vyay -dhrauvya dravyathī judā padārtho nathī em siddha kare chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [उत्पादस्थितिभङ्गाः] utpād, sthiti ane bhaṅg [पर्यायेषु] paryāyomān [विद्यन्ते] varte chhe; [पर्यायाः] paryāyo [नियतं] niyamathī [द्रव्ये हि सन्ति] dravyamān hoy chhe, [तस्मात्] tethī [सर्वं ] (te) badhuy [द्रव्यं भवति] dravya chhe.

ṭīkāḥ — utpād, vyay ane dhrauvya kharekhar paryāyone ālambe chhe ane te paryāyo dravyane ālambe chhe (arthāt utpād -vyay -dhrauvya paryāyonā āshraye chhe ane paryāyo dravyanā āshraye chhe); tethī ā badhuy ek ja dravya chhe, dravyāntar nathī.

pratham to dravya paryāyo vaḍe ālambāy chhe (arthāt paryāyo dravyane āshrit chhe) kāraṇ ke *samudāyī samudāyasvarūp hoy chhe; vr̥ukṣhanī māphak. jem samudāyī vr̥ukṣha skandh, mūḷ ane *samudāyī = samudāyavāḷun, samudāyanun (jaththānun) banelun. (dravya samudāyī chhe kāraṇ ke paryāyonā samudāyasvarūp chhe.) pra. 25

Page 194 of 513
PDF/HTML Page 225 of 544
single page version

स्कन्धमूलशाखाभिरालम्बित एव प्रतिभाति, तथा समुदायि द्रव्यं पर्यायसमुदायात्मकं पर्यायैरालम्बितमेव प्रतिभाति । पर्यायास्तूत्पादव्ययध्रौव्यैरालम्ब्यन्ते, उत्पादव्ययध्रौव्याणामंश- धर्मत्वात्; बीजाङ्कुरपादपत्ववत् । यथा किलांशिनः पादपस्य बीजाङ्कुरपादपत्व- लक्षणास्त्रयोंऽशा भङ्गोत्पादध्रौव्यलक्षणैरात्मधर्मैरालम्बिताः सममेव प्रतिभान्ति, तथांशिनो द्रव्यस्योच्छिद्यमानोत्पद्यमानावतिष्ठमानभावलक्षणास्त्रयोंऽशा भङ्गोत्पादध्रौव्यलक्षणैरात्मधर्मैरा- लम्बिताः सममेव प्रतिभान्ति । यदि पुनर्भङ्गोत्पादध्रौव्याणि द्रव्यस्यैवेष्यन्ते तदा समग्रमेव विप्लवते । तथाहि — भङ्गे तावत् क्षणभङ्गकटाक्षितानामेकक्षण एव सर्वद्रव्याणां संहरणाद्- द्रव्यशून्यतावतारः सदुच्छेदो वा । उत्पादे तु प्रतिसमयोत्पादमुद्रितानां प्रत्येकं द्रव्याणा- सम्यक्त्वपूर्वकनिर्विकारस्वसंवेदनज्ञानपर्याये तावदुत्पादस्तिष्ठति स्वसंवेदनज्ञानविलक्षणाज्ञानपर्यायरूपेण भङ्गस्तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्थारूपपर्यायेण ध्रौव्यं चेत्युक्तलक्षणस्वकीयस्वकीयपर्यायेषु । पज्जाया दव्वम्हि संति ते चोक्तलक्षणज्ञानाज्ञानतदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्थारूपपर्याया हि स्फु टं द्रव्यं सन्ति । णियदं shākhāonā samudāyasvarūp hovāthī skandh, mūḷ ane shākhāothī ālambit ja bhāse chhe (jovāmān āve chhe), tem samudāyī dravya paryāyonā samudāyasvarūp hovāthī paryāyo vaḍe ālambit ja bhāse chhe (arthāt jem thaḍ, mūḷ ane ḍāḷīo vr̥ukṣhanā āshraye ja chhe — vr̥ukṣhathī bhinnapadārtharūp nathī, tem paryāyo dravyanā āshraye ja chhe — dravyathī bhinnapadārtharūp nathī).

ane paryāyo utpād -vyay -dhrauvya vaḍe ālambāy chhe (arthāt utpād -vyay -dhrauvya paryāyone āshrit chhe) kāraṇ ke utpād -vyay -dhrauvya anshonā dharmo chhe ( – ¹anshīnā dharmo nathī); bīj, aṅkur ane vr̥ukṣhatvanī māphak. jem anshī evā vr̥ukṣhanā bīj -aṅkur -vr̥ukṣhatvasvarūp traṇ ansho bhaṅg -utpād -dhrauvyasvarūp nij dharmo vaḍe ālambit ekīsāthe ja bhāse chhe, tem anshī evā dravyanā, naṣhṭa thato bhāv, ūpajato bhāv ane avasthit raheto bhāv e traṇ ansho bhaṅg -utpād -dhrauvyasvarūp nij dharmo vaḍe ālambit ekīsāthe ja bhāse chhe. parantu jo (bhaṅg -utpād -dhrauvya anshonān nahi mānatān) (1) bhaṅg, (2) utpād ane (3) dhrauvya dravyanān ja mānavāmān āve, to badhuy ²viplav pāme. te ā pramāṇeḥ (1) pratham, jo dravyano ja bhaṅg mānavāmān āve to ³kṣhaṇabhaṅgathī lakṣhit sarva dravyono ek kṣhaṇamān ja sanhār thavāthī dravyashūnyatā āve athavā satno uchchhed thāy. (2) jo dravyano ja utpād mānavāmān āve to samaye samaye thatā utpād vaḍe chihnit evān dravyone pratyekane anantapaṇun āve (arthāt 1. anshī = anshovāḷun; anshonun banelun. (dravya anshī chhe.) 2. viplav = andhādhūndhī; ūthalapāthal; goṭāḷo; virodh. 3. kṣhaṇabhaṅgathī lakṣhit = kṣhaṇavināsh jemanun lakṣhaṇ hoy evān

Page 195 of 513
PDF/HTML Page 226 of 544
single page version

मानन्त्यमसदुत्पादो वा । ध्रौव्ये तु क्रमभुवां भावानामभावाद्द्रव्यस्याभावः क्षणिकत्वं वा । अत उत्पादव्ययध्रौव्यैरालम्ब्यन्तां पर्यायाः पर्यायैश्च द्रव्यमालम्ब्यन्तां, येन समस्तमप्येतदेकमेव द्रव्यं भवति ।।१०१।।

निश्चितं प्रदेशाभेदेऽपि स्वकीयस्वकीयसंज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेन । तम्हा दव्वं हवदि सव्वं यतो निश्चयाधाराधेयभावेन तिष्ठन्त्युत्पादादयस्तस्मात्कारणादुत्पादादित्रयं स्वसंवेदनज्ञानादिपर्यायत्रयं चान्वय- samaye samaye thato utpād jenun chihna hoy evun darek dravya anantadravyapaṇun pāme) athavā asatno utpād thāy. (3) jo dravyanun ja dhrauvya mānavāmān āve to krame thatā bhāvonā abhāvane līdhe dravyano abhāv āve athavā kṣhaṇikapaṇun thāy.

māṭe utpād -vyay -dhrauvya vaḍe paryāyo ālambit ho ane paryāyo vaḍe dravya ālambit ho ke jethī ā badhuy ek ja dravya hoy.

bhāvārthaḥ — bīj, aṅkur ane vr̥ukṣhatva e vr̥ukṣhanā ansho chhe. bījano nāsh, aṅkurano utpād ane vr̥ukṣhatvanun dhrauvya (dhruvapaṇun) traṇe ekīsāthe chhe. ā rīte nāsh bījane āshrit chhe, utpād aṅkurane āshrit chhe ane dhrauvya vr̥ukṣhatvane āshrit chhe; nāsh -utpād -dhrauvya bīj- aṅkur -vr̥ukṣhatvathī bhinna padārtharūp nathī. vaḷī bīj -aṅkur -vr̥ukṣhatva paṇ vr̥ukṣhathī bhinna padārtharūp nathī. māṭe ā badhāy, ek vr̥ukṣha ja chhe. e ja pramāṇe naṣhṭa thato bhāv, ūpajato bhāv ane ṭakato bhāv e dravyanā ansho chhe. naṣhṭa thatā bhāvano nāsh, ūpajatā bhāvano utpād ane ṭakatā bhāvanun dhrauvya ekīsāthe chhe. ā rīte nāsh naṣhṭa thatā bhāvane āshrit chhe, utpād ūpajatā bhāvane āshrit chhe ane dhrauvya ṭakatā bhāvane āshrit chhe; nāsh -utpād -dhrauvya te bhāvothī bhinna padārtharūp nathī. vaḷī te bhāvo paṇ dravyathī bhinna padārtharūp nathī. māṭe ā badhāy, ek dravya ja chhe. 101.

Page 196 of 513
PDF/HTML Page 227 of 544
single page version

इह हि यो नाम वस्तुनो जन्मक्षणः स जन्मनैव व्याप्तत्वात् स्थितिक्षणो नाशक्षणश्च न भवति । यश्च स्थितिक्षणः स खलूभयोरन्तरालदुर्ललितत्वाज्जन्मक्षणो नाशक्षणश्च न भवति । यश्च नाशक्षणः स तूत्पद्यावस्थाय च नश्यतो जन्मक्षणः स्थितिक्षणश्च न भवति । इत्युत्पादादीनां वितर्क्यमाणः क्षणभेदो हृदयभूमिमवतरति । अवतरत्येवं यदि द्रव्यमात्म- नैवोत्पद्यते आत्मनैवावतिष्ठते आत्मनैव नश्यतीत्यभ्युपगम्यते । तत्तु नाभ्युपगतम् । पर्यायाणा- द्रव्यार्थिकनयेन सर्वं द्रव्यं भवति । पूर्वोक्तोत्पादादित्रयस्य तथैव स्वसंवेदनज्ञानादिपर्यायत्रयस्य चानुगताकारेणान्वयरूपेण यदाधारभूतं तदन्वयद्रव्यं भण्यते, तद्विषयो यस्यस भवत्यन्वयद्रव्यार्थिकनयः । यथेदं ज्ञानाज्ञानपर्यायद्वये भङ्गत्रयं व्याख्यातं तथापि सर्वद्रव्यपर्यायेषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्य- भिप्रायः ।।१०१।। अथोत्पादादीनां पुनरपि प्रकारान्तरेण द्रव्येण सहाभेदं समर्थयति समयभेदं च निराकरोति — समवेदं खलु दव्वं समवेतमेकीभूतमभिन्नं भवति खलु स्फु टम् । किम् । आत्मद्रव्यम् । कैः सह । संभवठिदिणाससण्णिदट्ठेहिं सम्यक्त्वज्ञानपूर्वकनिश्चलनिर्विकारनिजात्मानुभूतिलक्षणवीतरागचारित्र- पर्यायेणोत्पादः तथैव रागादिपरद्रव्यैकत्वपरिणतिरूपचारित्रपर्यायेण नाशस्तदुभयाधारात्मद्रव्यत्वावस्था-

anvayārthaḥ — [द्रव्यं] dravya [एकस्मिन् च एव समये] ek ja samayamān [संभव- स्थितिनाशसंज्ञितैः अर्थैः] utpād, sthiti ane nāsh nāmanā ¹artho sāthe [ खलु ] kharekhar [समवेतं] ²samavet (ekamek) chhe; [तस्मात्] tethī [तत् त्रितयं] e ³trik [ खलु ] kharekhar [द्रव्यं] dravya chhe.

ṭīkāḥ — (pratham shaṅkā upasthit karavāmān āve chheḥ) ahīn (vishvamān), vastunī je janmakṣhaṇ hoy te, janmathī ja vyāpta hovāthī, sthitikṣhaṇ ane nāshakṣhaṇ na hoy ( – judī hoy); je sthitikṣhaṇ hoy te, bannenā antarāḷamān (arthāt utpādakṣhaṇ ane nāshakṣhaṇanī vachche) draḍhapaṇe rahetī hovāthī, janmakṣhaṇ ane nāshakṣhaṇ na hoy; ane je nāshakṣhaṇ hoy te, vastu ūpajīne ane ṭakīne pachhī nāsh pāmatī hovāthī, janmakṣhaṇ ane sthitikṣhaṇ na hoy. — ām dalīlathī vichāratān utpādādikano kṣhaṇabhed hr̥udayabhūmimān ūtare chhe (arthāt utpādano samay, sthitino samay ane nāshano samay bhinnabhinna hoy, ek na hoy — em vāt hr̥udayamān bese chhe). 1. artho = padārtho. (87mī gāthāmān samajāvyā pramāṇe paryāy paṇ artha chhe.) 2. samavet = samavāyavāḷun; tādātmyapūrvak joḍāyelun; ekamek. 3. trik = traṇano samudāy. (utpād, vyay ane dhrauvya e traṇano samudāy kharekhar dravya ja chhe.)

Page 197 of 513
PDF/HTML Page 228 of 544
single page version

मेवोत्पादादयः, कुतः क्षणभेदः । तथाहि — यथा कुलालदण्डचक्रचीवरारोप्यमाणसंस्कारसन्निधौ य एव वर्धमानस्य जन्मक्षणः स एव मृत्पिण्डस्य नाशक्षणः स एव च कोटिद्वयाधि- रूढस्य मृत्तिकात्वस्य स्थितिक्षणः, तथा अन्तरङ्गबहिरङ्गसाधनारोप्यमाणसंस्कारसन्निधौ य एवोत्तरपर्यायस्य जन्मक्षणः स एव प्राक्तनपर्यायस्य नाशक्षणः स एव च कोटिद्वयाधिरूढस्य द्रव्यत्वस्य स्थितिक्षणः । यथा च वर्धमानमृत्पिण्डमृत्तिकात्वेषु प्रत्येकवर्तीन्यप्युत्पादव्ययध्रौव्याणि त्रिस्वभावस्पर्शिन्यां मृत्तिकायां सामस्त्येनैकसमय एवावलोक्यन्ते, तथा उत्तरप्राक्तन- रूपपर्यायेण स्थितिरित्युक्तलक्षणसंज्ञित्वोत्पादव्ययध्रौव्यैः सह । तर्हि किं बौद्धमतवद्भिन्नभिन्नसमये त्रयं भविष्यति । नैवम् । एक्कम्मि चेव समये अङ्गुलिद्रव्यस्य वक्रपर्यायवत्संसारिजीवस्य मरणकाले ऋजुगतिवत् क्षीणकषायचरमसमये केवलज्ञानोत्पत्तिवदयोगिचरमसमये मोक्षवच्चेत्येकस्मिन्समय एव । तम्हा दव्वं खु तत्तिदयं यस्मात्पूर्वोक्तप्रकारेणैकसमये भङ्गत्रयेण परिणमति तस्मात्संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि प्रदेशा- नामभेदात्त्रयमपि खु स्फु टं द्रव्यं भवति । यथेदं चारित्राचारित्रपर्यायद्वये भङ्गत्रयमभेदेन दर्शितं तथा

(have uparanī shaṅkānun samādhān karavāmān āve chheḥ) e pramāṇe utpādādikano kṣhaṇabhed hr̥udayabhūmimān to ja ūtare, ‘jo dravya pote ja ūpaje chhe, pote ja avasthit rahe chhe (-ṭake chhe) ane pote ja nāsh pāme chhe’ em svīkāravāmān āvatun hoy. parantu te to svīkāravāmān āvyun nathī. paryāyonān ja utpādādik chhe (em svīkāravāmān ane siddha karavāmān āvyun chhe); tyān kṣhaṇabhed kyāthī hoy? (na ja hoy.) te samajāvavāmān āve chheḥ

jem kumbhār, daṇḍ, chakra (chākaḍo) ane dorī vaḍe karavāmān āvatā sanskāranī hājarīmān, je rāmapātranī janmakṣhaṇ hoy chhe, te ja mr̥uttikāpiṇḍanī nāshakṣhaṇ hoy chhe ane te ja banne ¹koṭimān rahelā māṭīpaṇānī sthitikṣhaṇ hoy chhe; tem antaraṅg ane bahiraṅg sādhano vaḍe karavāmān āvatā sanskāranī hājarīmān, je uttar paryāyanī janmakṣhaṇ hoy chhe, te ja pūrva paryāyanī nāshakṣhaṇ hoy chhe ane te ja banne koṭimān rahelā dravyapaṇānī sthitikṣhaṇ hoy chhe.

vaḷī jem rāmapātramān, mr̥uttikāpiṇḍamān ane māṭīpaṇāmān utpād, vyay ane dhrauvya pratyekapaṇe (ekek chhūṭāñchhūṭān) vartatān hovā chhatān trisvabhāvasparshī māṭīmān teo samastapaṇe (badhāy bhegān) ek samayamān ja jovāmān āve chhe; tem uttar paryāyamān, pūrva paryāyamān ane dravyapaṇāmān utpād, vyay ane dhrauvya pratyekapaṇe (ekek) vartatān hovā 1. koṭi = prakār. (māṭīpaṇun to piṇḍarūp prakāramān tem ja rāmapātrarūp prakāramān – banne prakāramān

Page 198 of 513
PDF/HTML Page 229 of 544
single page version

पर्यायद्रव्यत्वेषु प्रत्येकवर्तीन्यप्युत्पादव्ययध्रौव्याणि त्रिस्वभावस्पर्शिनि द्रव्ये सामस्त्येनैक- समय एवावलोक्यन्ते । यथैव च वर्धमानपिण्डमृत्तिकात्ववर्तीन्युत्पादव्ययध्रौव्याणि मृत्तिकैव, न वस्त्वन्तरं; तथैवोत्तरप्राक्तनपर्यायद्रव्यत्ववर्तीन्यप्युत्पादव्ययध्रौव्याणि द्रव्यमेव, न खल्व- र्थान्तरम् ।।१०२।।

सर्वद्रव्यपर्यायेष्ववबोद्धव्यमित्यर्थः ।।१०२।। एवमुत्पादव्ययध्रौव्यरूपलक्षणव्याख्यानमुख्यतया गाथा- त्रयेण तृतीयस्थलं गतम् । अथ द्रव्यपर्यायेणोत्पादव्ययध्रौव्याणि दर्शयति — पाडुब्भवदि य प्रादुर्भवति च जायते । अण्णो अन्यः कश्चिदपूर्वानन्तज्ञानसुखादिगुणास्पदभूतः शाश्वतिकः । स कः । पज्जाओ chhatān ¹trisvabhāvasparshī dravyamān teo samastapaṇe (traṇe bhegān) ek samayamān ja jovāmān āve chhe.

vaḷī jevī rīte rāmapātra, mr̥uttikāpiṇḍ ane māṭīpaṇāmān vartanārān utpād, vyay ane dhrauvya māṭī ja chhe, anya vastu nathī; tevī ja rīte uttar paryāy, pūrva paryāy ane dravyapaṇāmān vartanārān utpād, vyay ane dhrauvya dravya ja chhe, anya padārtha nathī. 102.

anvayārthaḥ — [द्रव्यस्य] dravyano [अन्यः पर्यायः] anya paryāy [प्रादुर्भवति] utpanna thāy chhe [च] ane [अन्यः पर्यायः] koī anya paryāy [व्येति] naṣhṭa thāy chhe; [तद् अपि] parantu [द्रव्यं] dravya to [प्रणष्टं न एव] naṣhṭa paṇ nathī, [उत्पन्नं न] utpanna paṇ nathī ( – dhruv chhe). 1. trisvabhāvasparshī = traṇe svabhāvane sparshanārun. (dravya utpād, vyay ane dhrauvya e traṇe svabhāvane dhāre chhe.) 2. anekadravyaparyāy = ekathī vadhāre dravyonā sanyogathī thato paryāy

Page 199 of 513
PDF/HTML Page 230 of 544
single page version

इह हि यथा किलैकस्त्र्यणुकः समानजातीयोऽनेकद्रव्यपर्यायो विनश्यत्यन्यश्चतुरणुकः प्रजायते, ते तु त्रयश्चत्वारो वा पुद्गला अविनष्टानुत्पन्ना एवावतिष्ठन्ते; तथा सर्वेऽपि समानजातीया द्रव्यपर्याया विनश्यन्ति प्रजायन्ते च, समानजातीनि द्रव्याणि त्वविनष्टानु- त्पन्नान्येवावतिष्ठन्ते । यथा चैको मनुष्यत्वलक्षणोऽसमानजातीयो द्रव्यपर्यायो विनश्यत्यन्य- स्त्रिदशत्वलक्षणः प्रजायते, तौ च जीवपुद्गलौ अविनष्टानुत्पन्नावेवावतिष्ठेते; तथा सर्वेऽप्यसमानजातीया द्रव्यपर्याया विनश्यन्ति प्रजायन्ते च, असमानजातीनि द्रव्याणि त्वविनष्टानुत्पन्नान्येवावतिष्ठन्ते । एवमात्मना ध्रुवाणि द्रव्यपर्यायद्वारेणोत्पादव्ययीभूतान्युत्पाद- व्ययध्रौव्याणि द्रव्याणि भवन्ति ।।१०३।। परमात्मावाप्तिरूपः स्वभावद्रव्यपर्यायः । पज्जओ वयदि अण्णो पर्यायो व्येति विनश्यति । कथंभूतः । अन्यः पूर्वोक्तमोक्षपर्यायाद्भिन्नो निश्चयरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिरूपस्यैव मोक्षपर्यायस्योपादानकारणभूतः । कस्य संबन्धी पर्यायः । दव्वस्स परमात्मद्रव्यस्य । तं पि दव्वं तदपि परमात्मद्रव्यं णेव पणट्ठं ण उप्पण्णं शुद्धद्रव्यार्थिकनयेन नैव नष्टं न चोत्पन्नम् । अथवा संसारिजीवापेक्षया देवादिरूपो विभावद्रव्यपर्यायो जायते मनुष्यादिरूपो विनश्यति तदेव जीवद्रव्यं निश्चयेन न चोत्पन्नं न च विनष्टं, पुद्गलद्रव्यं वा द्वयणुकादिस्क न्धरूपस्वजातीयविभावद्रव्यपर्यायाणां विनाशोत्पादेऽपि निश्चयेन न चोत्पन्नं न च विनष्टमिति । ततः स्थितं यतः कारणादुत्पादव्ययध्रौव्यरूपेण द्रव्यपर्यायाणां विनाशोत्पादेऽपि द्रव्यस्य

ṭīkāḥ — ahīn (vishvamān) jem ek tri -aṇuk samānajātīy anekadravyaparyāy vinaṣhṭa thāy chhe ane bījo *chaturaṇuk (samānajātīy anekadravyaparyāy) utpanna thāy chhe parantu te traṇ ke chār pudgalo (paramāṇuo) to avinaṣhṭa ane anutpanna ja rahe chhe ( – dhruv chhe), tem badhāy samānajātīy dravyaparyāyo vinaṣhṭa thāy chhe ane utpanna thāy chhe parantu samānajāti dravyo to avinaṣhṭa ane anutpanna ja rahe chhe ( – dhruv chhe).

vaḷī jem ek manuṣhyatvasvarūp asamānajātīy dravyaparyāy vinaṣhṭa thāy chhe ane bījo devatvasvarūp (asamānajātīy dravyaparyāy) utpanna thāy chhe parantu te jīv ne pudgal to avinaṣhṭa ane anutpanna ja rahe chhe, tem badhāy asamānajātīy dravyaparyāyo vinaṣhṭa thāy chhe ane utpanna thāy chhe parantu asamānajāti dravyo to avinaṣhṭa ane anutpanna ja rahe chhe.

ā pramāṇe potāthī (arthāt ¹dravyapaṇe) dhruv ane dravyaparyāyo dvārā utpādavyayarūp evān ¹dravyo utpād -vyay -dhrauvya chhe. 103. *chaturaṇuk = chār aṇuono (paramāṇuono) banelo skandh 1. ‘dravya’ shabda mukhyapaṇe be arthamān vaparāy chheḥ (1) ek to, sāmānyavisheṣhanā piṇḍane arthāt

Page 200 of 513
PDF/HTML Page 231 of 544
single page version

एकद्रव्यपर्याया हि गुणपर्यायाः, गुणपर्यायाणामेकद्रव्यत्वात् । एकद्रव्यत्वं हि तेषां सहकारफलवत् । यथा किल सहकारफलं स्वयमेव हरितभावात् पाण्डुभावं परिणम- त्पूर्वोत्तरप्रवृत्तहरितापाण्डुभावाभ्यामनुभूतात्मसत्ताकं हरितपाण्डुभावाभ्यां सममविशिष्टसत्ताक- विनाशो नास्ति, ततः कारणाद्द्रव्यपर्याया अपि द्रव्यलक्षणं भवन्तीत्यभिप्रायः ।।१०३।। अथ द्रव्यस्योत्पादव्ययध्रौव्याणि गुणपर्यायमुख्यत्वेन प्रतिपादयति — परिणमदि सयं दव्वं परिणमति स्वयं स्वयमेवोपादानकारणभूतं जीवद्रव्यं कर्तृ । कं परिणमति । गुणदो य गुणंतरं निरुपरागस्वसंवेदनज्ञान-

anvayārthaḥ — [सदविशिष्टं] sattā -apekṣhāe avishiṣhṭapaṇe, [द्रव्यं स्वयं] dravya pote ja [गुणतः च गुणान्तरं] guṇamānthī guṇāntare [परिणमति] pariṇame chhe (arthāt dravya pote ja ek guṇaparyāyamānthī anya guṇaparyāye pariṇame chhe ane tenī sattā guṇaparyāyonī sattā sāthe avishiṣhṭa — abhinna — ek ja rahe chhe), [तस्मात् पुनः] tethī vaḷī [गुणपर्यायाः] guṇaparyāyo [द्रव्यम् एव इति भणिताः] dravya ja kahevāmān āvyā chhe.

ṭīkāḥ — guṇaparyāyo ekadravyaparyāyo chhe, kāraṇ ke guṇaparyāyone ekadravyapaṇun chhe (arthāt guṇaparyāyo ek dravyanā paryāyo chhe kāraṇ ke teo ek ja dravya chhe — bhinna bhinna dravyo nathī). temanun ek dravyapaṇun āmraphaḷanī māphak chhe. (te ā pramāṇeḥ) jem āmraphaḷ pote ja haritabhāvamānthī pītabhāve pariṇamatun thakun, pahelān ane pachhī pravartatā evā ¹haritabhāv ane ²pītabhāv vaḍe potānī sattā anubhavatun hovāne līdhe, haritabhāv ane 1. haritabhāv = līlo bhāv; līlī avasthā; līlāpaṇun. 2. pītabhāv = pīḷo bhāv; pīḷī dashā; pīḷāpaṇun. (pahelān kerīnī līlī avasthā hoy chhe, pachhī

Page 201 of 513
PDF/HTML Page 232 of 544
single page version

तयैकमेव वस्तु, न वस्त्वन्तरं; तथा द्रव्यं स्वयमेव पूर्वावस्थावस्थितगुणादुत्तरावस्थावस्थित- गुणं परिणमत्पूर्वोत्तरावस्थावस्थितगुणाभ्यां ताभ्यामनुभूतात्मसत्ताकं पूर्वोत्तरावस्थावस्थित- गुणाभ्यां सममविशिष्टसत्ताकतयैकमेव द्रव्यं, न द्रव्यान्तरम् । यथैव चोत्पद्यमानं पाण्डुभावेन व्ययमानं हरितभावेनावतिष्ठमानं सहकारफलत्वेनोत्पादव्ययध्रौव्याण्येकवस्तुपर्यायद्वारेण सहकारफलं, तथैवोत्पद्यमानमुत्तरावस्थावस्थितगुणेन व्ययमानं पूर्वावस्थावस्थितगुणेनावतिष्ठमानं द्रव्यत्वगुणेनोत्पादव्ययध्रौव्याण्येकद्रव्यपर्यायद्वारेण द्रव्यं भवति ।।१०४।। गुणात् केवलज्ञानोत्पत्तिबीजभूतात्सकाशात्सकलविमलकेवलज्ञानगुणान्तरम् । कथंभूतं सत्परिणमति । सदविसिट्ठं स्वकीयस्वरूपत्वाच्चिद्रूपास्तित्वादविशिष्टमभिन्नम् । तम्हा गुणपज्जाया भणिया पुण दव्वमेव त्ति तस्मात् कारणान्न केवलं पूर्वसूत्रोदिताः द्रव्यपर्यायाः द्रव्यं भवन्ति, गुणरूपपर्याया गुणपर्याया भण्यन्ते तेऽपि द्रव्यमेव भवन्ति । अथवा संसारिजीवद्रव्यं मतिस्मृत्यादिविभावगुणं त्यक्त्वा श्रुतज्ञानादि- pītabhāvanī sāthe ¹avishiṣhṭasattāvāḷun hovāthī ek ja vastu chhe, anya vastu nathī; tem dravya pote ja ²pūrva avasthāe avasthit guṇamānthī uttar avasthāe avasthit guṇe pariṇamatun thakun, pūrva ane uttar avasthāe avasthit te guṇo vaḍe potānī sattā anubhavatun hovāne līdhe, pūrva ane uttar avasthāe avasthit guṇo sāthe avishiṣhṭasattāvāḷun hovāthī ek ja dravya chhe, dravyāntar nathī. (kerīnā draṣhṭāntanī jem, dravya pote ja guṇanā pūrva paryāyamānthī uttar paryāye pariṇamatun thakun, pūrva ane uttar guṇaparyāyo vaḍe potānī hayātī anubhavatun hovāne līdhe, pūrva ane uttar guṇaparyāyo sāthe abhinna hayātī hovāthī ek ja dravya chhe, dravyāntar nathī; arthāt te te guṇaparyāyo ane dravya ek ja dravyarūp chhe, bhinnabhinna dravyo nathī.)

vaḷī jem pītabhāve ūpajatun, haritabhāvathī naṣhṭa thatun ane āmraphaḷapaṇe ṭakatun hovāthī, āmraphaḷ ek vastunā paryāy dvārā utpād -vyay -dhrauvya chhe, tem uttar avasthāe avasthit guṇe ūpajatun, pūrva avasthāe avasthit guṇathī naṣhṭa thatun ane dravyatvaguṇe ṭakatun hovāthī, dravya ekadravyaparyāy dvārā utpād -vyay -dhrauvya chhe.

bhāvārthaḥ — ānā pahelānī gāthāmān dravyaparyāy dvārā (anekadravyaparyāy dvārā) dravyanān utpād -vyay -dhrauvya batāvavāmān āvyān hatān. ā gāthāmān guṇaparyāy dvārā (ekadravya- paryāy dvārā) dravyanān utpād -vyay -dhrauvya batāvyān chhe. 104. 1. avishiṣhṭasattāvāḷun = abhinna sattāvāḷun; ek ja sattāvāḷun. (kerīnī sattā līlā tathā pīḷā bhāvanī

sattāthī abhinna chhe, tethī kerī ane līlo bhāv tathā pīḷo bhāv ek ja vastuo chhe, bhinna vastuo nathī. 2. pūrva avasthāe avasthit guṇ = pahelānī avasthāmān rahelo guṇ; guṇano pūrva paryāy; pūrva guṇaparyāy. pra. 26

Page 202 of 513
PDF/HTML Page 233 of 544
single page version

यदि हि द्रव्यं स्वरूपत एव सन्न स्यात्तदा द्वितयी गतिः असद्वा भवति, सत्तातः पृथग्वा भवति । तत्रासद्भवद्ध्र्रौव्यस्यासंभवादात्मानमधारयद्द्रव्यमेवास्तं गच्छेत्; सत्तातः विभावगुणान्तरं परिणमति, पुद्गलद्रव्यं वा पूर्वोक्तशुक्लवर्णादिगुणं त्यक्त्वा रक्तादिगुणान्तरं परिणमति, हरितगुणं त्यक्त्वा पाण्डुरगुणान्तरमाम्रफलमिवेति भावार्थः ।।१०४।। एवं स्वभावविभावरूपा द्रव्यपर्याया गुणपर्यायाश्च नयविभागेन द्रव्यलक्षणं भवन्ति इति कथनमुख्यतया गाथाद्वयेन चतुर्थस्थलं गतम् । अथ

have sattā ane dravya arthāntaro (bhinna padārtho, anya padārtho) nahi hovā viṣhe yukti rajū kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [यदि] jo [द्रव्यं] dravya [सत् न भवति] (svarūpathī ja) sat na hoy to — (1) [ध्रुवं असत् भवति] nakkī te asat hoy; [तत् कथं द्रव्यं] je asat hoy te dravya kem hoī shake? [पुनः वा] athavā (jo asat na hoy) to (2) [अन्यत् भवति] te sattāthī anya (judun) hoy! (te paṇ kem bane?) [तस्मात्] māṭe [द्रव्यं स्वयं] dravya pote ja [सत्ता] sattā chhe.

ṭīkāḥ — jo dravya svarūpathī ja ¹sat na hoy, to bījī gati e thāy ke — (1) te ²asat hoy, athavā (2) sattāthī pr̥uthak hoy. tyān, (1) jo asat hoy to, dhrauvyanā asambhavane līdhe pote nahi ṭakatun thakun, dravya ja ³asta thāy; ane (2) jo sattāthī 1. sat = hayāt. 2. asat = nahi hayāt evun 3. asta = naṣhṭa. [je asat hoy tenun ṭakavun --hayāt rahevun kevun? māṭe dravyane asat mānatān, dravyanā

Page 203 of 513
PDF/HTML Page 234 of 544
single page version

पृथग्भवत् सत्तामन्तरेणात्मानं धारयत्तावन्मात्रप्रयोजनां सत्तामेवास्तं गमयेत् । स्वरूपतस्तु- सद्भवद्ध्र्रौव्यस्य संभवादात्मानं धारयद्द्रव्यमुद्गच्छेत्; सत्तातोऽपृथग्भूत्वा चात्मानं धारयत्ता- वन्मात्रप्रयोजनां सत्तामुद्गमयेत् । ततः स्वयमेव द्रव्यं सत्त्वेनाभ्युपगन्तव्यं, भावभाव- वतोरपृथक्त्वेनानन्यत्वात् ।।१०५।। सत्ताद्रव्ययोरभेदविषये पुनरपि प्रकारान्तरेण युक्तिं दर्शयति — ण हवदि जदि सद्दव्वं परमचैतन्यप्रकाशरूपेण स्वरूपेण स्वरूपसत्तास्तित्वगुणेन यदि चेत् सन्न भवति । किं कर्तृ । परमात्मद्रव्यं । तदा असद्धुवं होदि असदविद्यमानं भवति ध्रुवं निश्चितम् । अविद्यमानं सत् तं कधं दव्वं तत्परमात्मद्रव्यं कथं भवति, किंतु नैव । स च प्रत्यक्षविरोधः । कस्मात् । स्वसंवेदनज्ञानेन गम्यमानत्वात् । अथाविचारितरमणीयन्यायेन सत्तागुणाभावेऽप्यस्तीति चेत्, तत्र विचार्यते – यदि केवलज्ञानदर्शनगुणाविनाभूतस्वकीयस्वरूपास्ति- त्वात्पृथग्भूता तिष्ठति तदा स्वरूपास्तित्वं नास्ति, स्वरूपास्तित्वाभावे द्रव्यमपि नास्ति । अथवा स्वकीयस्वरूपास्तित्वात्संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि प्रदेशरूपेणाभिन्नं तिष्ठति तदा संमतमेव । अत्रावसरे सौगतमतानुसारी कश्चिदाह – सिद्धपर्यायसत्तारूपेण शुद्धात्मद्रव्यमुपचारेणास्ति, न च मुख्यवृत्त्येति । परिहारमाह — सिद्धपर्यायोपादानकारणभूतपरमात्मद्रव्याभावे सिद्धपर्यायसत्तैव न संभवति, वृक्षाभावे फलमिव । अत्र प्रस्तावे नैयायिकमतानुसारी कश्चिदाह — हवदि पुणो अण्णं वा तत्परमात्मद्रव्यं भवति पुनः किंतु सत्तायाः सकाशादन्यद्भिन्नं भवति पश्चात्सत्तासमवायात्सद्भवति । आचार्याः परिहारमाहुः — सत्तासमवायात्पूर्वं द्रव्यं सदसद्वा, यदि सत्तदा सत्तासमवायो वृथा, पूर्वमेवास्तित्वं तिष्ठति; अथासत्तर्हि pr̥uthak hoy to sattā sivāy paṇ pote ṭakatun ( – hayāt rahetun) thakun, ¹eṭalun ja mātra jenun prayojan chhe evī sattāne ja asta kare.

parantu jo dravya svarūpathī ja sat hoy to — (1) dhrauvyanā sadbhāvane līdhe pote ṭakatun thakun, dravya udit thāy chhe (arthāt siddha thāy chhe); ane (2) sattāthī apr̥uthak rahīne pote ṭakatun ( – hayāt rahetun) thakun, eṭalun ja mātra jenun prayojan chhe evī sattāne udit kare chhe (arthāt siddha kare chhe).

māṭe dravya pote ja sattva (sattā) chhe em svīkāravun, kāraṇ ke bhāv ane ²bhāvavānanun apr̥uthakpaṇā vaḍe ananyapaṇun chhe. 105. 1. sattānun kārya eṭalun ja chhe ke te dravyane hayāt rākhe. jo dravya sattāthī bhinna rahīne paṇ hayāt

rahe – ṭake, to pachhī sattānun prayojan ja rahetun nathī arthāt sattānā abhāvano prasaṅg āve chhe. 2. bhāvavān = bhāvavāḷun. [dravya bhāvavāḷun chhe ane sattā teno bhāv chhe. teo apr̥uthak chhe ( – pr̥uthak

Page 204 of 513
PDF/HTML Page 235 of 544
single page version

प्रविभक्तप्रदेशत्वं हि पृथक्त्वस्य लक्षणम् । तत्तु सत्ताद्रव्ययोर्न संभाव्यते, गुणगुणिनोः प्रविभक्तप्रदेशत्वाभावात्, शुक्लोत्तरीयवत् । तथाहि — यथा य एव शुक्लस्य गुणस्य प्रदेशास्त खपुष्पवदविद्यमानद्रव्येण सह कथं सत्ता समवायं करोति, करोतीति चेत्तर्हि खपुष्पेणापि सह सत्ता कर्तृ समवायं करोतु, न च तथा । तम्हा दव्वं सयं सत्ता तस्मादभेदनयेन शुद्धचैतन्यस्वरूपसत्तैव परमात्मद्रव्यं भवतीति । यथेदं परमात्मद्रव्येण सह शुद्धचेतनासत्ताया अभेदव्याख्यानं कृतं तथा सर्वेषां चेतनाचेतनद्रव्याणां स्वकीयस्वकीयसत्तया सहाभेदव्याख्यानं कर्तव्यमित्यभिप्रायः ।।१०५।।

अथ पृथक्त्वलक्षणं किमन्यत्वलक्षणं च किमिति पृष्टे प्रत्युत्तरं ददाति — पविभत्तपदेसत्तं पुधत्तं पृथक्त्वं भवति पृथक्त्वाभिधानो भेदो भवति । किंविशिष्टम् । प्रकर्षेण विभक्तप्रदेशत्वं भिन्नप्रदेशत्वम् । किंवत् । दण्डदण्डिवत् । इत्थंभूतं पृथक्त्वं शुद्धात्मद्रव्यशुद्धसत्तागुणयोर्न घटते ।

anvayārthaḥ — [प्रविभक्तप्रदेशत्वं] vibhaktapradeshatva te [पृथक्त्वं] pr̥uthaktva chhe [इति हि] em [वीरस्य शासनं] vīrano upadesh chhe. [अतद्भावः] atadbhāv (atatpaṇun arthāt te -paṇe nahi hovun) te [अन्यत्वं] anyatva chhe. [न तत् भवत्] je te -paṇe na hoy [कथं एकम् भवति] te ek kem hoy? (kathañchit sattā dravyapaṇe nathī ane dravya sattāpaṇe nathī māṭe teo ek nathī.)

ṭīkāḥ — vibhaktapradeshatva (bhinnapradeshatva) pr̥uthaktvanun lakṣhaṇ chhe. te to sattā ane dravyane sambhavatun nathī, kāraṇ ke guṇ ane guṇīne vibhaktapradeshatvano abhāv hoy chhe — shuklatva ane vastranī māphak. te ā pramāṇeḥ jem je shuklatvanā – guṇanā – pradesho chhe te

Page 205 of 513
PDF/HTML Page 236 of 544
single page version

एवोत्तरीयस्य गुणिन इति तयोर्न प्रदेशविभागः, तथा य एव सत्ताया गुणस्य प्रदेशास्त एव द्रव्यस्य गुणिन इति तयोर्न प्रदेशविभागः । एवमपि तयोरन्यत्वमस्ति तल्लक्षणसद्भावात् । अतद्भावो ह्यन्यत्वस्य लक्षणं, तत्तु सत्ताद्रव्ययोर्विद्यत एव, गुणगुणिनोस्तद्भावस्याभावात्, शुक्लोत्तरीयवदेव । तथाहि — यथा यः किलैकचक्षुरिन्द्रियविषयमापद्यमानः समस्तेतरेन्द्रिय- ग्रामगोचरमतिक्रान्तः शुक्लो गुणो भवति, न खलु तदखिलेन्द्रियग्रामगोचरीभूतमुत्तरीयं भवति, यच्च किलाखिलेन्द्रियग्रामगोचरीभूतमुत्तरीयं भवति, न खलु स एकचक्षुरिन्द्रियविषयमापद्यमानः समस्तेतरेन्द्रियग्रामगोचरमतिक्रान्तः शुक्लो गुणो भवतीति तयोस्तद्भावस्याभावः । तथा या कस्माद्धेतोः । भिन्नप्रदेशाभावात् । क योरिव । शुक्लवस्त्रशुक्लगुणयोरिव । इदि सासणं हि वीरस्स इति शासनमुपदेश आज्ञेति । कस्य । वीरस्य वीराभिधानान्तिमतीर्थंकरपरमदेवस्य । अण्णत्तं तथापि प्रदेशाभेदेऽपि मुक्तात्मद्रव्यशुद्धसत्तागुणयोरन्यत्वं भिन्नत्वं भवति । कथंभूतम् । अतब्भावो अतद्भावरूपं संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदस्वभावम् । यथा प्रदेशरूपेणाभेदस्तथा संज्ञादिलक्षणरूपेणाप्यभेदो भवतु, को दोष इति चेत् । नैवम् । ण तब्भवं होदि तन्मुक्तात्मद्रव्यं शुद्धात्मसत्तागुणेन सह प्रदेशाभेदेऽपि ja vastranā – guṇīnā – chhe tethī temane pradeshavibhāg (pradeshabhed) nathī, tem je sattānā – guṇanā – pradesho chhe te ja dravyanā – guṇīnā – chhe tethī temane pradeshavibhāg nathī.

ām hovā chhatān temane ( – sattā ane dravyane) anyatva chhe, kāraṇ ke (temane) anyatvanā lakṣhaṇano sadbhāv chhe. ¹atadbhāv anyatvanun lakṣhaṇ chhe. te to sattā ane dravyane chhe ja, kāraṇ ke guṇ ane guṇīne ²tadbhāvano abhāv hoy chhe — shuklatva ane vastranī māphak. te ā pramāṇeḥ jevī rīte ek chakṣhu -indriyanā viṣhayamān āvato, bījī badhī indriyonā samūhane gochar nahi thato evo je shuklatvaguṇ chhe te samastaindriy- samūhane gochar thatun evun vastra nathī, tathā je samastaindriyasamūhane gochar thatun evun vastra chhe te ek chakṣhu -indriyanā viṣhayamān āvato, bījī badhī indriyonā samūhane gochar nahi thato evo shuklatvaguṇ nathī, tethī temane tadbhāvano abhāv chhe; tevī rīte ³koīnā 1. atadbhāv = (kathañchit) ‘te’ nahi hovun te; (kathañchit) te -paṇe nahi hovun te; (kathañchit)

2. tadbhāv = ‘te’ hovun te; te -paṇe hovun te; te -paṇun; tatpaṇun. 3. sattā dravyanā āshraye rahe chhe. dravyane koīno āshray nathī. [jem vāsaṇamān ghī rahe chhe tem dravyamān

Page 206 of 513
PDF/HTML Page 237 of 544
single page version

किलाश्रित्य वर्तिनी निर्गुणैकगुणसमुदिता विशेषणं विधायिका वृत्तिस्वरूपा च सत्ता भवति, न खलु तदनाश्रित्य वर्ति गुणवदनेकगुणसमुदितं विशेष्यं विधीयमानं वृत्तिमत्स्वरूपं च द्रव्यं भवति; यत्तु किलानाश्रित्य वर्ति गुणवदनेकगुणसमुदितं विशेष्यं विधीयमानं वृत्तिमत्स्वरूपं च द्रव्यं भवति, न खलु साश्रित्य वर्तिनी निर्गुणैकगुणसमुदिता विशेषणं विधायिका वृत्तिस्वरूपा च सत्ता भवतीति तयोस्तद्भावस्याभावः । अत एव च सत्ताद्रव्ययोः कथंचिदनर्थान्तरत्वेऽपि संज्ञादिरूपेण तन्मयं न भवति । कधमेगं तन्मयत्वं हि किलैकत्वलक्षणं । संज्ञादिरूपेण तन्मयत्वाभावे कथमेकत्वं, किंतु नानात्वमेव । यथेदं मुक्तात्मद्रव्ये प्रदेशाभेदेऽपि संज्ञादिरूपेण नानात्वं कथितं तथैव āshraye rahetī, ¹nirguṇ, ek guṇanī banelī, ²visheṣhaṇ, ³vidhāyak (-rachanārī) ane ⁴vr̥uttisvarūp evī je sattā chhe te koīnā āshray vinā rahetun, guṇavāḷun, anek guṇonun banelun, ⁵visheṣhya, ⁶vidhīyamān (-rachānārun) ane ⁷vr̥uttimānasvarūp evun dravya nathī, tathā je koīnā āshray vinā rahetun, guṇavāḷun, anek guṇonun banelun, visheṣhya, vidhīyamān ane vr̥uttimānasvarūp evun dravya chhe te koīnā āshraye rahetī, nirguṇ, ek guṇanī banelī, visheṣhaṇ, vidhāyak ane vr̥uttisvarūp evī sattā nathī, tethī temane tadbhāvano abhāv chhe. ām hovāthī ja, joke sattā ane dravyane kanthachit anarthāntarapaṇun (-abhinna- padārthapaṇun, ananyapadārthapaṇun) chhe topaṇ, temane sarvathā ekatva hashe em shaṅkā na karavī; 1. nirguṇ = guṇ vinānī. [sattā nirguṇ chhe, dravya guṇavāḷun chhe. jem kerī varṇaguṇavāḷī, gandhaguṇavāḷī,

sparshaguṇavāḷī vagere chhe, parantu varṇaguṇ koī gandhaguṇavāḷo, sparshaguṇavāḷo ke anya koī guṇavāḷo nathī (kāraṇ ke varṇa kāī sūṅghāto ke sparshāto nathī); vaḷī jem ātmā gnānaguṇavāḷo, vīryaguṇavāḷo vagere chhe, parantu gnānaguṇ kāī vīryaguṇavāḷo ke anya koī guṇavāḷo nathī; tem dravya anant guṇovāḷun chhe, parantu sattā guṇavāḷī nathī. (ahīn, jem daṇḍī daṇḍavāḷo chhe, tem dravyane guṇavāḷun na samajavun; kāraṇ ke daṇḍī ane daṇḍane to pradeshabhed chhe, dravya ne guṇ to abhinnapradeshī chhe.)] 2. visheṣhaṇ = khāsiyat; lakṣhaṇ; bhedak dharma. 3. vidhāyak = vidhān karanār; rachanār. 4. vr̥utti = vartavun te; hovun te; hayātī; utpādavyayadhrauvya. 5. visheṣhya = khāsiyatono dharanār padārtha; lakṣhya; bhedya padārtha — dharmī. [jem gaḷapaṇ, saphedapaṇun, sumvāḷap

te te bhedothī bhedāto) padārtha chhe, vaḷī jem gnān, darshan, chāritra, vīrya vagere ātmānān visheṣhaṇo chhe ane ātmā te visheṣhaṇothī visheṣhit thato (oḷakhāto, lakṣhit thato, bhedāto) padārtha chhe, tem sattā visheṣhaṇ chhe ane dravya visheṣhya chhe. (visheṣhya ane visheṣhaṇone pradeshabhed nathī e khyāl na chūkavo.)] 6. vidhīyamān = rachānārun; je rachātun hoy te. (sattā vagere guṇo dravyanā rachanārā chhe ane dravya temanāthī

rachāto padārtha chhe.) 7. vr̥uttimān = vr̥uttivāḷun; hayātīvāḷun; hayāt rahenār. (sattā vr̥uttisvarūp arthāt hayātīsvarūp chhe ane

Page 207 of 513
PDF/HTML Page 238 of 544
single page version

सर्वथैकत्वं न शङ्कनीयं; तद्भावो ह्येकत्वस्य लक्षणम् । यत्तु न तद्भवद्विभाव्यते तत्कथमेकं स्यात् । अपि तु गुणगुणिरूपेणानेकमेवेत्यर्थः ।।१०६।।

सर्वद्रव्याणां स्वकीयस्वकीयस्वरूपास्तित्वगुणेन सह ज्ञातव्यमित्यर्थः ।।१०६।। अथातद्भावं विशेषेण विस्तार्य कथयति — सद्दव्वं सच्च गुणो सच्चेव य पज्जओ त्ति वित्थारो सद्द्रव्यं संश्च गुणः संश्चैव पर्याय इति सत्तागुणस्य द्रव्यगुणपर्यायेषु विस्तारः । तथाहि — यथा मुक्ताफलहारे सत्तागुण- kāraṇ ke tadbhāv ekatvanun lakṣhaṇ chhe. je ‘te’-paṇe jaṇātun nathī te (sarvathā) ek kem hoy? nathī ja; parantu guṇ -guṇīrūpe anek ja chhe em artha chhe.

bhāvārthaḥ — bhinnapradeshatva te pr̥uthakpaṇānun lakṣhaṇ chhe ane atadbhāv te anya- paṇānun lakṣhaṇ chhe. dravyane an guṇane pr̥uthakpaṇun nathī chhatān anyapaṇun chhe.

ane tenā saphedapaṇānā pradesho judā nathī tethī temane pr̥uthakpaṇun to nathī. ām hovā chhatān saphedapaṇun to mātra āṅkhathī ja jaṇāy chhe, jībh, nāk vagere bākīnī chār indriyothī jaṇātun nathī, ane vastra to pāñche indriyothī jaṇāy chhe. māṭe (kathañchit) vastra te saphedapaṇun nathī ane saphedapaṇun te vastra nathī. jo em na hoy to vastranī māphak saphedapaṇun paṇ jībh, nāk vagere sarva indriyothī jaṇāvun joīe; paṇ em to banatun nathī. māṭe vastra ane saphedapaṇāne apr̥uthakpaṇun hovā chhatān anyapaṇun chhe em siddha thāy chhe.

e ja pramāṇe dravyane ane sattādiguṇone apr̥uthaktva hovā chhatān anyatva chhe; kāraṇ ke dravyanā ane guṇanā pradesho abhinna hovā chhatān dravyamān ane guṇamān sañgnā – saṅkhyā – lakṣhaṇādi bhed hovāthī (kathañchit) dravya te guṇapaṇe nathī ane guṇ te dravyapaṇe nathī. 106.

Page 208 of 513
PDF/HTML Page 239 of 544
single page version

यथा खल्वेकं मुक्ताफलस्रग्दाम हार इति सूत्रमिति मुक्ताफलमिति त्रेधा विस्तार्यते, तथैकं द्रव्यं द्रव्यमिति गुण इति पर्याय इति त्रेधा विस्तार्यते । यथा चैकस्य मुक्ताफलस्रग्दाम्नः शुक्लो गुणः शुक्लो हारः शुक्लं सूत्रं शुक्लं मुक्ताफलमिति त्रेधा विस्तार्यते, तथैकस्य द्रव्यस्य सत्तागुणः सद्द्रव्यं सद्गुणः सत्पर्याय इति त्रेधा विस्तार्यते । यथा चैकस्मिन् मुक्ताफलस्रग्दाम्नि यः शुक्लो गुणः स न हारो न सूत्रं न मुक्ताफलं यश्च हारः सूत्रं मुक्ताफलं वा स न शुक्लो गुण इतीतरेतरस्य यस्तस्याभावः स तदभाव- लक्षणोऽतद्भावोऽन्यत्वनिबन्धनभूतः, तथैकस्मिन् द्रव्ये यः सत्तागुणस्तन्न द्रव्यं नान्यो गुणो स्थानीयो योऽसौ शुक्लगुणः स प्रदेशाभेदेन किं किं भण्यते । शुक्लो हार इति शुक्लं सूत्रमिति शुक्लं मुक्ताफलमिति भण्यते, यश्च हारः सूत्रं मुक्ताफलं वा तैस्त्रिभिः प्रदेशाभेदेन शुक्लो गुणो भण्यत इति तद्भावस्य लक्षणमिदम् । तद्भावस्येति कोऽर्थः । हारसूत्रमुक्ताफलानां शुक्लगुणेन सह तन्मयत्वं प्रदेशाभिन्नत्वमिति । तथा मुक्तात्मपदार्थे योऽसौ शुद्धसत्तागुणः स प्रदेशाभेदेन किं किं भण्यते । सत्तालक्षणः परमात्मपदार्थ इति सत्तालक्षणः केवलज्ञानादिगुण इति सत्तालक्षणः सिद्धपर्याय

anvayārthaḥ — [सत् द्रव्यं] ‘sat dravya’ [सत् च गुणः] ‘sat guṇ’ [च] ane [सत् च एव पर्यायः] ‘sat paryāy’ — [इति] em [विस्तारः] (sattāguṇano) vistār chhe. [यः खलु] (temane paraspar) je [तस्य अभावः] ‘teno abhāv’ arthāt ‘te -paṇe hovāno abhāv’ chhe [सः] te [तदभावः] ‘tad -abhāv’ [अतद्भावः] eṭale ke ‘atadbhāv’ chhe.

ṭīkāḥ — jem ek *mauktikamāḷā, ‘hār’ tarīke, ‘dorā’ tarīke, ane ‘motī’ tarīke — em tridhā (traṇ prakāre) vistāravāmān āve chhe, tem ek dravya, ‘dravya’ tarīke, ‘guṇ’ tarīke ane ‘paryāy’ tarīke — em tridhā vistāravāmān āve chhe.

vaḷī jem ek mauktikamāḷāno shuklatvaguṇ, ‘shukla hār,’ ‘shukla doro’ ane ‘shukla motī’ — em tridhā vistāravāmān āve chhe, tem ek dravyano sattāguṇ, ‘sat dravya’, ‘sat guṇ’ ane ‘sat paryāy’ — em tridhā vistāravāmān āve chhe.

vaḷī jevī rīte ek mauktikamāḷāmān je shuklatvaguṇ chhe te hār nathī, doro nathī ke motī nathī, ane je hār, doro ke motī chhe te shuklatvaguṇ nathī — em ekabījāne je ‘teno abhāv’ arthāt ‘te -paṇe hovāno abhāv’ chhe te ‘tad -abhāv’ lakṣhaṇ ‘atadbhāv’ chhe ke je (atadbhāv) anyatvanun kāraṇ chhe; tevī rīte ek dravyamān *mauktikamāḷā = motīnī māḷā; motīno hār.

Page 209 of 513
PDF/HTML Page 240 of 544
single page version

न पर्यायो यच्च द्रव्यमन्यो गुणः पर्यायो वा स न सत्तागुण इतीतरेतरस्य यस्तस्याभावः स तदभावलक्षणोऽतद्भावोऽन्यत्वनिबन्धनभूतः ।।१०७।। इति भण्यते । यश्च परमात्मपदार्थः केवलज्ञानादिगुणः सिद्धत्वपर्याय इति तैश्च त्रिभिः (प्रदेशाभेदेन ?) शुद्धसत्तागुणो भण्यत इति तद्भावस्य लक्षणमिदम् । तद्भावस्येति कोऽर्थः । परमात्मपदार्थ- केवलज्ञानादिगुणसिद्धत्वपर्यायाणां शुद्धसत्तागुणेन सह संज्ञादिभेदेऽपि प्रदेशैस्तन्मयत्वमिति । जो खलु तस्स अभावो यस्तस्य पूर्वोक्तलक्षणतद्भावस्य खलु स्फु टं संज्ञादिभेदविवक्षायामभावः सो तदभावो स पूर्वोक्तलक्षणस्तदभावो भण्यते । स च तदभावः किं भण्यते । अतब्भावो न तद्भावस्तन्मयत्वम् किंच अतद्भावः संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदः इत्यर्थः । तद्यथा — यथा मुक्ताफलहारे योऽसौ शुक्लगुणस्तद्वाचके न शुक्लमित्यक्षरद्वयेन हारो वाच्यो न भवति सूत्रं वा मुक्ताफलं वा, हारसूत्रमुक्ताफलशब्दैश्च शुक्लगुणो वाच्यो न भवति । एवं परस्परं प्रदेशाभेदेऽपि योऽसौ संज्ञादिभेदः स तस्य पूर्वोक्त लक्षण- तद्भावस्याभावस्तदभावो भण्यते । स च तदभावः पुनरपि किं भण्यते । अतद्भावः संज्ञा- लक्षणप्रयोजनादिभेद इति । तथा मुक्तजीवे योऽसौ शुद्धसत्तागुणस्तद्वाचकेन सत्ताशब्देन मुक्तजीवो je sattāguṇ chhe te dravya nathī, anya guṇ nathī ke paryāy nathī, ane je dravya, ¹anya guṇ ke paryāy chhe te sattāguṇ nathī — em ekabījāne je ‘teno abhāv’ arthāt ‘te -paṇe hovāno abhāv chhe’ te ²‘tadabhāv’lakṣhaṇ ‘atadbhāv’ chhe ke je anyatvanun kāraṇ chhe.

bhāvārthaḥ — ek ātmāne vistārakathanamān ‘ātmadravya’ tarīke, ‘gnānādiguṇ’ tarīke ane ‘siddhatvādiparyāy’ tarīke — em traṇ prakāre varṇavavāmān āve chhe. e ja pramāṇe sarva dravyo viṣhe samajavun.

vaḷī ek ātmānā hayātīguṇane ‘hayāt ātmadravya,’ ‘hayāt gnānādiguṇ’ ane ‘hayāt siddhatvādiparyāy’ — em traṇ prakāre vistāravāmān āve chhe. e ja pramāṇe sarva dravyo viṣhe samajavun.

vaḷī ek ātmāno je hayātīguṇ chhe te ātmadravya nathī, (hayātīguṇ sivāyano) gnānādiguṇ nathī ke siddhatvādiparyāy nathī, ane je ātmadravya chhe, (hayātī sivāyano) gnānādiguṇ chhe ke siddhatvādiparyāy chhe te hayātīguṇ nathī — em paraspar temane atadbhāv chhe ke je atadbhāvane līdhe temane anyatva chhe. ā ja pramāṇe sarva dravyo viṣhe samajavun. 1. anya guṇ = sattā sivāyano bījo koī paṇ guṇ 2. tad -abhāv = teno abhāv. [ तद् -अभावः ===== तस्य अभावः।]

[tad -abhāv atadbhāvanun lakṣhaṇ (athavā svarūp) chhe. atadbhāv anyatvanun kāraṇ chhe.] pra. 27