Page 210 of 513
PDF/HTML Page 241 of 544
single page version

वाच्यो न भवति केवलज्ञानादिगुणो वा सिद्धपर्यायो वा, मुक्तजीवकेवलज्ञानादिगुणसिद्धपर्यायशब्दैश्च शुद्धसत्तागुणो वाच्यो न भवति । इत्येवं परस्परं प्रदेशाभेदेऽपि योऽसौ संज्ञादिभेदः स तस्य पूर्वोक्तलक्षणतद्भावस्याभावस्तदभावो भण्यते । स च तदभावः पुनरपि किं भण्यते । अतद्भावः संज्ञा- लक्षणप्रयोजनादिभेद इत्यर्थः । यथात्र शुद्धात्मनि शुद्धसत्तागुणेन सहाभेदः स्थापितस्तथा यथासंभवं सर्वद्रव्येषु ज्ञातव्य इत्यभिप्रायः ।।१०७।। अथ गुणगुणिनोः प्रदेशभेदनिषेधेन तमेव संज्ञादि- भेदरूपमतद्भावं दृढयति — जं दव्वं तं ण गुणो यद्द्रव्यं स न गुणः, यन्मुक्तजीवद्रव्यं स शुद्धः सन् गुणो न भवति । मुक्तजीवद्रव्यशब्देन शुद्धसत्तागुणो वाच्यो न भवतीत्यर्थः । जो वि गुणो सो ण तच्चमत्थादो

ā rīte ā gāthāmān sattānun udāharaṇ laīne atadbhāvane spaṣhṭa rīte samajāvyo. (ahīn eṭalun visheṣh chhe ke je sattāguṇ viṣhe kahyun te anya guṇo viṣhe paṇ yogya rīte samajavun. jem keḥ — sattāguṇanī māphak, ek ātmānā puruṣhārthaguṇane ‘puruṣhārthī ātmadravya,’ ‘puruṣhārthī gnānādiguṇ’ ane ‘puruṣhārthī siddhatvādiparyāy’ — em vistārī shakāy chhe. abhinna pradesho hovāne līdhe ām vistār karavāmān āve chhe, chhatān sañgnā – lakṣhaṇ – prayojanādi bhed hovāne līdhe puruṣhārthaguṇane tathā ātmadravyane, gnānādi anyaguṇane ke siddhatvādiparyāyane atadbhāv chhe ke je atadbhāv temanāmān anyatvanun kāraṇ chhe.) 107.

– āne atatpaṇun jāṇavun, na abhāvane; bhākhyun jine.108.

anvayārthaḥ — [अर्थात्] svarūp -apekṣhāe [यद् द्रव्यं] je dravya chhe [तत् न गुणः] te guṇ nathī [यः अपि गुणः] ane je guṇ chhe [सः न तत्त्वं] te dravya nathī; — [एषः हि अतद्भावः] ā atadbhāv chhe; [न एव अभावः] sarvathā abhāv te atadbhāv nathī; [इति निर्दिष्टः] ām (jinendra dvārā) darshāvavāmān āvyun chhe.

Page 211 of 513
PDF/HTML Page 242 of 544
single page version

एकस्मिन्द्रव्ये यद्द्रव्यं गुणो न तद्भवति, यो गुणः स द्रव्यं न भवतीत्येवं यद्द्रव्यस्य गुणरूपेण गुणस्य वा द्रव्यरूपेण तेनाभवनं सोऽतद्भावः, एतावतैवान्यत्वव्यवहारसिद्धेः । न पुनर्द्रव्यस्याभावो गुणो गुणस्याभावो द्रव्यमित्येवंलक्षणोऽभावोऽतद्भावः । एवं सत्येकद्रव्य- स्यानेकत्वमुभयशून्यत्वमपोहरूपत्वं वा स्यात् । तथाहि — यथा खलु चेतनद्रव्यस्याभावो- ऽचेतनद्रव्यमचेतनद्रव्यस्याभावश्चेतनद्रव्यमिति तयोरनेकत्वं, तथा द्रव्यस्याभावो गुणो गुणस्याभावो द्रव्यमित्येकस्यापि द्रव्यस्यानेकत्वं स्यात् । यथा सुवर्णस्याभावे सुवर्णत्वस्या- भावः सुवर्णत्वस्याभावे सुवर्णस्याभाव इत्युभयशून्यत्वं, तथा द्रव्यस्याभावे गुणस्याभावो योऽपि गुणः स न तत्त्वं द्रव्यमर्थतः परमार्थतः, यः शुद्धसत्तागुणः स मुक्तात्मद्रव्यं न भवति । शुद्धसत्ताशब्देन मुक्तात्मद्रव्यं वाच्यं न भवतीत्यर्थः । एसो हि अतब्भावो एष उक्तलक्षणो हि स्फु टमतद्भावः । उक्तलक्षण इति कोऽर्थः । गुणगुणिनोः संज्ञादिभेदेऽपि प्रदेशभेदाभावः । णेव अभावो त्ति णिद्दिट्ठो नैवाभाव इति निर्दिष्टः । नैव अभाव इति कोऽर्थः । यथा सत्तावाचकशब्देन मुक्तात्म- द्रव्यं वाच्यं न भवति तथा यदि सत्ताप्रदेशैरपि सत्तागुणात्सकाशाद्भिन्नं भवति तदा यथा

ṭīkāḥ — ek dravyamān, je dravya chhe te guṇ nathī, je guṇ chhe te dravya nathī — e rīte je dravyanun guṇarūpe abhavan ( – nahi hovun) athavā guṇanun dravyarūpe abhavan te atadbhāv chhe; kāraṇ ke āṭalāthī ja anyatvavyavahār ( – anyatvarūp vyavahār) siddha thāy chhe. parantu dravyano abhāv te guṇ, guṇano abhāv te dravya — evā lakṣhaṇavāḷo abhāv te atadbhāv nathī. jo em hoy to (1) ek dravyane anekapaṇun āve, (2) ubhayashūnyatā thāy (arthāt banneno abhāv thāy), athavā (3) apoharūpatā thāy. te samajāvavāmān āve chheḥ —

(dravyano abhāv te guṇ ane guṇano abhāv te dravya em mānatān pratham doṣh ā pramāṇe āveḥ)

(1) jem chetanadravyano abhāv te achetanadravya chhe, achetanadravyano abhāv te chetanadravya chhe — e rīte temane anekapaṇun (be -paṇun) chhe, tem dravyano abhāv te guṇ, guṇano abhāv te dravya — e rīte ek dravyane paṇ anekapaṇun āve (arthāt dravya ek hovā chhatān tene anekapaṇāno prasaṅg āve).

(athavā ubhayashūnyatvarūp bījo doṣh ā pramāṇe āveḥ) (2) jem suvarṇano abhāv thatān suvarṇapaṇāno abhāv thāy, suvarṇapaṇāno abhāv thatān suvarṇano abhāv thāy — e rīte ubhayashūnyatva (banneno abhāv) thāy, tem dravyano abhāv thatān guṇano abhāv thāy, guṇano abhāv thatān dravyano abhāv thāy — e rīte

Page 212 of 513
PDF/HTML Page 243 of 544
single page version

गुणस्याभावे द्रव्यस्याभाव इत्युभयशून्यत्वं स्यात् । यथा पटाभावमात्र एव घटो घटाभावमात्र एव पट इत्युभयोरपोहरूपत्वं, तथा द्रव्याभावमात्र एव गुणो गुणाभावमात्र एव द्रव्य- मित्यत्राप्यपोहरूपत्वं स्यात् । ततो द्रव्यगुणयोरेकत्वमशून्यत्वमनपोहत्वं चेच्छता यथोदित एवातद्भावोऽभ्युपगन्तव्यः ।।१०८।।

जीवप्रदेशेभ्यः पुद्गलद्रव्यं भिन्नं सद्द्रव्यान्तरं भवति तथा सत्तागुणप्रदेशेभ्यो मुक्तजीवद्रव्यं सत्तागुणाद्भिन्नं सत्पृथग्द्रव्यान्तरं प्राप्नोति । एवं किं सिद्धम् । सत्तागुणरूपं पृथग्द्रव्यं मुक्तात्मद्रव्यं च पृथगिति द्रव्यद्वयं जातं, न च तथा । द्वितीयं च दूषणं प्राप्नोति — यथा सुवर्णत्वगुणप्रदेशेभ्यो ubhayashūnyatā thāy (arthāt dravya tem ja guṇ bannenā abhāvano prasaṅg āve).

(athavā apoharūpatā nāmano trījo doṣh ā pramāṇe āveḥ) (3) jem paṭ -abhāvamātra ja ghaṭ chhe, ghaṭ -abhāvamātra ja paṭ chhe (arthāt vastranā kevaḷ abhāv jeṭalo ja ghaḍo chhe ane ghaḍānā kevaḷ abhāv jeṭalun ja vastra chhe) — e rīte bannene apoharūpatā chhe, tem dravya -abhāvamātra ja guṇ thāy, guṇ -abhāvamātra ja dravya thāy — e rīte āmān paṇ (dravya -guṇamān paṇ) *apoharūpatā thāy (arthāt kevaḷ nakārarūpatāno prasaṅg āve).

māṭe dravya ane guṇanun ekatva, ashūnyatva ne ²anapohatva ichchhanāre yathokta ja (jevo kahyo tevo ja) atadbhāv mānavāyogya chhe. 108.

2. anapohatva = apoharūpapaṇun na hovun te; kevaḷ nakārātmakapaṇun na hovun te.

Page 213 of 513
PDF/HTML Page 244 of 544
single page version

द्रव्यं हि स्वभावे नित्यमवतिष्ठमानत्वात्सदिति प्राक् प्रतिपादितम् । स्वभावस्तु द्रव्यस्य परिणामोऽभिहितः । य एव द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः, स एव सदविशिष्टो गुण इतीह साध्यते । यदेव हि द्रव्यस्वरूपवृत्तिभूतमस्तित्वं द्रव्यप्रधाननिर्देशात्सदिति संशब्द्यते तदविशिष्टगुणभूत एव द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः, द्रव्यवृत्तेर्हि त्रिकोटिसमय- भिन्नस्य सुवर्णस्याभावस्तथैव सुवर्णप्रदेशेभ्यो भिन्नस्य सुवर्णत्वगुणस्याप्यभावः, तथा सत्तागुण- प्रदेशेभ्यो भिन्नस्य मुक्तजीवद्रव्यस्याभावस्तथैव मुक्तजीवद्रव्यप्रदेशेभ्यो भिन्नस्य सत्तागुणस्याप्यभावः इत्युभयशून्यत्वं प्राप्नोति । यथेदं मुक्तजीवद्रव्ये संज्ञादिभेदभिन्नस्यातद्भावस्तस्य सत्तागुणेन सह प्रदेशाभेदव्याख्यानं कृतं तथा सर्वद्रव्येषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्यर्थः ।।१०८।। एवं द्रव्यस्यास्तित्व- कथनरूपेण प्रथमगाथा, पृथक्त्वलक्षणातद्भावाभिधानान्यत्वलक्षणयोः कथनेन द्वितीया, संज्ञालक्षण- प्रयोजनादिभेदरूपस्यातद्भावस्य विवरणरूपेण तृतीया, तस्यैव दृढीकरणार्थं च चतुर्थीति द्रव्यगुण- योरभेदविषये युक्तिकथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन पञ्चमस्थलं गतम् । अथ सत्ता गुणो भवति, द्रव्यं

anvayārthaḥ — [यः खलु] je, [द्रव्यस्वभावः परिणामः] dravyanā svabhāvabhūt (utpād- vyayadhrauvyātmak) pariṇām chhe [सः] te (pariṇām) [सदविशिष्टः गुणः] ‘sat’thī avishiṣhṭa (-sattāthī koī judo nahi evo) guṇ chhe. ‘[स्वभावे अवस्थितं] svabhāvamān avasthit (hovāthī) [द्रव्यं] dravya [सत्] sat chhe’ — [इति जिनोपदेशः] evo je (99mī gāthāmān kahelo) jinopadesh [अयम्] te ja ā chhe (arthāt 99mī gāthānā kathanamānthī ā gāthāmān kahelo bhāv saheje nīkaḷe chhe).

ṭīkāḥ — dravya svabhāvamān nitya avasthit hovāthī sat chhe — em pūrve (99mī gāthāmān) pratipādit karavāmān āvyun chhe; ane (tyān) dravyano svabhāv pariṇām kahevāmān āvyo chhe. ahīn em siddha karavāmān āve chhe ke — je dravyanā svabhāvabhūt pariṇām chhe, te ja ‘sat’thī avishiṣhṭa ( – astitvathī abhinna evo, astitvathī koī bījo nahi evo) guṇ chhe.

dravyanā svarūpanī vr̥uttibhūt evun je astitva dravyapradhān kathan dvārā ‘sat’ shabdathī kahevāmān āve chhe, tenāthī avishiṣhṭa ( – te astitvathī ananya) guṇabhūt ja dravyasvabhāvabhūt pariṇām chhe; kāraṇ ke dravyanī ¹vr̥utti traṇ prakāranā samayane sparshatī 1. vr̥utti = vartavun te; hayāt rahevun te; ṭakavun te.

Page 214 of 513
PDF/HTML Page 245 of 544
single page version

स्पर्शिन्याः प्रतिक्षणं तेन तेन स्वभावेन परिणमनात् । द्रव्यस्वभावभूत एव तावत्परिणामः । स त्वस्तित्वभूतद्रव्यवृत्त्यात्मकत्वात्सदविशिष्टो द्रव्यविधायको गुण एवेति सत्ताद्रव्ययो- र्गुणगुणिभावः सिद्धयति ।।१०९।।

च गुणी भवतीति प्रतिपादयति — जो खलु दव्वसहावो परिणामो यः खलु स्फु टं द्रव्यस्य स्वभावभूतः परिणामः पञ्चेन्द्रियविषयानुभवरूपमनोव्यापारोत्पन्नसमस्तमनोरथरूपविकल्पजालाभावे सति यश्चिदा- नन्दैकानुभूतिरूपः स्वस्थभावस्तस्योत्पादः, पूर्वोक्तविकल्पजालविनाशो व्ययः, तदुभयाधारभूतजीवत्वं ध्रौव्यमित्युक्तलक्षणोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकजीवद्रव्यस्य स्वभावभूतो योऽसौ परिणामः सो गुणो स गुणो भवति । स परिणामः कथंभूतः सन्गुणो भवति । सदविसिट्ठो सतोऽस्तित्वादविशिष्टोऽभिन्नस्तदुत्पादादित्रयं तिष्ठत्यस्तित्वं चैकं तिष्ठत्यस्तित्वेन सह कथमभिन्नो भवतीति चेत् । ‘‘उत्पादव्ययध्रौव्ययुक्तं सत्’’ इति वचनात् । एवं सति सत्तैव गुणो भवतीत्यर्थः । इति गुणव्याख्यानं गतम् । सदवट्ठिदं सहावे दव्वं ति सदवस्थितं स्वभावे द्रव्यमिति । द्रव्यं परमात्मद्रव्यं भवति । किं कर्तृ । सदिति । केन । अभेद- नयेन । कथंभूतम् । सत् अवस्थितम् । क्व । उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकस्वभावे । जिणोवदेसोयं अयं जिनोपदेश इति ‘सदवट्ठिदं सहावे दव्वं दव्वस्स जो हु परिणामो’ इत्यादिपूर्वसूत्रे यदुक्तं तदेवेदं व्याख्यानम्, गुणकथनं पुनरधिकमिति तात्पर्यम् । यथेदं जीवद्रव्ये गुणगुणिनोर्व्याख्यानं hovāthī (te vr̥utti arthāt astitva) pratikṣhaṇe te te svabhāve pariṇame chhe.

(ā pramāṇe) tyāre pratham to, dravyanā svabhāvabhūt ja pariṇām chhe; ane te (utpādavyayadhrauvyātmak pariṇām), astitvabhūt evī dravyanī vr̥uttisvarūp hovāne līdhe, ‘sat’ thī avishiṣhṭa evo, dravyavidhāyak ( – dravyane rachanāro) guṇ ja chhe. — ā rīte sattā ne dravyanun guṇ -guṇīpaṇun siddha thāy chhe. 109.

Page 215 of 513
PDF/HTML Page 246 of 544
single page version

न खलु द्रव्यात्पृथग्भूतो गुण इति वा पर्याय इति वा कश्चिदपि स्यात्; यथा सुवर्णात्पृथग्भूतं तत्पीतत्वादिकमिति वा तत्कुण्डलत्वादिकमिति वा । अथ तस्य तु द्रव्यस्य स्वरूपवृत्तिभूतमस्तित्वाख्यं यद्द्रव्यत्वं स खलु तद्भावाख्यो गुण एव भवन् किं हि द्रव्यात्पृथग्भूतत्वेन वर्तते । न वर्तत एव । तर्हि द्रव्यं सत्ताऽस्तु स्वयमेव ।।११०।।

anvayārthaḥ — [इह] ā vishvamān [गुणः इति वा कश्चित्] guṇ evun koī [पर्यायः इति वा] ke paryāy evun koī, [द्रव्यं विना न अस्ति] dravya vinā ( – dravyathī judun) hotun nathī; [द्रव्यत्वं पुनः भावः] ane dravyatva te bhāv chhe (arthāt astitva te guṇ chhe); [तस्मात्] tethī [द्रव्यं स्वयं सत्ता] dravya pote sattā (arthāt astitva) chhe.

ṭīkāḥ — kharekhar dravyathī pr̥uthagbhūt (judun) guṇ evun koī ke paryāy evun koī paṇ na hoy; — jem suvarṇathī pr̥uthagbhūt tenī pīḷāsh ādi ke tenun kuṇḍaḷapaṇun ādi hotān nathī tem. have, te dravyanā svarūpanī vr̥uttibhūt ‘astitva’ nāmathī kahevātun je dravyatva te teno ‘bhāv’nāmathī kahevāto guṇ ja hovāthī, shun te dravyathī pr̥uthakpaṇe varte chhe? nathī ja vartatun. to pachhī dravya svayamev (pote ja) sattā ho. 110.

Page 216 of 513
PDF/HTML Page 247 of 544
single page version

एवमेतद्यथोदितप्रकारसाकल्याकलङ्कलाञ्छनमनादिनिधनं सत्स्वभावे प्रादुर्भावमास्कन्दति द्रव्यम् । स तु प्रादुर्भावो द्रव्यस्य द्रव्याभिधेयतायां सद्भावनिबद्ध एव स्यात्; पर्यायाभिधेयतायां त्वसद्भावनिबद्ध एव । तथाहि — यदा द्रव्यमेवाभिधीयते न पर्यायास्तदा प्रभवावसान- वर्जिताभिर्यौगपद्यप्रवृत्ताभिर्द्रव्यनिष्पादिकाभिरन्वयशक्तिभिः प्रभवावसानलाञ्छनाः क्रमप्रवृत्ताः मोक्षपर्यायः केवलज्ञानादिरूपो गुणसमूहश्च येन कारणेन तद्द्वयमपि परमात्मद्रव्यं विना नास्ति, न विद्यते । कस्मात् । प्रदेशाभेदादिति । उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकशुद्धसत्तारूपं मुक्तात्मद्रव्यं भवति । तस्मादभेदेन सत्तैव द्रव्यमित्यर्थः । यथा मुक्तात्मद्रव्ये गुणपर्यायाभ्यां सहाभेदव्याख्यानं कृतं तथा यथासंभवं सर्वद्रव्येषु ज्ञातव्यमिति ।।११०।। एवं गुणगुणिव्याख्यानरूपेण प्रथमगाथा, द्रव्यस्य गुणपर्यायाभ्यां सह भेदो नास्तीति कथनरूपेण द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयेन षष्ठस्थलं गतम् ।। अथ द्रव्यस्य द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयाभ्यां सदुत्पादासदुत्पादौ दर्शयति – एवंविहसब्भावे एवंविधसद्भावे सत्तालक्षणमुत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणं गुणपर्यायलक्षणं द्रव्यं चेत्येवंविधपूर्वोक्तसद्भावे स्थितं, अथवा एवंविहं सहावे इति पाठान्तरम् । तत्रैवंविधं पूर्वोक्तलक्षणं स्वकीयसद्भावे स्थितम् । किम् । दव्वं द्रव्यं कर्तृ । किं

anvayārthaḥ — [एवंविधं द्रव्यं] āvun (pūrvokta) dravya [स्वभावे] svabhāvamān [द्रव्यार्थ- पर्यायार्थाभ्यां] dravyārthik ane paryāyārthik nayo vaḍe [सदसद्भावनिबद्धं प्रादुर्भावं] sadbhāvasambaddha ane asadbhāvasambaddha utpādane [सदा लभते] sadā pāme chhe.

ṭīkāḥ — ā pramāṇe yathodit sarva prakāre ¹akalaṅk lakṣhaṇavāḷun, anādinidhan ā dravya sat -svabhāvamān (astitvasvabhāvamān) utpād pāme chhe. dravyano te utpād, dravyanī ²abhidheyatā vakhate sadbhāvasambaddha ja chhe ane paryāyonī abhidheyatā vakhate asad- bhāvasambaddha ja chhe. te spaṣhṭa samajāvavāmān āve chheḥ —

jyāre dravya ja kahevāmān āve chhe — paryāyo nahi, tyāre utpattivināsh rahit, yugapad pravartatī, dravyanī nipajāvanārī ³anvayashaktio vaḍe, utpattivināshalakṣhaṇavāḷī, krame 1. akalaṅk = nirdoṣh. (ā dravya pūrve kahelā sarva prakāre nirdoṣh lakṣhaṇavāḷun chhe.) 2. abhidheyatā = kahevāyogyapaṇun; vivakṣhā; kathanī. 3. anvayashaktio = anvayarūp shaktio. (anvayashaktio utpatti ane nāsh vinānī chhe,

Page 217 of 513
PDF/HTML Page 248 of 544
single page version

पर्यायनिष्पादिका व्यतिरेकव्यक्तीस्तास्ताः संक्रामतो द्रव्यस्य सद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः, हेमवत् । तथाहि — यदा हेमैवाभिधीयते नाङ्गदादयः पर्यायास्तदा हेमसमानजीविताभिर्यौग- पद्यप्रवृत्ताभिर्हेमनिष्पादिकाभिरन्वयशक्ति भिरङ्गदादिपर्यायसमानजीविताः क्रमप्रवृत्ता अङ्गदादि- पर्यायनिष्पादिका व्यतिरेकव्यक्तीस्तास्ताः संक्रामतो हेम्नः सद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः । यदा तु पर्याया एवाभिधीयन्ते न द्रव्यं, तदा प्रभवावसानलाञ्छनाभिः क्रमप्रवृत्ताभिः पर्यायनिष्पादिकाभिर्व्यतिरेकव्यक्तिभिस्ताभिस्ताभिः प्रभवावसानवर्जिता यौगपद्यप्रवृत्ता द्रव्य- करोति । सदा लभदि सदा सर्वकालं लभते । किं कर्मतापन्नम् । पादुब्भावं प्रादुर्भावमुत्पादम् । कथंभूतम् । सदसब्भावणिबद्धं सद्भावनिबद्धमसद्भावनिबद्धं च । काभ्यां कृत्वा । दव्वत्थपज्जयत्थेहिं द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिकनयाभ्यामिति । तथाहि — यथा यदा काले द्रव्यार्थिकनयेन विवक्षा क्रियते यदेव कटकपर्याये सुवर्णं तदेव कङ्कणपर्याये नान्यदिति, तदा काले सद्भावनिबद्ध एवोत्पादः । कस्मादिति चेत् । द्रव्यस्य द्रव्यरूपेणाविनष्टत्वात् । यदा पुनः पर्यायविवक्षा क्रियते कटकपर्यायात् सकाशादन्यो यः कङ्कणपर्यायः सुवर्णसम्बन्धी स एव न भवति, तदा पुनरसदुत्पादः । कस्मादिति चेत् । पूर्वपर्यायस्य विनष्टत्वात् । तथा यदा द्रव्यार्थिकनयविवक्षा क्रियते य एव पूर्वं गृहस्थावस्थायामेवमेवं गृहव्यापारं कृतवान् पश्चाज्जिनदीक्षां गृहीत्वा स एवेदानीं रामादिकेवलिपुरुषो निश्चयरत्नत्रयात्मकपरमात्मध्याने- pravartatī, paryāyonī nipajāvanārī te te ¹vyatirekavyaktione pāmatā dravyane ²sadbhāvasambaddha ja utpād chhe; suvarṇanī jem. te ā pramāṇeḥ jyāre suvarṇa ja kahevāmān āve chhe — bājubandh vagere paryāyo nahi, tyāre suvarṇa jeṭalun ṭakanārī, yugapad pravartatī, suvarṇanī nipajāvanārī anvayashaktio vaḍe, bājubandh vagere paryāyo jeṭalun ṭakanārī, krame pravartatī, bājubandh vagere paryāyonī nipajāvanārī te te vyatirekavyaktione pāmatā suvarṇane sadbhāvasambaddha ja utpād chhe.

ane jyāre paryāyo ja kahevāmān āve chhe — dravya nahi, tyāre utpattivināsh jemanun lakṣhaṇ chhe evī, krame pravartatī, paryāyonī nipajāvanārī te te vyatirekavyaktio vaḍe, utpattivināsh rahit, yugapad pravartatī, dravyanī nipajāvanārī anvayashaktione pāmatā 1. vyatirekavyaktio = bhedarūp pragaṭatāo. [vyatirekavyaktio utpattivināsh pāme chhe, krame pravarte chhe

ane paryāyone nipajāve chhe. shrutagnān, kevaḷagnān vagere tathā svarūpācharaṇachāritra, yathākhyātachāritra vagere ātmadravyanī vyatirekavyaktio chhe. vyatirek tathā anvayanā artho māṭe 190 tathā 191mā pānānun padaṭippaṇ (phūṭanoṭ) juo.] 2. sadbhāvasambaddha = hayātī sāthe sambandhavāḷo – saṅkaḷāyelo. [dravyanī vivakṣhā vakhate, anvayashaktione

mukhya ane vyatirekavyaktione gauṇ karātī hovāthī dravyane sadbhāvasambaddha utpād (sat -utpād, hayātano utpād) chhe.] pra. 28

Page 218 of 513
PDF/HTML Page 249 of 544
single page version

निष्पादिका अन्वयशक्तीः संक्रामतो द्रव्यस्यासद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः, हेमवदेव । तथाहि — यदाङ्गदादिपर्याया एवाभिधीयन्ते न हेम, तदाङ्गदादिपर्यायसमानजीविताभिः क्रमप्रवृत्ताभिरङ्गदादिपर्यायनिष्पादिकाभिर्व्यतिरेकव्यक्तिभिस्ताभिस्ताभिर्हेमसमानजीविता यौगपद्यप्रवृत्ता हेमनिष्पादिका अन्वयशक्तिः संक्रामतो हेम्नोऽसद्भावनिबद्ध एव प्रादुर्भावः । अथ पर्यायाभिधेयतायामप्यसदुत्पत्तौ पर्यायनिष्पादिकास्तास्ता व्यतिरेकव्यक्तयो यौगपद्यप्रवृत्ति- मासाद्यान्वयशक्तित्वमापन्नाः पर्यायान् द्रवीकुर्युः, तथाङ्गदादिपर्यायनिष्पादिकाभिस्ताभि- स्ताभिर्व्यतिरेकव्यक्तिभिर्यौगपद्यप्रवृत्तिमासाद्यान्वयशक्तित्वमापन्नाभिरङ्गदादिपर्याया अपि हेमी- क्रियेरन् । द्रव्याभिधेयतायामपि सदुत्पत्तौ द्रव्यनिष्पादिका अन्वयशक्तयः क्रमप्रवृत्तिमासाद्य तत्तद्वयतिरेकव्यक्तित्वमापन्ना द्रव्यं पर्यायीकुर्युः, तथा हेमनिष्पादिकाभिरन्वयशक्तिभिः नानन्तसुखामृततृप्तो जातः, न चान्य इति, तदा सद्भावनिबद्ध एवोत्पादः । कस्मादिति चेत् । पुरुषत्वेनाविनष्टत्वात् । यदा तु पर्यायनयविवक्षा क्रियते पूर्वं सरागावस्थायाः सकाशादन्योऽयं भरतसगररामपाण्डवादिकेवलिपुरुषाणां संबन्धी निरुपरागपरमात्मपर्यायः स एव न भवति, तदा dravyane *asadbhāvasambaddha ja utpād chhe; suvarṇanī jem ja. te ā pramāṇeḥ jyāre bājubandh vagere paryāyo ja kahevāmān āve chhe — suvarṇa nahi, tyāre bājubandh vagere paryāyo jeṭalun ṭakanārī, krame pravartatī, bājubandh vagere paryāyonī nipajāvanārī te te vyatirek- vyaktio vaḍe, suvarṇa jeṭalun ṭakanārī, yugapad pravartatī, suvarṇanī nipajāvanārī anvay- shaktione pāmatā suvarṇane asadbhāvayukta ja utpād chhe.

have, paryāyonī abhidheyatā vakhate paṇ, asat -utpādamān paryāyonī nipajāvanārī te te vyatirekavyaktio yugapadpravr̥utti pāmīne anvayashaktipaṇāne pāmatī thakī paryāyone dravya kare chhe ( – paryāyonī vivakṣhā vakhate paṇ, vyatirekavyaktio anvayashaktirūp banatī thakī paryāyone dravyarūp kare chhe); jem bājubandh vagere paryāyonī nipajāvanārī te te vyatirekavyaktio yugapadpravr̥utti pāmīne anvayashaktipaṇāne pāmatī thakī bājubandh vagere paryāyone suvarṇa kare chhe tem. dravyanī abhidheyatā vakhate paṇ, sat -utpādamān dravyanī nipajāvanārī anvayashaktio kramapravr̥utti pāmīne te te vyatirekavyaktipaṇāne pāmatī thakī dravyane paryāyo ( – paryāyorūp) kare chhe, jem suvarṇanī nipajāvanārī anvayashaktio *asadbhāvasambaddha = ahayātī sāthe sambandhavāḷo — saṅkaḷāyelo. [paryāyonī vivakṣhā vakhate, vyatirek-

Page 219 of 513
PDF/HTML Page 250 of 544
single page version

क्रमप्रवृत्तिमासाद्य तत्तद्वयतिरेकमापन्नाभिर्हेमाङ्गदादिपर्यायमात्रीक्रियेत । ततो द्रव्यार्थादेशा- त्सदुत्पादः, पर्यायार्थादेशादसत् इत्यनवद्यम् ।।१११।।

पुनरसद्भावनिबद्ध एवोत्पादः । कस्मादिति चेत् । पूर्वपर्यायादन्यत्वादिति । यथेदं जीवद्रव्ये सदुत्पादा- सदुत्पादव्याख्यानं कृतं तथा सर्वद्रव्येषु यथासंभवं ज्ञातव्यमिति ।।१११।। अथ पूर्वोक्तमेव सदुत्पादं द्रव्यादभिन्नत्वेन विवृणोति — जीवो जीवः कर्ता भवं भवन् परिणमन् सन् भविस्सदि भविष्यति तावत् । kramapravr̥utti pāmīne te te vyatirekavyakitapaṇāne pāmatī thakī suvarṇane bājubandhaādi paryāyamātra ( – paryāyamātrarūp) kare chhe tem.

māṭe dravyārthik kathanathī sat -utpād chhe, paryāyārthik kathanathī asat -utpād chhe — te vāt anavadya (nirdoṣh, abādhya) chhe.

bhāvārthaḥ — je pahelān hayāt hoy tenī ja utpattine sat -utpād kahe chhe ane je pahelān hayāt na hoy tenī utpattine asat -utpād kahe chhe. jyāre paryāyone gauṇ karīne dravyanun mukhyapaṇe kathan karavāmān āve chhe, tyāre to je hayāt hatun te ja utpanna thāy chhe (kāraṇ ke dravya to traṇe kāḷe hayāt chhe); tethī dravyārthik nayathī to dravyane sat- utpād chhe. ane jyāre dravyane gauṇ karīne paryāyonun mukhyapaṇe kathan karavāmān āve chhe, tyāre je hayāt nahotun te utpanna thāy chhe (kāraṇ ke vartamān paryāy bhūtakāḷe hayāt nahoto), tethī paryāyārthik nayathī dravyane asat -utpād chhe.

ahīn e lakṣhamān rākhavun ke dravya ane paryāyo judī judī vastuo nathī; tethī paryāyonī vivakṣhā vakhate paṇ, asat -utpādamān, je paryāyo chhe te dravya ja chhe, ane dravyanī vivakṣhā vakhate paṇ, sat -utpādamān, je dravya chhe te paryāyo ja chhe. 111.

have (sarva paryāyomān dravya ananya chhe arthāt tenun te ja chhe māṭe tene sat -utpād chhe – em) sat -utpādane ananyapaṇā vaḍe nakkī kare chheḥ —

Page 220 of 513
PDF/HTML Page 251 of 544
single page version

द्रव्यं हि तावद्द्रव्यत्वभूतामन्वयशक्तिं नित्यमप्यपरित्यजद्भवति सदेव । यस्तु द्रव्यस्य पर्यायभूताया व्यतिरेकव्यक्तेः प्रादुर्भावः तस्मिन्नपि द्रव्यत्वभूताया अन्वयशक्तेरप्रच्यवनात् द्रव्यमनन्यदेव । ततोऽनन्यत्वेन निश्चीयते द्रव्यस्य सदुत्पादः । तथाहि — जीवो द्रव्यं भवन्नारकतिर्यग्मनुष्यदेवसिद्धत्वानामन्यतमेन पर्यायेण द्रव्यस्य पर्यायदुर्ललितवृत्तित्वाद- वश्यमेव भविष्यति । स हि भूत्वा च तेन किं द्रव्यत्वभूतामन्वयशक्तिमुज्झति, नोज्झति । किं किं भविष्यति । निर्विकारशुद्धोपयोगविलक्षणाभ्यां शुभाशुभोपयोगाभ्यां परिणम्य णरोऽमरो वा परो नरो देवः परस्तिर्यङ्नारकरूपो वा निर्विकारशुद्धोपयोगेन सिद्धो वा भविष्यति । भवीय पुणो एवं पूर्वोक्तप्रकारेण पुनर्भूत्वापि । अथवा द्वितीयव्याख्यानम् । भवन् वर्तमानकालापेक्षया भविष्यति भाविकालापेक्षया भूत्वा भूतकालापेक्षया चेति कालत्रये चैवं भूत्वापि किं दव्वत्तं पजहदि किं द्रव्यत्वं परित्यजति । ण चयदि द्रव्यार्थिकनयेन द्रव्यत्वं न त्यजति, द्रव्याद्भिन्नो न भवति । अण्णो कहं हवदि

anvayārthaḥ — [जीवः] jīv [भवन्] pariṇamato hovāthī [नरः] manuṣhya, [अमरः] dev [वा] athavā [परः] bījun kāī (-tiryañch, nārak ke siddha) [भविष्यति] thashe. [पुनः] parantu [भूत्वा] manuṣhyadevādik thaine [किं] shun te [द्रव्यत्वं प्रजहाति] dravyapaṇāne chhoḍe chhe? [न जहत्] nahi chhoḍato thako te [अन्यः कथं भवति] anya kem hoy? (arthāt te anya nathī, teno te ja chhe.)

ṭīkāḥ — pratham to dravya dravyatvabhūt anvayashaktine sadāy nahi chhoḍatun thakun sat ja (hayāt ja) chhe. ane dravyane je paryāyabhūt vyatirekavyaktino utpād thāy chhe temān paṇ dravyatvabhūt anvayashaktinun achyutapaṇun hovāthī dravya ananya ja chhe (arthāt te utpādamān paṇ anvayashakti to apatit – avinaṣhṭa – nishchaḷ hovāthī dravya tenun te ja chhe, anya nathī). māṭe ananyapaṇā vaḍe dravyano sat -utpād nakkī thāy chhe (arthāt upar kahyun tem dravyanun dravya -apekṣhāe ananyapaṇun hovāthī, tene sat -utpād chhe — em ananyapaṇā dvārā siddha thāy chhe).

ā vātane (udāharaṇathī) spaṣhṭa karavāmān āve chheḥ jīv dravya hovāthī ane dravya paryāyomān vartatun hovāthī jīv nārakatva, tiryañchatva, manuṣhyatva, devatva ane siddhatvamānnā koī ek paryāye avashyamev thashe — pariṇamashe. parantu te jīv te paryāyarūpe thaine shun dravyatvabhūt anvayashaktine chhoḍe chhe? nathī chhoḍato. jo nathī

Page 221 of 513
PDF/HTML Page 252 of 544
single page version

यदि नोज्झति कथमन्यो नाम स्यात्, येन प्रकटितत्रिकोटिसत्ताकः स एव न स्यात् ।।११२।।

bhāvārthaḥ — jīv manuṣhya -devādik paryāye pariṇamatān chhatān anya thaī jato nathī, ananya rahe chhe, teno te ja rahe chhe; kāraṇ ke ‘te ja ā devano jīv chhe, je pūrva bhave manuṣhya hato ane amuk bhave tiryañch hato’ em gnān thaī shake chhe. ā rīte, jīvanī māphak, darek dravya potānā sarva paryāyomān tenun te ja rahe chhe, anya thaī jatun nathī — ananya rahe chhe. ām dravyanun ananyapaṇun hovāthī dravyano sat -utpād nakkī thāy chhe. 112.

anvayārthaḥ — [मनुजः] manuṣhya te [देवः न भवति] dev nathī, [वा] athavā [देवः] dev te [मानुषः वा सिद्धः वा] manuṣhya ke siddha nathī; [एवम् अभवन्] em nahi hoto thako [अनन्यभावं कथं लभते] ananya kem hoy?

Page 222 of 513
PDF/HTML Page 253 of 544
single page version

पर्याया हि पर्यायभूताया आत्मव्यतिरेकव्यक्तेः काल एव सत्त्वात्ततोऽन्यकालेषु भवन्त्यसन्त एव । यश्च पर्यायाणां द्रव्यत्वभूतयान्वयशक्त्यानुस्यूतः क्रमानुपाती स्वकाले प्रादुर्भावः तस्मिन्पर्यायभूताया आत्मव्यतिरेकव्यक्तेः पूर्वमसत्त्वात्पर्याया अन्य एव । ततः पर्यायाणामन्यत्वेन निश्चीयते पर्यायस्वरूपकर्तृकरणाधिकरणभूतत्वेन पर्यायेभ्योऽपृथग्भूतस्य द्रव्यस्यासदुत्पादः । तथाहि — न हि मनुजस्त्रिदशो वा सिद्धो वा स्यात्, न हि त्रिदशो मनुजो वा सिद्धो वा स्यात् । एवमसन् कथमनन्यो नाम स्यात्, येनान्य एव न स्यात्; येन च निष्पद्यमानमनुजादिपर्यायं जायमानवलयादिविकारं काञ्चनमिव जीवद्रव्यमपि प्रतिपद- मन्यन्न स्यात् ।।११३।। देवपर्यायकाले मनुष्यपर्यायस्यानुपलम्भात् । देवो वा माणुसो व सिद्धो वा देवो वा मनुष्यो न भवति स्वात्मोपलब्धिरूपसिद्धपर्यायो वा न भवति । कस्मात् । पर्यायाणां परस्परं भिन्नकालत्वात्, सुवर्णद्रव्ये कुण्डलादिपर्यायाणामिव । एवं अहोज्जमाणो एवमभवन्सन् अणण्णभावं कधं लहदि अनन्यभाव-

ṭīkāḥ — paryāyo paryāyabhūt svavyatirekavyaktinā kāḷe ja sat (-hayāt) hovāne līdhe tenāthī anya kāḷomān asat ja (-ahayāt ja) chhe. ane paryāyono dravyatvabhūt anvayashakti sāthe gūnthāyelo ( – ekarūpapaṇe joḍāyelo) je kramānupātī (kramānusār) svakāḷe utpād thāy chhe temān paryāyabhūt svavyatirekavyaktinun pūrve asatpaṇun hovāthī, paryāyo anya ja chhe. māṭe paryāyonā anyapaṇā vaḍe dravyano — ke je paryāyonā svarūpanun kartā, karaṇ ane adhikaraṇ hovāne līdhe paryāyothī apr̥uthak chhe teno — asat -utpād nakkī thāy chhe.

ā vātane (udāharaṇ vaḍe) spaṣhṭa karavāmān āve chheḥ manuṣhya te dev ke siddha nathī, dev te manuṣhya ke siddha nathī; e rīte nahi hoto thako ananya ( – teno te ja) kem hoy, ke jethī anya ja na hoy ane jethī manuṣhyādi paryāyo jene nīpaje chhe evun jīvadravya paṇ — valayādi vikāro (kaṅkaṇ vagere paryāyo) jene ūpaje chhe evā suvarṇanī jem — pade pade (pagale pagale, paryāye paryāye) anya na hoy? [jem kaṅkaṇ, kuṇḍaḷ vagere paryāyo anya chhe (-bhinnabhinna chhe, tenā te ja nathī) tethī te paryāyo karanārun suvarṇa paṇ anya chhe, tem manuṣhya, dev vagere paryāyo anya chhe tethī te paryāyo karanārun jīvadravya paṇ paryāy -apekṣhāe anya chhe.]

bhāvārthaḥ — jīv anādi -anant hovā chhatān, manuṣhyaparyāyakāḷe devaparyāyanī ke svātmopalabdhirūp siddhaparyāyanī aprāpti chhe arthāt manuṣhya te dev ke siddha nathī māṭe te paryāyo anya -anya chhe. ā rīte paryāyo anya hovāthī, te paryāyono karanār, sādhan ane ādhār evo jīv paṇ paryāy -apekṣhāe anyapaṇāne pāme chhe. ā rīte, jīvanī māphak,

Page 223 of 513
PDF/HTML Page 254 of 544
single page version

सर्वस्य हि वस्तुनः सामान्यविशेषात्मकत्वात्तत्स्वरूपमुत्पश्यतां यथाक्रमं सामान्य- विशेषौ परिच्छिन्दती द्वे किल चक्षुषी, द्रव्यार्थिकं पर्यायार्थिकं चेति । तत्र पर्यायार्थिक- मेकत्वं कथं लभते, न कथमपि । तत एतावदायाति असद्भावनिबद्धोत्पादः पूर्वपर्यायाद्भिन्नो भवतीति ।।११३।। अथैकद्रव्यस्य पर्यायैस्सहानन्यत्वाभिधानमेकत्वमन्यत्वाभिधानमनेकत्वं च नय- विभागेन दर्शयति, अथवा पूर्वोक्तसद्भावनिबद्धासद्भावनिबद्धमुत्पादद्वयं प्रकारान्तरेण समर्थयति — हवदि भवति । किं कर्तृ । सव्वं दव्वं सर्वं विवक्षिताविवक्षितजीवद्रव्यम् । किंविशिष्टं भवति । अणण्णं अनन्यमभिन्नमेकं तन्मयमिति । केन सह । तेन नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवरूपविभावपर्यायसमूहेन केवल- ज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयशक्तिरूपसिद्धपर्यायेण च । केन कृत्वा । दव्वट्ठिएण शुद्धान्वयद्रव्यार्थिकनयेन । कस्मात् । कुण्डलादिपर्यायेषु सुवर्णस्येव भेदाभावात् । तं पज्जयट्ठिएण पुणो तद्द्रव्यं पर्यायार्थिकनयेन darek dravyane paryāy -apekṣhāe anyapaṇun chhe. ām dravyane anyapaṇun hovāthī dravyane asat- utpād chhe em nishchit thāy chhe. 113.

have ek dravyane anyatva ane ananyatva hovāmān je virodh tene dūr kare chhe (arthāt temān virodh nathī āvato em darshāve chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [द्रव्यार्थिकेन] dravyārthik (nay) vaḍe [सर्वं] saghaḷun [द्रव्यं] dravya chhe; [पुनः च] ane vaḷī [पर्यायार्थिकेन] paryāyārthik (nay) vaḍe [तत्] te (dravya) [अन्यत्] anya -anya chhe, [तत्काले तन्मयत्वात्] kāraṇ ke te kāḷe tanmay hovāne līdhe [अनन्यत्] (dravya paryāyothī) ananya chhe.

ṭīkāḥ — kharekhar sarva vastu sāmānya -visheṣhātmak hovāthī vastunun svarūp jonārāone anukrame (1) sāmānya ane (2) visheṣhane jāṇanārān be chakṣhuo chhe — (1) dravyārthik ane (2) paryāyārthik.

Page 224 of 513
PDF/HTML Page 255 of 544
single page version

मेकान्तनिमीलितं विधाय केवलोन्मीलितेन द्रव्यार्थिकेन यदावलोक्यते तदा नारकतिर्यङ्- मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायात्मकेषु विशेषेषु व्यवस्थितं जीवसामान्यमेकमवलोकयतामनव- लोकितविशेषाणां तत्सर्वं जीवद्रव्यमिति प्रतिभाति । यदा तु द्रव्यार्थिकमेकान्तनिमीलितं विधाय केवलोन्मीलितेन पर्यायार्थिकेनावलोक्यते तदा जीवद्रव्ये व्यवस्थितान्नारकतिर्यङ्मनुष्यदेव- सिद्धत्वपर्यायात्मकान् विशेषाननेकानवलोकयतामनवलोकितसामान्यानामन्यदन्यत्प्रतिभाति, द्रव्यस्य तत्तद्विशेषकाले तत्तद्विशेषेभ्यस्तन्मयत्वेनानन्यत्वात्, गणतृणपर्णदारुमयहव्यवाहवत् । यदा तु ते उभे अपि द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिके तुल्यकालोन्मीलिते विधाय तत इतश्चावलोक्यते तदा नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायेषु व्यवस्थितं जीवसामान्यं जीवसामान्ये च व्यवस्थिता नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायात्मका विशेषाश्च तुल्यकालमेवावलोक्यन्ते । तत्रैकचक्षुरव- पुनः अण्णं अन्यद्भिन्नमनेकं पर्यायैः सह पृथग्भवति । कस्मादिति चेत् । तक्काले तम्मयत्तादो तृणाग्नि- काष्ठाग्निपत्राग्निवत् स्वकीयपर्यायैः सह तत्काले तन्मयत्वादिति । एतावता किमुक्तं भवति । द्रव्यार्थिक- नयेन यदा वस्तुपरीक्षा क्रियते तदा पर्यायसन्तानरूपेण सर्वं पर्यायकदम्बकं द्रव्यमेव प्रतिभाति । यदा तु पर्यायनयविवक्षा क्रियते तदा द्रव्यमपि पर्यायरूपेण भिन्नं भिन्नं प्रतिभाति । यदा च परस्परसापेक्ष- नयद्वयेन युगपत्समीक्ष्यते, तदैकत्वमनेकत्वं च युगपत्प्रतिभातीति । यथेदं जीवद्रव्ये व्याख्यानं कृतं तथा

temān, paryāyārthik chakṣhune sarvathā bandh karīne ekalā ughāḍelā dravyārthik chakṣhu vaḍe jyāre avalokavāmān āve chhe, tyāre nārakapaṇun, tiryañchapaṇun, manuṣhyapaṇun, devapaṇun ane siddhapaṇun — e paryāyosvarūp visheṣhomān rahelā ek jīvasāmānyane avalokanārā ane visheṣhone nahi avalokanārā e jīvone ‘te badhuy jīvadravya chhe’ em bhāse chhe. ane jyāre dravyārthik chakṣhune sarvathā bandh karīne ekalā ughāḍelā paryāyārthik chakṣhu vaḍe avalokavāmān āve chhe, tyāre jīvadravyamān rahelā nārakapaṇun, tiryañchapaṇun, manuṣhyapaṇun, devapaṇun ane siddhapaṇun — e paryāyosvarūp anek visheṣhone avalokanārā ane sāmānyane nahi avalokanārā evā e jīvone (te jīvadravya) anya -anya bhāse chhe, kāraṇ ke dravya te te visheṣhonā kāḷe tanmay hovāne līdhe te te visheṣhothī ananya chhe — chhāṇān, tr̥uṇ, parṇa ane kāṣhṭhamay agninī māphak (arthāt jem tr̥uṇ, kāṣhṭha vagereno agni te te kāḷe tr̥uṇamay, kāṣhṭhamay vagere hovāne līdhe tr̥uṇ, kāṣhṭha vagerethī ananya chhe, tem dravya te te paryāyorūp visheṣhonā samaye te -may hovāne līdhe temanāthī ananya chhe — judun nathī). ane jyāre te banne chakṣhuo — dravyārthik ane paryāyārthik — tulyakāḷe (ekīsāthe) khullān karīne te dvārā ane ā dvārā ( – dravyārthik chakṣhu dvārā tem ja paryāyārthik chakṣhu dvārā) avalokavāmān āve chhe, tyāre nārakatva -tiryañchatva- manuṣhyatva -devatva -siddhatvaparyāyomān rahelo jīvasāmānya ane jīvasāmānyamān rahelā nārakatva- tiryañchatva -manuṣhyatva -devatva -siddhatvaparyāyosvarūp visheṣho tulyakāḷe ja dekhāy chhe.

Page 225 of 513
PDF/HTML Page 256 of 544
single page version

लोकनमेकदेशावलोकनं, द्विचक्षुरवलोकनं सर्वावलोकनम् । ततः सर्वावलोकने द्रव्यस्या- न्यत्वानन्यत्वं च न विप्रतिषिध्यते ।।११४।।

सर्वद्रव्येषु यथासंभवं ज्ञातव्यमित्यर्थः ।।११४।। एवं सदुत्पादासदुत्पादकथनेन प्रथमा, सदुत्पाद- विशेषविवरणरूपेण द्वितीया, तथैवासदुत्पादविशेषविवरणरूपेण तृतीया, द्रव्यपर्याययोरेकत्वानेकत्व- प्रतिपादनेन चतुर्थीति सदुत्पादासदुत्पादव्याख्यानमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन सप्तमस्थलं गतम् । अथ समस्तदुर्नयैकान्तरूपविवादनिषेधिकां नयसप्तभङ्गीं विस्तारयति — अत्थि त्ति य स्यादस्त्येव । स्यादिति

tyān, ek chakṣhu vaḍe avalokan te ekadesh avalokan chhe ane be chakṣhuo vaḍe avalokan te sarva avalokan ( – sampūrṇa avalokan) chhe. māṭe sarva avalokanamān dravyanān anyatva ane ananyatva virodh pāmatān nathī.

bhāvārthaḥ — darek dravya sāmānya -visheṣhātmak chhe. tethī darek dravya tenun te ja paṇ rahe chhe ane badalāy paṇ chhe. dravyanun svarūp ja āvun ubhayātmak hovāthī dravyanā ananyapaṇāmān ane anyapaṇāmān virodh nathī. jemake, marīchi ane shrī mahāvīrasvāmīnun jīvasāmānyanī apekṣhāe ananyapaṇun ane jīvanā visheṣhonī apekṣhāe anyapaṇun hovāmān koī prakārano virodh nathī.

dravyārthikanayarūpī ek chakṣhuthī jotān dravyasāmānya ja jaṇāy chhe tethī dravya ananya arthāt tenun te ja bhāse chhe ane paryāyārthikanayarūpī bījā ek chakṣhuthī jotān dravyanā paryāyorūpī visheṣho jaṇāy chhe tethī dravya anya – anya bhāse chhe. banne nayorūpī banne chakṣhuothī jotān dravyasāmānya tathā dravyanā visheṣho banne jaṇāy chhe tethī dravya ananya tem ja anya -anya banne bhāse chhe. 114.

Page 226 of 513
PDF/HTML Page 257 of 544
single page version

स्यादस्त्येव १, स्यान्नास्त्येव २, स्यादवक्तव्यमेव ३, स्यादस्तिनास्त्येव ४, स्याद- स्त्यवक्तव्यमेव ५, स्यान्नास्त्यवक्तव्यमेव ६, स्यादस्तिनास्त्यवक्तव्यमेव ७, स्वरूपेण १, पररूपेण २, स्वपररूपयौगपद्येन ३, स्वपररूपक्र मेण ४, स्वरूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां ५, पररूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां ६, स्वरूपपररूपस्वपररूपयौगपद्यैः ७, आदिश्यमानस्य स्वरूपेण कोऽर्थः । कथंचित् । कथंचित्कोऽर्थः । विवक्षितप्रकारेण स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन । तच्चतुष्टयं शुद्ध- जीवविषये कथ्यते । शुद्धगुणपर्यायाधारभूतं शुद्धात्मद्रव्यं द्रव्यं भण्यते, लोकाकाशप्रमिताः शुद्धासंख्येयप्रदेशाः क्षेत्रं भण्यते, वर्तमानशुद्धपर्यायरूपपरिणतो वर्तमानसमयः कालो भण्यते, शुद्धचैतन्यं भावश्चेत्युक्तलक्षणद्रव्यादिचतुष्टय इति प्रथमभङ्गः १ । णत्थि त्ति य स्यान्नास्त्येव । स्यादिति

anvayārthaḥ — [द्रव्यं] dravya [अस्ति इति च] koī paryāyathī ‘asti’, [नास्ति इति च] koī paryāyathī ‘nāsti’ [पुनः] ane [अवक्तव्यम् इति भवति] koī paryāyathī ‘avaktavya’ chhe; [केनचित् पर्यायेण तु तदुभयं] vaḷī koī paryāyathī ‘asti -nāsti’ [वा] athavā [अन्यत् आदिष्टम् ] koī paryāyathī anya traṇ bhaṅgarūp kahevāmān āve chhe.

ṭīkāḥ — dravya (1) *‘syāt asti ja’ chhe, svarūpanī apekṣhāe; (2) ‘syāt nāsti ja’ chhe, pararūpanī apekṣhāe; (3) ‘syāt +avaktavya ja’ chhe, svarūp -pararūpanā yugapadpaṇānī apekṣhāe; (4) ‘syāt asti -nāsti ja’ chhe, svarūp -pararūpanā kramanī apekṣhāe; (5) ‘syāt asti -avaktavya ja’ chhe, svarūpanī ane svarūp -pararūpanā yugapadpaṇānī apekṣhāe; (6) ‘syāt nāsti -avaktavya ja’ chhe, pararūpanī ane svarūp- pararūpanā yugapadpaṇānī apekṣhāe; (7) ‘syāt asti -nāsti -avaktavya ja’ chhe, svarūpanī, pararūpanī ane svarūp -pararūpanā yugapadpaṇānī apekṣhāe. *syāt = kathañchit; koī prakāre; koī apekṣhāe. (darek dravya svachatuṣhṭayanī apekṣhāe — svadravya,

pramāṇe chheḥ shuddha guṇ -paryāyonā ādhārabhūt shuddhātmadravya te dravya chhe; lokākāshapramāṇ shuddha asaṅkhya pradesho te kṣhetra chhe; shuddhaparyāyarūpe pariṇat vartamān samay te kāḷ chhe; ane shuddha chaitanya te bhāv chhe.) +avaktavya = kahī shakāy nahi evun. (ekīsāthe svarūp tem ja pararūpanī apekṣhāe dravya kathanamān āvī shakatun nathī tethī ‘avaktavya’ chhe.)

Page 227 of 513
PDF/HTML Page 258 of 544
single page version

सतः, पररूपेणासतः, स्वपररूपाभ्यां युगपद्वक्तुमशक्यस्य, स्वपररूपाभ्यां क्रमेण सतोऽसतश्च, स्वरूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यां सतो वक्तुमशक्यस्य च, पररूपस्वपररूपयौगपद्याभ्यामसतो वक्तुम- शक्यस्य च, स्वरूपपररूपस्वपररूपयौगपद्यैः सतोऽसतो वक्तुमशक्यस्य चानन्तधर्मणो द्रव्यस्यै- कैकं धर्ममाश्रित्य विवक्षिताविवक्षितविधिप्रतिषेधाभ्यामवतरन्ती सप्तभङ्गिकैवकारविश्रान्तम- कोऽर्थः । कथंचिद्विवक्षितप्रकारेण परद्रव्यादिचतुष्टयेन २ । हवदि भवति । कथंभूतम् । अवत्तव्वमिदि स्यादवक्तव्यमेव । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचिद्विवक्षितप्रकारेण युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन ३ । स्यादस्ति, स्यान्नास्ति, स्यादवक्तव्यं, स्यादस्तिनास्ति, स्यादस्त्येवावक्तव्यं, स्यान्नास्त्येवावक्तव्यं, स्यादस्तिनास्त्येवावक्तव्यम् । पुणो पुनः इत्थंभूतम् किं भवति । दव्वं परमात्मद्रव्यं कर्तृ । पुनरपि कथंभूतं भवति । तदुभयं स्यादस्तिनास्त्येव । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचिद्विवक्षितप्रकारेण क्रमेण स्वपर- द्रव्यादिचतुष्टयेन ४ । कथंभूतं सदित्थमित्थं भवति । आदिट्ठं आदिष्टं विवक्षितं सत् । केन कृत्वा । पज्जाएण दु पर्यायेण तु प्रश्नोत्तररूपनयविभागेन तु । कथंभूतेन । केण वि केनापि विवक्षितेन नैगमादिनयरूपेण । अण्णं वा अन्यद्वा संयोगभङ्गत्रयरूपेण । तत्कथ्यते — स्यादस्त्येवावक्तव्यं । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचित् विवक्षितप्रकारेण स्वद्रव्यादिचतुष्टयेन युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन च ५ । स्यान्नास्त्येवावक्त व्यं । स्यादिति कोऽर्थः । क थंचित् विवक्षितप्रकारेण परद्रव्यादिचतुष्टयेन युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन च ६ । स्यादस्तिनास्त्येवावक्तव्यं । स्यादिति कोऽर्थः । कथंचित् विवक्षितप्रकारेण क्रमेण स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन युगपत्स्वपरद्रव्यादिचतुष्टयेन च ७ । पूर्वं पञ्चास्तिकाये स्यादस्तीत्यादिप्रमाणवाक्येन प्रमाणसप्तभङ्गी व्याख्याता, अत्र तु स्यादस्त्येव, यदेवकारग्रहणं तन्नयसप्तभङ्गीज्ञापनार्थमिति भावार्थः । यथेदं नयसप्तभङ्गीव्याख्यानं शुद्धात्मद्रव्ये दर्शितं तथा यथासंभवं

dravyanun kathan karavāmān āvatān, (1) je svarūpe ‘sat’ chhe, (2) je pararūpe ‘asat’ chhe, (3) je svarūpe ane pararūpe yugapad ‘kathāvun ashakya’ chhe, (4) je svarūpe ane pararūpe kramathī ‘sat ane asat’ chhe, (5) je svarūpe ane svarūp -pararūpanā yugapadpaṇe ‘sat ane kathāvun ashakya’ chhe, (6) je pararūpe ane svarūp -pararūpanā yugapadpaṇe ‘asat ane kathāvun ashakya’ chhe tathā (7) je svarūpe, pararūpe ane svarūp- pararūpanā yugapadpaṇe ‘sat, asat ane kathāvun ashakya’ chhe — evun je anant dharmovāḷun dravya tenā ek ek dharmano āshray karīne *vivakṣhit -avivakṣhitanā vidhiniṣhedh vaḍe pragaṭ *vivakṣhit (kahevā dhārelā) dharmane mukhya karīne tenun pratipādan karavāthī ane avivakṣhit (nahi kahevā dhārelā) dharmane gauṇ karīne teno niṣhedh karavāthī saptabhaṅgī pragaṭ thāy chhe.

Page 228 of 513
PDF/HTML Page 259 of 544
single page version

श्रान्तसमुच्चार्यमाणस्यात्कारामोघमन्त्रपदेन समस्तमपि विप्रतिषेधविषमोहमुदस्यति ।।११५।।

अथ निर्धार्यमाणत्वेनोदाहरणीकृतस्य जीवस्य मनुष्यादिपर्यायाणां क्रियाफलत्वेनान्यत्वं द्योतयति —

सर्वपदार्थेषु द्रष्टव्यमिति ।।११५।। एवं नयसप्तभङ्गीव्याख्यानगाथयाष्टमस्थलं गतम् । एवं पूर्वोक्त- प्रकारेण प्रथमा नमस्कारगाथा, द्रव्यगुणपर्यायकथनरूपेण द्वितीया, स्वसमयपरसमयप्रतिपादनेन तृतीया, द्रव्यस्य सत्तादिलक्षणत्रयसूचनरूपेण चतुर्थीति स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयेन पीठिकास्थलम् । तदनन्तरमवान्तरसत्ताकथनरूपेण प्रथमा, महासत्तारूपेण द्वितीया, यथा द्रव्यं स्वभावसिद्धं तथा सत्तागुणोऽपीति कथनरूपेण तृतीया, उत्पादव्ययध्रौव्यत्वेऽपि सत्तैव द्रव्यं भवतीति कथनेन चतुर्थीति गाथाचतुष्टयेन सत्तालक्षणविवरणमुख्यता । तदनन्तरमुत्पादव्ययध्रौव्यलक्षणविवरणमुख्यत्वेन गाथात्रयं, तदनन्तरं द्रव्यपर्यायकथनेन गुणपर्यायक थनेन च गाथाद्वयं, ततश्च द्रव्यस्यास्तित्वस्थापनारूपेण प्रथमा, thatī saptabhaṅgī satat samyak rīte uchchāravāmān āvatā ¹‘syāt’kārarūpī amogh mantrapad vaḍe, ²‘ja’kāramān rahelā saghaḷāy virodhaviṣhanā mohane dūr kare chhe. 115.

have, jeno nirdhār karavāno hovāthī jene udāharaṇarūp banāvavāmān āvyo chhe evo je jīv tenā manuṣhyādiparyāyo kriyānān phaḷ hovāthī te paryāyonun anyatva (arthāt te paryāyo badalāyā kare chhe em) prakāshe chheḥ —

1. syādvādamān anekāntane sūchavato ‘syāt’ shabda samyakpaṇe vaparāy chhe. te ‘syāt’ pad ekāntavādamān

rahelā samasta virodharūpī viṣhanā bhramane naṣhṭa karavāmān rāmabāṇ mantra chhe. 2. anekāntātmak vastusvabhāvanī apekṣhā rahit ekāntavādamān mithyā ekāntane sūchavato je ‘ja’ shabda

Page 229 of 513
PDF/HTML Page 260 of 544
single page version

इह हि संसारिणो जीवस्यानादिकर्मपुद्गलोपाधिसन्निधिप्रत्ययप्रवर्तमानप्रतिक्षण- विवर्तनस्य क्रिया किल स्वभावनिर्वृत्तैवास्ति । ततस्तस्य मनुष्यादिपर्यायेषु न कश्चनाप्येष एवेति टङ्कोत्कीर्णोऽस्ति, तेषां पूर्वपूर्वोपमर्दप्रवृत्तक्रियाफलत्वेनोत्तरोत्तरोपमर्द्यमानत्वात्; फल- पृथक्त्वलक्षणस्यातद्भावाभिधानान्यत्वलक्षणस्य च कथनरूपेण द्वितीया, संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदरूप- स्यातद्भावस्य विवरणरूपेण तृतीया, तस्यैव दृढीकरणार्थं चतुर्थीति गाथाचतुष्टयेन सत्ताद्रव्ययोर- भेदविषये युक्तिकथनमुख्यता । तदनन्तरं सत्ताद्रव्ययोर्गुणगुणिकथनेन प्रथमा, गुणपर्यायाणां द्रव्येण सहाभेदकथनेन द्वितीया चेति स्वतन्त्रगाथाद्वयम् । तदनन्तरं द्रव्यस्य सदुत्पादासदुत्पादयोः सामान्यव्याख्यानेन विशेषव्याख्यानेन च गाथाचतुष्टयं, ततश्च सप्तभङ्गीकथनेन गाथैका चेति समुदायेन

anvayārthaḥ — [एषः इति कश्चित् नास्ति] (manuṣhyādiparyāyomān) ‘ā ja’ evo koī (shāshvat paryāy) nathī; [स्वभावनिर्वृत्ता क्रिया नास्ति न] (kāraṇ ke sansārī jīvane) svabhāvaniṣhpanna kriyā nathī em nathī (arthāt vibhāvasvabhāvathī nīpajatī rāgadveṣhamay kriyā avashya chhe). [यदि] ane jo [परमः धर्मः निःफलः] param dharma aphaḷ chhe to [क्रिया हि अफला नास्ति] kriyā jarūr aphaḷ nathī (arthāt ek vītarāg bhāv ja manuṣhyādiparyāyorūp phaḷ upajāvato nathī, rāgadveṣhamay kriyā to avashya te phaḷ upajāve chhe).

ṭīkāḥ — ahīn (ā vishvamān), anādi karmapudgalanī upādhinā sadbhāvane āshraye (-kāraṇe) jene ¹pratikṣhaṇ ²vivartan varte chhe evā sansārī jīvane kriyā kharekhar svabhāvaniṣhpanna ja chhe; tethī tene manuṣhyādiparyāyomānno koī paṇ paryāy ‘ā ja’ evo ṭaṅkotkīrṇa nathī; kāraṇ ke te paryāyo pūrva pūrva paryāyanā nāshamān pravartatā kriyāphaḷarūp hovāthī ³uttar uttar paryāy vaḍe naṣhṭa thāy chhe. ane kriyānun phaḷ to, moh sāthe ⁴milanano nāsh 1. pratikṣhaṇ = darek kṣhaṇe 2. vivartan = vipariṇaman; palaṭo (pheraphār) thayā karavo te. 3. uttar uttar = pachhī pachhīnā. (manuṣhyādiparyāyo rāgadveṣhamay kriyānā phaḷarūp chhe tethī koi paṇ paryāy

pūrva paryāyane naṣhṭa kare chhe ane pachhīnā paryāyathī pote naṣhṭa thāy chhe. 4. milan = maḷī javun te; mishritapaṇun; sambandh; joḍāṇ.