Page 230 of 513
PDF/HTML Page 261 of 544
single page version

मभिलष्येत वा मोहसंवलनाविलयनात् क्रियायाः । क्रिया हि तावच्चेतनस्य पूर्वोत्तरदशा- विशिष्टचैतन्यपरिणामात्मिका । सा पुनरणोरण्वन्तरसंगतस्य परिणतिरिवात्मनो मोहसंवलितस्य द्वयणुककार्यस्येव मनुष्यादिकार्यस्य निष्पादकत्वात्सफलैव । सैव मोहसंवलनविलयने पुन- चतुर्विंशतिगाथाभिरष्टभिः स्थलैः सामान्यज्ञेयव्याख्यानमध्ये सामान्यद्रव्यप्ररूपणं समाप्तम् । अतः परं तत्रैव सामान्यद्रव्यनिर्णयमध्ये सामान्यभेदभावनामुख्यत्वेनैकादशगाथापर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तत्र क्रमेण पञ्चस्थलानि भवन्ति । प्रथमतस्तावद्वार्तिकव्याख्यानाभिप्रायेण सांख्यैकान्तनिराकरणं, अथवा शुद्धनिश्चयनयेन जैनमतमेवेति व्याख्यानमुख्यतया ‘एसो त्ति णत्थि कोई’ इत्यादि सूत्रगाथैका । तदनन्तरं मनुष्यादिपर्याया निश्चयनयेन कर्मफलं भवति, न च शुद्धात्मस्वरूपमिति तस्यैवाधिकारसूत्रस्य विवरणार्थं ‘कम्मं णामसमक्खं’ इत्यादिपाठक्रमेण गाथाचतुष्टयं, ततः परं रागादिपरिणाम एव द्रव्यकर्मकारणत्वाद्भावकर्म भण्यत इति परिणाममुख्यत्वेन ‘आदा कम्ममलिमसो’ इत्यादिसूत्रद्वयं, तदनन्तरं क र्मफलचेतना क र्मचेतना ज्ञानचेतनेति त्रिविधचेतनाप्रतिपादनरूपेण ‘परिणमदि चेदणाए’ इत्यादिसूत्रत्रयं, तदनन्तरं शुद्धात्मभेदभावनाफलं कथयन् सन् ‘कत्ताकरणं’ इत्याद्येकसूत्रेणोपसंहरति । एवं भेदभावनाधिकारे स्थलपञ्चकेन समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ नरनारकादिपर्यायाः कर्माधीनत्वेन विनश्वरत्वादिति शुद्धनिश्चयनयेन जीवस्वरूपं न भवतीति भेदभावनां कथयति — एसो त्ति णत्थि कोई टङ्कोत्कीर्णज्ञायकैकस्वभावपरमात्मद्रव्यवत्संसारे मनुष्यादिपर्यायेषु मध्ये सर्वदैवैष एकरूप एव नित्यः कोऽपि नास्ति । तर्हि मनुष्यादिपर्यायनिर्वर्तिका संसारक्रिया सापि न भविष्यति । ण णत्थि किरिया न नास्ति क्रिया मिथ्यात्वरागादिपरिणतिस्संसारः कर्मेति यावत् इति पर्यायनामचतुष्टयरूपा क्रियास्त्येव । सा च कथंभूता । सभावणिव्वत्ता शुद्धात्मस्वभावाद्विपरीतापि नरनारकादिविभावपर्यायस्वभावेन निर्वृत्ता । तर्हि किं निष्फला भविष्यति । किरिया हि णत्थि अफला क्रिया हि नास्त्यफला सा मिथ्यात्वरागादिपरिणतिरूपा क्रिया यद्यप्यनन्तसुखादिगुणात्मकमोक्षकार्यं प्रति निष्फला तथापि नानादुःखदायकस्वकीयकार्यभूतमनुष्यादिपर्यायनिर्वर्तकत्वात्सफलेति मनुष्यादि- पर्यायनिष्पत्तिरेवास्याः फलम् । कथं ज्ञायत इति चेत् । धम्मो जदि णिप्फलो परमो धर्मो यदि निष्फलः nahi thayo hovāthī, mānavun joīe; kāraṇ ke — pratham to, kriyā chetananā pūrvottar- dashāthī ¹vishiṣhṭa chaitanyapariṇāmasvarūp chhe; ane te (kriyā) — jem bījā aṇu sāthe joḍāyelā (koī) aṇunī pariṇati ²dviaṇukakāryanī niṣhpādak chhe tem — moh sāthe milit 1. vishiṣhṭa = bhedavāḷā. (pahelānī ane pachhīnī avasthānā bhede bhedavāḷā evā chaitanyapariṇāmo te

ātmānī kriyā chhe.) 2. dviaṇukakāryanī niṣhpādak = be aṇunā banelā skandharūp kāryanī nipajāvanārī

Page 231 of 513
PDF/HTML Page 262 of 544
single page version

रणोरुच्छिन्नाण्वन्तरसंगमस्य परिणतिरिव द्वयणुककार्यस्येव मनुष्यादिकार्यस्यानिष्पादकत्वात् परमद्रव्यस्वभावभूततया परमधर्माख्या भवत्यफलैव ।।११६।।

परमः नीरागपरमात्मोपलम्भपरिणतिरूपः आगमभाषया परमयथाख्यातचारित्ररूपो वा योऽसौ परमो धर्मः, स केवलज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयव्यक्तिरूपस्य कार्यसमयसारस्योत्पादकत्वात्सफलोऽपि नरनारकादि- पर्यायकारणभूतं ज्ञानावरणादिकर्मबन्धं नोत्पादयति, ततः कारणान्निष्फलः । ततो ज्ञायते नरनारकादिसंसारकार्यं मिथ्यात्वरागादिक्रियायाः फलमिति । अथवास्य सूत्रस्य द्वितीयव्याख्यानं क्रियते — यथा शुद्धनयेन रागादिविभावेन न परिणमत्ययं जीवस्तथैवाशुद्धनयेनापि न परिणमतीति यदुक्तं सांख्येन तन्निराकृतम् । कथमिति चेत् । अशुद्धनयेन मिथ्यात्वरागादिविभावपरिणत- जीवानां नरनारकादिपर्यायपरिणतिदर्शनादिति । एवं प्रथमस्थले सूत्रगाथा गता ।।११६।। अथ ātmānī bābatamān, manuṣhyādikāryanī niṣhpādak hovāthī saphaḷ ja chhe; ane, jem bījā aṇu sātheno sambandh jene naṣhṭa thayo chhe evā aṇunī pariṇati dviaṇukakāryanī niṣhpādak nathī tem, moh sāthe milanano nāsh thatān te ja kriyā — dravyanā param svabhāvabhūt hovāne līdhe ‘param dharma’ nāmathī kahevātī evī — manuṣhyādikāryanī niṣhpādak nahi hovāthī aphaḷ ja chhe.

bhāvārthaḥ — chaitanyapariṇati te ātmānī kriyā. moh rahit kriyā manuṣhyādi- paryāyorūp phaḷ nipajāvatī nathī ane moh sahit *kriyā avashya manuṣhyādiparyāyorūp phaḷ nipajāve chhe. moh sahit bhāvo ek prakāranā hotā nathī tethī tenā phaḷarūp manuṣhyādiparyāyo paṇ ṭaṅkotkīrṇa – shāshvat – ekarūp hotā nathī. 116.

Page 232 of 513
PDF/HTML Page 263 of 544
single page version

क्रिया खल्वात्मना प्राप्यत्वात्कर्म, तन्निमित्तप्राप्तपरिणामः पुद्गलोऽपि कर्म, तत्कार्यभूता मनुष्यादिपर्याया जीवस्य क्रियाया मूलकारणभूतायाः प्रवृत्तत्वात् क्रियाफलमेव स्युः । क्रियाऽभावे पुद्गलानां कर्मत्वाभावात्तत्कार्यभूतानां तेषामभावात् । अथ कथं ते कर्मणः कार्यभावमायान्ति? कर्मस्वभावेन जीवस्वभावमभिभूय क्रियमाणत्वात्, प्रदीपवत् । तथाहि — यथा खलु ज्योतिस्स्वभावेन तैलस्वभावमभिभूय क्रियमाणः प्रदीपो ज्योतिष्कार्यं, मनुष्यादिपर्यायाः कर्मजनिता इति विशेषेण व्यक्तीकरोति — कम्मं कर्मरहितपरमात्मनो विलक्षणं कर्म कर्तृ । किंविशिष्टम् । णामसमक्खं निर्नामनिर्गोत्रमुक्तात्मनो विपरीतं नामेति सम्यगाख्या संज्ञा यस्य तद्भवति नामसमाख्यं नामकर्मेत्यर्थः । सभावं शुद्धबुद्धैकपरमात्मस्वभावं अह अथ अप्पणो सहावेण आत्मीयेन ज्ञानावरणादिस्वकीयस्वभावेन करणभूतेन अभिभूय तिरस्कृत्य प्रच्छाद्य तं पूर्वोक्तमात्मस्वभावम् । पश्चात्किं करोति । णरं तिरियं णेरइयं वा सुरं कुणदि नरतिर्यग्नारक- सुररूपं करोतीति । अयमत्रार्थः – यथाग्निः कर्ता तैलस्वभावं कर्मतापन्नमभिभूय तिरस्कृत्य

anvayārthaḥ — [अथ] tyān, [नामसमाख्यं कर्म] ‘nām’ sañgnāvāḷun karma [स्वभावेन] potānā svabhāv vaḍe [आत्मनः स्वभावं अभिभूय] jīvanā svabhāvano parābhav karīne, [नरं तिर्यञ्चं नैरयिकं वा सुरं] manuṣhya, tiryañch, nārak athavā dev ( – e paryāyone) [करोति] kare chhe.

ṭīkāḥ — kriyā kharekhar ātmā vaḍe prāpya hovāthī karma chhe (arthāt ātmā kriyāne prāpta kare chhe — pahoñche chhe tethī kharekhar kriyā ja ātmānun karma chhe). tenā nimitte pariṇām pāmatun ( – dravyakarmarūpe pariṇamatun) pudgal paṇ karma chhe. tenā (pudgalakarmanā) kāryabhūt manuṣhyādiparyāyo mūḷakāraṇabhūt evī jīvanī kriyāthī pravartatā hovāthī kriyāphaḷ ja chhe; kāraṇ ke kriyānā abhāvamān pudgalone karmapaṇāno abhāv thavāthī tenā ( – pudgalakarmanā) kāryabhūt manuṣhyādiparyāyono abhāv thāy chhe.

tyān, te manuṣhyādiparyāyo karmanān kārya kaī rīte chhe? karmanā svabhāv vaḍe jīvanā svabhāvano parābhav karīne karātā hovāthī; dīvānī jem. te ā pramāṇeḥ jem *jyotinā svabhāv vaḍe telanā svabhāvano parābhav karīne karāto dīvo jyotinun kārya *jyoti = jot; agni.

Page 233 of 513
PDF/HTML Page 264 of 544
single page version

तथा कर्मस्वभावेन जीवस्वभावमभिभूय क्रियमाणा मनुष्यादिपर्यायाः कर्मकार्यम् ।।११७।।

वर्त्याधारेण दीपशिखारूपेण परिणमयति, तथा कर्माग्निः कर्ता तैलस्थानीयं शुद्धात्मस्वभावं तिरस्कृत्य वर्तिस्थानीयशरीराधारेण दीपशिखास्थानीयनरनारकादिपर्यायरूपेण परिणमयति । ततो ज्ञायते मनुष्यादिपर्यायाः निश्चयनयेन कर्मजनिता इति ।।११७।। अथ नरनारकादिपर्यायेषु कथं जीवस्य स्वभावाभिभवो जातस्तत्र किं जीवाभाव इति प्रश्ने प्रत्युत्तरं ददाति — णरणारयतिरियसुरा जीवा नरनारकतिर्यक्सुरनामानो जीवाः सन्ति तावत् । खलु स्फु टम् । कथंभूताः । णामकम्मणिव्वत्ता नरनारकादिस्वकीयस्वकीयनामकर्मणा निर्वृत्ताः । ण हि ते लद्धसहावा किंतु यथा माणिक्यबद्धसुवर्ण- कङ्कणेषु माणिक्यस्य हि मुख्यता नास्ति, तथा ते जीवाश्चिदानन्दैकशुद्धात्मस्वभावमलभमानाः सन्तो chhe, tem karmanā svabhāv vaḍe jīvanā svabhāvano parābhav karīne karātā manuṣhyādiparyāyo karmanān kārya chhe.

bhāvārthaḥ — manuṣhyādiparyāyo 116mī gāthāmān kahelī rāgadveṣhamay kriyānān phaḷ chhe; kāraṇ ke te kriyāthī karma bandhāy chhe ane karma jīvanā svabhāvano parābhav karīne manuṣhyādiparyāyo nipajāve chhe. 117.

have manuṣhyādiparyāyomān jīvane svabhāvano parābhav kayā kāraṇe thāy chhe teno nirdhār kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [नरनारकतिर्यक्सुराः जीवाः] manuṣhya, nārak, tiryañch ne devarūp jīvo [खलु] kharekhar [नामकर्मनिर्वृत्ताः] nāmakarmathī niṣhpanna chhe. [हि] kharekhar [स्वकर्माणि] teo potānā karmarūpe [परिणममानाः] pariṇamatā hovāthī [ते न लब्धस्वभावाः] temane svabhāvanī upalabdhi nathī. pra. 30

Page 234 of 513
PDF/HTML Page 265 of 544
single page version

अमी मनुष्यादयः पर्याया नामकर्मनिर्वृत्ताः सन्ति तावत् । न पुनरेतावतापि तत्र जीवस्य स्वभावाभिभवोऽस्ति, यथा कनकबद्धमाणिक्यकङ्कणेषु माणिक्यस्य । यत्तत्र नैव जीवः स्वभावमुपलभते तत् स्वकर्मपरिणमनात्, पयःपूरवत् । यथा खलु पयःपूरः प्रदेशस्वादाभ्यां पिचुमन्दचन्दनादिवनराजीं परिणमन्न द्रवत्वस्वादुत्वस्वभावमुपलभते, तथात्मापि प्रदेशभावाभ्यां कर्मपरिणमनान्नामूर्तत्वनिरुपरागविशुद्धिमत्त्वस्वभावमुपलभते ।।११८।। लब्धस्वभावा न भवन्ति, तेन कारणेन स्वभावाभिभवो भण्यते, न च जीवाभावः । कथंभूताः सन्तो लब्धस्वभावा न भवन्ति । परिणममाणा सकम्माणि स्वकीयोदयागतकर्माणि सुखदुःखरूपेण परिणममाना इति । अयमत्रार्थः — यथा वृक्षसेचनविषये जलप्रवाहश्चन्दनादिवनराजिरूपेण परिणतः सन्स्वकीय-

ṭīkāḥ — pratham to, ā manuṣhyādi paryāyo nāmakarmathī niṣhpanna chhe. parantu āṭalāthī paṇ tyān jīvane svabhāvano parābhav nathī, jem kanakabaddha ( – suvarṇamān jaḍelā) māṇekavāḷān kaṅkaṇomān māṇekanā svabhāvano parābhav nathī tem. je tyān jīv svabhāvane upalabdha karato – anubhavato nathī, te svakarmarūpe pariṇamavāne līdhe chhe; pāṇīnā pūranī māphak. jem pāṇīnun pūr pradeshathī ane svādathī nimb -chandanādi vanarājirūpe (līmaḍo, chandan vagere vr̥ukṣhonī lāmbī hārarūpe) pariṇamatun thakun (potānā) ¹dravatva ane ²svādutvarūp svabhāvane upalabdha karatun nathī, tem ātmā paṇ pradeshathī ane bhāvathī svakarmarūpe pariṇamavāne līdhe (potānā) amūrtatva ane ³niruparāgavishuddhimattvarūp svabhāvane upalabdha karato nathī.

bhāvārthaḥ — manuṣhyādiparyāyomān, karma kāī jīvanā svabhāvane haṇatun ke āchchhādit karatun nathī; parantu tyān jīv pote ja potānā doṣhathī karma anusār pariṇame chhe tethī tene potānā svabhāvanī upalabdhi nathī. jem pāṇīnun pūr pradeshanī apekṣhāe vr̥ukṣhorūpe pariṇamatun thakun potānā pravāhīpaṇārūp svabhāvane upalabdha karatun – anubhavatun nathī ane svādanī apekṣhāe vr̥ukṣhorūpe pariṇamatun thakun potānā svādiṣhṭhapaṇārūp svabhāvane upalabdha karatun nathī, tem ātmā paṇ pradeshanī apekṣhāe svakarma anusār pariṇamato thako potānā amūrtapaṇārūp svabhāvane upalabdha karato nathī ane bhāvanī apekṣhāe svakarmarūpe pariṇamato thako uparāg vinānī vishuddhivāḷāpaṇārūp potānā svabhāvane upalabdha karato nathī. āthī em nirdhār thāy chhe ke manuṣhyādiparyāyomān jīvone potānā ja doṣhathī potānā svabhāvanī 1. dravatva = pravāhīpaṇun 2. svādutva = svādiṣhṭhapaṇun 3. niruparāg-vishuddhimattva = uparāg (-malinatā, vikār) vinānī vishuddhivāḷāpaṇun. [arūpīpaṇun ane

Page 235 of 513
PDF/HTML Page 266 of 544
single page version

इह तावन्न कश्चिज्जायते न म्रियते च । अथ च मनुष्यदेवतिर्यङ्नारकात्मको जीवलोकः प्रतिक्षणपरिणामित्वादुत्संगितक्षणभङ्गोत्पादः । न च विप्रतिषिद्धमेतत्, संभवविलययोरेकत्व- कोमलशीतलनिर्मलादिस्वभावं न लभते, तथायं जीवोऽपि वृक्षस्थानीयकर्मोदयपरिणतः सन्परमाह्लादैक- लक्षणसुखामृतास्वादनैर्मल्यादिस्वकीयगुणसमूहं न लभत इति ।।११८।। अथ जीवस्य द्रव्येण नित्यत्वेऽपि पर्यायेण विनश्वरत्वं दर्शयति – जायदि णेव ण णस्सदि जायते नैव न नश्यति द्रव्यार्थिकनयेन । क्व । खणभंगसमुब्भवे जणे कोई क्षणभङ्गसमुद्भवे जने कोऽपि । क्षणं क्षणं प्रति anupalabdhi chhe, karmādik bījā koī kāraṇathī nahi. ‘karma jīvanā svabhāvano parābhav kare chhe’ em kahevun te to upachārakathan chhe, paramārthe em nathī. 118.

have jīvanun dravyapaṇe ¹avasthitapaṇun hovā chhatān paryāyothī ²anavasthitapaṇun prakāshe chheḥ —

anvayārthaḥ — [क्षणभङ्गसमुद्भवे जने] kṣhaṇe kṣhaṇe utpād ne vināshavāḷā jīvalokamān [कश्चित्] koī [न एव जायते] utpanna thatun nathī ne [न नश्यति] nāsh pāmatun nathī, [हि] kāraṇ ke [यः भवः सः विलयः] je udbhav chhe te ja vilay chhe; [संभवविलयौ इति तौ नाना] vaḷī udbhav ane vilay em teo anek (arthāt bhinna) paṇ chhe.

ṭīkāḥ — pratham to ahīn koī janmatun nathī ne maratun nathī (arthāt ā lokamān koī utpanna thatun nathī ne nāsh pāmatun nathī). vaḷī (ām chhatān) manuṣhya -dev -tiryañch- nārakātmak jīvalok pratikṣhaṇ pariṇāmī hovāthī kṣhaṇe kṣhaṇe thatā vināsh ane utpād 1. avasthitapaṇun = sthirapaṇun; ṭakī rahevun te. 2. anavasthitapaṇun = asthirapaṇun; nahi ṭakavun te.

Page 236 of 513
PDF/HTML Page 267 of 544
single page version

नानात्वाभ्याम् । यदा खलु भङ्गोत्पादयोरेकत्वं तदा पूर्वपक्षः, यदा तु नानात्वं तदोत्तरः । तथाहि — यथा य एव घटस्तदेव कुण्डमित्युक्ते घटकुण्डस्वरूपयोरेकत्वासंभवात्तदुभयाधारभूता मृत्तिका संभवति, तथा य एव संभवः स एव विलय इत्युक्ते संभवविलय- स्वरूपयोरेकत्वासंभवात्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं संभवति । ततो देवादिपर्याये संभवति मनुष्यादि- पर्याये विलीयमाने च य एव संभवः स एव विलय इति कृत्वा तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यवज्जीवद्रव्यं संभाव्यत एव । ततः सर्वदा द्रव्यत्वेन जीवष्टङ्कोत्कीर्णोऽवतिष्ठते । अपि च यथाऽन्यो घटोऽन्यत्कुण्डमित्युक्ते तदुभयाधारभूताया मृत्तिकाया अन्यत्वासंभवात् घटकुण्ड- स्वरूपे संभवतः, तथान्यः संभवोऽन्यो विलय इत्युक्ते तदुभयाधारभूतस्य ध्रौव्यस्यान्यत्वा- भङ्गसमुद्भवो यत्र संभवति क्षणभङ्गसमुद्भवस्तस्मिन्क्षणभङ्गसमुद्भवे विनश्वरे पर्यायार्थिकनयेन जने लोके जगति कश्चिदपि, तस्मान्नैव जायते न चोत्पद्यत इति हेतुं वदति । जो हि भवो सो विलओ द्रव्यार्थिकनयेन यो हि भवस्स एव विलयो यतः कारणात् । तथाहि – मुक्तात्मनां य एव सकलविमलकेवलज्ञानादिरूपेण मोक्षपर्यायेण भव उत्पादः स एव निश्चयरत्त्त्त्त्नत्रयात्मकनिश्चयमोक्षमार्गपर्यायेण विलयो विनाशस्तौ च मोक्षपर्यायमोक्षमार्गपर्यायौ कार्यकारणरूपेण भिन्नौ, तदुभयाधारभूतं यत्परमात्मद्रव्यं तदेव, मृत्पिण्ड- sāthe (paṇ) joḍāyelo chhe. ane ā virodh pāmatun nathī; kāraṇ ke udbhav ne vilayanun ekapaṇun ane anekapaṇun chhe. jyāre udbhav ne vilayanun ekapaṇun chhe tyāre pūrva pakṣha chhe, ane anekapaṇun chhe tyāre uttar pakṣha chhe (arthāt jyāre udbhav ne vilayanā ekapaṇānī apekṣhā levāmān āve tyāre ‘koī utpanna thatun nathī ne nāsh pāmatun nathī’ e pakṣha phalit thāy chhe, ane jyāre udbhav ne vilayanā anekapaṇānī apekṣhā levāmān āve tyāre kṣhaṇe kṣhaṇe thatā vināsh ne utpādano pakṣha phalit thāy chhe). te ā pramāṇeḥ —

jem ‘je ghaḍo chhe te ja kūṇḍun chhe’ em kahevāmān āvatān, ghaḍānā svarūpanun ne kūṇḍānā svarūpanun ekapaṇun asambhavit hovāthī te bannenā ādhārabhūt māṭī pragaṭ thāy chhe, tem ‘je udbhav chhe te ja vilay chhe’ em kahevāmān āvatān, udbhavanā svarūpanun ne vilayanā svarūpanun ekapaṇun asambhavit hovāthī te bannenā ādhārabhūt dhrauvya pragaṭ thāy chhe; tethī devādiparyāy utpanna thatān ne manuṣhyādiparyāy naṣhṭa thatān, ‘je udbhav chhe te ja vilay chhe’ em gaṇavāthī (arthāt evī apekṣhā levāthī) te bannenā ādhārabhūt dhrauvyavāḷun jīvadravya pragaṭ thāy chhe ( – khyālamān āve chhe). māṭe sarvadā dravyapaṇe jīv ṭaṅkotkīrṇa rahe chhe.

ane vaḷī, jem ‘anya ghaḍo chhe ane anya kūṇḍun chhe’ em kahevāmān āvatān, te bannenā ādhārabhūt māṭīnun anyapaṇun ( – bhinnabhinnapaṇun) asambhavit hovāthī ghaḍānun ne kūṇḍānun svarūp ( – bannenān bhinnabhinna svarūp) pragaṭ thāy chhe, tem ‘anya udbhav chhe ane

Page 237 of 513
PDF/HTML Page 268 of 544
single page version

संभवात्संभवविलयस्वरूपे संभवतः । ततो देवादिपर्याये संभवति मनुष्यादिपर्याये विलीयमाने चान्यः संभवोऽन्यो विलय इति कृत्वा संभवविलयवन्तौ देवादिमनुष्यादिपर्यायौ संभाव्येते । ततः प्रतिक्षणं पर्यायैर्जीवोऽनवस्थितः ।।११९।।

घटाधारभूतमृत्तिकाद्रव्यवत् मनुष्यपर्यायदेवपर्यायाधारभूतसंसारिजीवद्रव्यवद्वा । क्षणभङ्गसमुद्भवे हेतुः कथ्यते । संभवविलय त्ति ते णाणा संभवविलयौ द्वाविति तौ नाना भिन्नौ यतः कारणात्ततः पर्यायार्थिकनयेन भङ्गोत्पादौ । तथाहि – य एव पूर्वोक्तमोक्षपर्यायस्योत्पादो मोक्षमार्गपर्यायस्य विनाश- स्तावेव भिन्नौ न च तदाधारभूतपरमात्मद्रव्यमिति । ततो ज्ञायते द्रव्यार्थिकनयेन नित्यत्वेऽपि पर्यायरूपेण विनाशोऽस्तीति ।।११९।। अथ विनश्वरत्वे कारणमुपन्यस्यति, अथवा प्रथमस्थलेऽ- धिकारसूत्रेण मनुष्यादिपर्यायाणां कर्मजनितत्वेन यद्विनश्वरत्वं सूचितं तदेव गाथात्रयेण विशेषेण anya vilay chhe’ em kahevāmān āvatān, te bannenā ādhārabhūt dhrauvyanun anyatva asambhavit hovāthī udbhavanun ne vilayanun svarūp pragaṭ thāy chhe; tethī devādiparyāy utpanna thatān ne manuṣhyādiparyāy naṣhṭa thatān, ‘anya udbhav chhe ane anya vilay chhe’ em gaṇavāthī (arthāt evī apekṣhā levāthī) udbhav ane vilayavāḷā devādiparyāy ane manuṣhyādiparyāy pragaṭ thāy chhe( – khyālamān āve chhe). māṭe pratikṣhaṇ paryāyothī jīv anavasthit chhe. 119.

anvayārthaḥ — [तस्मात् तु] tethī [संसारे] sansāramān [स्वभावसमवस्थितः इति] svabhāvathī avasthit evun [कश्चित् न अस्ति] koī nathī (arthāt sansāramān koīno svabhāv kevaḷ ekarūp rahevāno nathī); [संसार पुनः] sansār to [संसरतः] *sansaraṇ karatā [द्रव्यस्य] dravyanī [क्रिया] kriyā chhe. *sansaraṇ karavun = goḷ pharyā karavun; palaṭāyā karavun.

Page 238 of 513
PDF/HTML Page 269 of 544
single page version

यतः खलु जीवो द्रव्यत्वेनावस्थितोऽपि पर्यायैरनवस्थितः, ततः प्रतीयते न कश्चिदपि संसारे स्वभावेनावस्थित इति । यच्चात्रानवस्थितत्वं तत्र संसार एव हेतुः, तस्य मनुष्यादि- पर्यायात्मकत्वात् स्वरूपेणैव तथाविधत्वात् । अथ यस्तु परिणममानस्य द्रव्यस्य पूर्वोत्तर- दशापरित्यागोपादानात्मकः क्रियाख्यः परिणामस्तत्संसारस्य स्वरूपम् ।।१२०।।

अथ परिणामात्मके संसारे कुतः पुद्गलश्लेषो येन तस्य मनुष्यादिपर्यायात्मकत्व- मित्यत्र समाधानमुपवर्णयति —

व्याख्यातमिदानीं तस्योपसंहारमाह — तम्हा दु णत्थि कोई सहावसमवट्ठिदो त्ति तस्मान्नास्ति कश्चित्स्व- भावसमवस्थित इति । यस्मात्पूर्वोक्तप्रकारेण मनुष्यादिपर्यायाणां विनश्वरत्वं व्याख्यातं तस्मादेव ज्ञायते परमानन्दैकलक्षणपरमचैतन्यचमत्कारपरिणतशुद्धात्मस्वभाववदवस्थितो नित्यः कोऽपि नास्ति । क्व । संसारे निस्संसारशुद्धात्मनो विपरीते संसारे । संसारस्वरूपं कथयति — संसारो पुण किरिया संसारः पुनः क्रिया । निष्क्रियनिर्विकल्पशुद्धात्मपरिणतेर्विसदृशी मनुष्यादिविभावपर्यायपरिणतिरूपा क्रिया संसार- स्वरूपम् । सा च कस्य भवति । संसरमाणस्स जीवस्स विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावमुक्तात्मनो विलक्षणस्य संसरतः परिभ्रमतः संसारिजीवस्येति । ततः स्थितं मनुष्यादिपर्यायात्मकः संसार एव विनश्वरत्वे कारणमिति ।।१२०।। एवं शुद्धात्मनो भिन्नानां कर्मजनितमनुष्यादिपर्यायाणां विनश्वरत्वकथनमुख्यतया

ṭīkāḥ — kharekhar jīv dravyapaṇe avasthit hovā chhatān paṇ paryāyothī anavasthit chhe, tethī em pratīti thāy chhe ke sansāramān koī paṇ svabhāvathī avasthit nathī (arthāt koīno svabhāv kevaḷ avichaḷ — ekarūp rahevāno nathī). ane ahīn je anavasthitapaṇun chhe temān sansār ja hetu chhe; kāraṇ ke te ( – sansār) manuṣhyādiparyāyātmak chhe, kem ke te svarūpathī ja tevo chhe (arthāt sansāranun svarūp ja evun chhe). tyān pariṇamatā dravyano pūrvottaradashānā tyāgagrahaṇātmak evo je ‘kriyā’ nāmano pariṇām te sansāranun svarūp chhe. 120.

have, pariṇāmātmak sansāramān kayā kāraṇe pudgalano sambandh thāy chhe ke jethī te (-sansār) manuṣhyādiparyāyātmak hoy chhe — tenun ahīn samādhān varṇave chheḥ —

Page 239 of 513
PDF/HTML Page 270 of 544
single page version

यो हि नाम संसारनामायमात्मनस्तथाविधः परिणामः स एव द्रव्यकर्मश्लेषहेतुः । अथ तथाविधपरिणामस्यापि को हेतुः, द्रव्यकर्म हेतुः, तस्य द्रव्यकर्मसंयुक्तत्वेनैवोपलम्भात् । एवं सतीतरेतराश्रयदोषः । न हि; अनादिप्रसिद्धद्रव्यकर्माभिसंबद्धस्यात्मनः प्राक्तनद्रव्यकर्मणस्तत्र हेतुत्वेनोपादानात् । एवं कार्यकारणभूतनवपुराणद्रव्यकर्मत्वादात्मनस्तथाविधपरिणामो गाथाचतुष्टयेन द्वितीयस्थलं गतम् । अथ संसारस्य कारणं ज्ञानावरणादि द्रव्यकर्म तस्य तु कारणं मिथ्यात्वरागादिपरिणाम इत्यावेदयति — आदा निर्दोषिपरमात्मा निश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावोऽपि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशात् कम्ममलिमसो कर्ममलीमसो भवति । तथाभवन्सन् किं करोति । परिणामं

anvayārthaḥ — [कर्ममलीमसः आत्मा] karmathī malin ātmā [कर्मसंयुक्तं परिणामं] karmasanyukta pariṇāmane ( – dravyakarmanā sanyoge thatā ashuddha pariṇāmane) [लभते] pāme chhe, [ततः] tethī [कर्म श्लिष्यति] karma choṇṭe chhe ( – dravyakarma bandhāy chhe); [तस्मात् तु] māṭe [परिणामः कर्म] pariṇām te karma chhe.

ṭīkāḥ — ‘sansār’ nāmano je ā ātmāno tathāvidh ( – te prakārano, tevo) pariṇām te ja dravyakarma vaḷagavāno hetu chhe. have, tathāvidh pariṇāmano koṇ hetu chhe? dravyakarma teno hetu chhe, kāraṇ ke *dravyakarmathī sanyuktapaṇe ja te jovāmān āve chhe. (shaṅkāḥ – ) em hoy to ¹itaretarāshray doṣh āve! (samādhānaḥ – ) nathī āvato; kāraṇ ke anādisiddha dravyakarma sāthe sambaddha evā ātmānun je ²pūrvanun dravyakarma tene tyān hetupaṇe grahavāmān ( – svīkāravāmān) āvyun chhe.

ā rīte navun dravyakarma jenā kāryabhūt chhe ane jūnun dravyakarma jenā kāraṇabhūt chhe *dravyakarmanā sanyogamān ja ashuddha pariṇām hoy chhe, dravyakarma vinā kadī hoto nathī; tethī dravyakarma ashuddha pariṇāmanun kāraṇ chhe. 1. ek asiddha bābatane siddha karavā māṭe bījī asiddha bābatano āshray levāmān āve ane vaḷī

tenun kāraṇ pāchhun dravyakarma kahyun tethī shaṅkākārane shaṅkā thāy chhe ke ā vātamān itaretarāshray doṣh āve chhe. 2. navā dravyakarmanun kāraṇ ashuddha ātmapariṇām chhe, ane te ashuddha ātmapariṇāmanun kāraṇ to tenun

Page 240 of 513
PDF/HTML Page 271 of 544
single page version

द्रव्यकर्मैव, तथात्मा चात्मपरिणामकर्तृत्वाद्द्रव्यकर्मकर्ताप्युपचारात् ।।१२१।।

आत्मपरिणामो हि तावत्स्वयमात्मैव, परिणामिनः परिणामस्वरूपकर्तृत्वेन परिणामा- दनन्यत्वात् । यश्च तस्य तथाविधः परिणामः सा जीवमय्येव क्रिया, सर्वद्रव्याणां परिणाम- लहदि परिणामं लभते । कथंभूतम् कथंभूतम् । कम्मसंजुत्तं कर्मरहितपरमात्मनो विसद्रशकर्मसंयुक्तं मिथ्यात्व- रागादिविभावपरिणामं । तत्तो सिलिसदि कम्मं ततः परिणामात् श्लिष्यति बध्नाति । किम् । कर्म । यदि पुनर्निर्मलविवेकज्योतिःपरिणामेन परिणमति तदा तु कर्म मुञ्चति । तम्हा कम्मं तु परिणामो तस्मात् कर्म तु परिणामः । यस्माद्रागादिपरिणामेन कर्म बध्नाति, तस्माद्रागादिविकल्परूपो भावकर्मस्थानीयः सरागपरिणाम एव कर्मकारणत्वादुपचारेण कर्मेति भण्यते । ततः स्थितं रागादिपरिणामः कर्मबन्ध- कारणमिति ।।१२१।। अथात्मा निश्चयेन स्वकीयपरिणामस्यैव कर्ता, न च द्रव्यकर्मण इति प्रतिपादयति । evo (ātmāno tathāvidh pariṇām) hovāthī ātmāno tathāvidh pariṇām upachārathī dravyakarma ja chhe, ane ātmā paṇ potānā pariṇāmano kartā hovāthī dravyakarmano kartā paṇ upachārathī chhe. 121.

anvayārthaḥ — [परिणामः] pariṇām [स्वयम्] pote [आत्मा] ātmā chhe, [सा पुनः] ane te [जीवमयी क्रिया इति भवति] jīvamayī kriyā chhe; [क्रिया] kriyāne [कर्म इति मता] karma mānavāmān āvī chhe; [तस्मात्] māṭe ātmā [कर्मणः कर्ता तु न] dravyakarmano kartā to nathī.

ṭīkāḥ — pratham to ātmāno pariṇām kharekhar pote ātmā ja chhe, kāraṇ ke pariṇāmī pariṇāmanā svarūpano karanār hovāne līdhe pariṇāmathī ananya chhe; ane je teno ( – ātmāno) tathāvidh pariṇām chhe te jīvamayī ja kriyā chhe, kāraṇ ke sarva dravyone

Page 241 of 513
PDF/HTML Page 272 of 544
single page version

लक्षणक्रियाया आत्ममयत्वाभ्युपगमात् । या च क्रिया सा पुनरात्मना स्वतन्त्रेण प्राप्यत्वात्कर्म । ततस्तस्य परमार्थादात्मा आत्मपरिणामात्मकस्य भावकर्मण एव कर्ता, न तु पुद्गलपरिणामात्मकस्य द्रव्यकर्मणः । अथ द्रव्यकर्मणः कः कर्तेति चेत् । पुद्गलपरिणामो हि तावत्स्वयं पुद्गल एव, परिणामिनः परिणामस्वरूपकर्तृत्वेन परिणामादनन्यत्वात् । यश्च तस्य तथाविधः परिणामः सा पुद्गलमय्येव क्रिया, सर्व- द्रव्याणां परिणामलक्षणक्रियाया आत्ममयत्वाभ्युपगमात् । या च क्रिया सा पुनः पुद्गलेन स्वतन्त्रेण प्राप्यत्वात्कर्म । ततस्तस्य परमार्थात् पुद्गलात्मा आत्मपरिणामात्मकस्य अथवा द्वितीयपातनिका – शुद्धपारिणामिकपरमभावग्राहकेण शुद्धनयेन यथैवाकर्ता तथैवाशुद्धनयेनापि सांख्येन यदुक्तं तन्निषेधार्थमात्मनो बन्धमोक्षसिद्धयर्थं कथंचित्परिणामित्वं व्यवस्थापयतीति पातनिकाद्वयं मनसि संप्रधार्य सूत्रमिदं निरूपयति — परिणामो सयमादा परिणामः स्वयमात्मा, आत्म- परिणामस्तावदात्मैव । कस्मात् । परिणामपरिणामिनोस्तन्मयत्वात् । सा पुण किरिय त्ति होदि सा पुनः क्रियेति भवति, स च परिणामः क्रिया परिणतिरिति भवति । कथंभूता । जीवमया जीवेन निर्वृत्तत्वाज्जीवमयी । किरिया कम्म त्ति मदा जीवेन स्वतन्त्रेण स्वाधीनेन शुद्धाशुद्धोपादानकारणभूतेन प्राप्यत्वात्सा क्रिया कर्मेति मता संमता । कर्मशब्देनात्र यदेव चिद्रूपं जीवादभिन्नं भावकर्मसंज्ञं निश्चयकर्म तदेव ग्राह्यम् । तस्यैव कर्ता जीवः । तम्हा कम्मस्स ण दु कत्ता तस्माद्द्रव्यकर्मणो न कर्तेति । अत्रैतदायाति – यद्यपि कथंचित् परिणामित्वे सति जीवस्य कर्तृत्वं जातं तथापि निश्चयेन स्वकीय- परिणामानामेव कर्ता, पुद्गलकर्मणां व्यवहारेणेति । तत्र तु यदा शुद्धोपादानकारणरूपेण शुद्धोपयोगेन pariṇāmalakṣhaṇ kriyā ātmamayapaṇe (potāmayapaṇe) svīkāravāmān āvī chhe; ane vaḷī je (jīvamayī) kriyā chhe te ātmā vaḍe svatantrapaṇe ¹prāpya hovāthī karma chhe. māṭe paramārthathī ātmā potānā pariṇāmasvarūp evā te bhāvakarmano ja kartā chhe, parantu pudgalapariṇāmasvarūp dravyakarmano nahi.

have ahīn em prashna thāy ke ‘(jīv bhāvakarmano ja kartā chhe to pachhī) dravyakarmano koṇ kartā chhe?’ to teno uttar ā pramāṇe chheḥ — pratham to pudgalano pariṇām kharekhar pote pudgal ja chhe, kāraṇ ke pariṇāmī pariṇāmanā svarūpano karanār hovāne līdhe pariṇāmathī ananya chhe; ane je teno (-pudgalano) tathāvidh pariṇām chhe te pudgalamayī ja kriyā chhe, kāraṇ ke sarva dravyone pariṇāmasvarūp kriyā potāmay hoy chhe em svīkāravāmān āvyun chhe; ane vaḷī je (pudgalamayī) kriyā chhe te pudgal vaḍe svatantrapaṇe prāpya hovāthī karma chhe. māṭe paramārthathī pudgal potānā pariṇāmasvarūp evā te dravyakarmanun ja kartā chhe, parantu ātmānā pariṇāmasvarūp bhāvakarmanun nahi. 1. prāpya = prāpta thavā yogya. (je svatantrapaṇe kare, te kartā; kartā jene prāpta kare — pahoñche, te karma.) pra. 31

Page 242 of 513
PDF/HTML Page 273 of 544
single page version

द्रव्यकर्मण एव कर्ता, न त्वात्मपरिणामात्मक स्य भावकर्मणः । तत आत्मात्मस्वरूपेण परिणमति, न पुद्गलस्वरूपेण परिणमति ।।१२२।।

यतो हि नाम चैतन्यमात्मनः स्वधर्मव्यापकत्वं ततश्चेतनैवात्मनः स्वरूपं, तया परिणमति तदा मोक्षं साधयति, अशुद्धोपादानकारणेन तु बन्धमिति । पुद्गलोऽपि जीववन्निश्चयेन स्वकीयपरिणामानामेव कर्ता, जीवपरिणामानां व्यवहारेणेति ।।१२२।। एवं रागादिपरिणामाः कर्मबन्ध- कारणं, तेषामेव कर्ता जीव इतिकथनमुख्यतया गाथाद्वयेन तृतीयस्थलं गतम् । अथ येन परिणामेनात्मा परिणमति तं परिणामं कथयति — परिणमदि चेदणाए आदा परिणमति चेतनया करणभूतया । स कः । आत्मा । यः कोऽप्यात्मनः शुद्धाशुद्धपरिणामः स सर्वोऽपि चेतनां न त्यजति इत्यभिप्रायः । पुण चेदणा तिधाभिमदा सा सा चेतना पुनस्त्रिधाभिमता । कुत्र कुत्र । णाणे ज्ञानविषये कम्मे कर्मविषये फलम्मि

tethī (em samajavun ke) ātmā ātmasvarūpe pariṇame chhe, pudgalasvarūpe nathī pariṇamato. 122.

anvayārthaḥ — [आत्मा] ātmā [चेतनया] chetanārūpe [परिणमति] pariṇame chhe. [पुनः] vaḷī [चेतना] chetanā [त्रिधा अभिमता] traṇ prakāre mānavāmān āvī chhe; [पुनः] ane [सा] tene [ज्ञाने] gnān sambandhī, [कर्मणि] karma sambandhī [वा] athavā [कर्मणः फले] karmanā phaḷ sambandhī — [भणिता] em kahevāmān āvī chhe.

ṭīkāḥ — jethī chaitanya te ātmānun ¹svadharmavyāpakapaṇun chhe tethī chetanā ja ātmānun 1. svadharmavyāpakapaṇun = potānā dharmomān vyāpakapaṇun – phelāvāpaṇun.

Page 243 of 513
PDF/HTML Page 274 of 544
single page version

खल्वात्मा परिणमति । यः कश्चनाप्यात्मनः परिणामः स सर्वोऽपि चेतनां नातिवर्तत इति तात्पर्यम् । चेतना पुनर्ज्ञानकर्मक र्मफलत्वेन त्रेधा । तत्र ज्ञानपरिणतिर्ज्ञानचेतना, कर्मपरिणतिः कर्मचेतना, कर्मफलपरिणतिः कर्मफलचेतना ।।१२३।।

वा फले वा । कस्य फले । कम्मणो कर्मणः । भणिदा भणिता कथितेति । ज्ञानपरिणतिः ज्ञानचेतना अग्रे वक्ष्यमाणा, कर्मपरिणतिः क र्मचेतना, क र्मफलपरिणतिः कर्मफलचेतनेति भावार्थः ।।१२३।। अथ ज्ञानकर्मकर्मफलरूपेण त्रिधा चेतनां विशेषेण विचारयति — णाणं अट्ठवियप्पं ज्ञानं मत्यादिभेदेनाष्टविकल्पं भवति । अथवा पाठान्तरम् — णाणं अट्ठवियप्पो ज्ञानमर्थविकल्पः । तथाहि — अर्थः परमात्मादिपदार्थः, अनन्तज्ञानसुखादिरूपोऽहमिति रागाद्यास्रवास्तु मत्तो भिन्ना इति स्वपराकारावभासेनादर्श इवार्थ- svarūp chhe, te -rūpe (chetanārūpe) kharekhar ātmā pariṇame chhe. ātmāno je koī paṇ pariṇām hoy te saghaḷoy chetanāne ullaṅghato nathī (arthāt ātmāno koī paṇ pariṇām chetanāne jarāy chhoḍato nathī — chetanā vagarano bilakul hoto nathī) — em tātparya chhe. vaḷī chetanā gnānapaṇe, karmapaṇe ane karmaphaḷapaṇe em traṇ prakāre chhe. tyān, gnānapariṇati (gnānarūpe pariṇati) te gnānachetanā, karmapariṇati te karmachetanā, karmaphaḷapariṇati te karmaphaḷ- chetanā chhe. 123.

— te chhe anek prakāranun, ‘phaḷ’ saukhya athavā duḥkh chhe.124.

anvayārthaḥ — [अर्थविकल्पः] arthavikalpa (arthāt sva -par padārthonun bhinnatāpūrvak yugapad avabhāsan) [ज्ञानं] te gnān chhe; [जीवेन] jīv vaḍe [यत् समारब्धं] je karātun hoy [कर्म] te karma chhe, [तद् अनेकविधं] te anek prakāranun chhe; [सौख्यं वा दुःखं वा] sukh athavā duḥkh [फलम् इति भणितम्] te karmaphaḷ kahevāmān āvyun chhe.

Page 244 of 513
PDF/HTML Page 275 of 544
single page version

अर्थविकल्पस्तावत् ज्ञानम् । तत्र कः खल्वर्थः । स्वपरविभागेनावस्थितं विश्वम् । विकल्पस्तदाकारावभासनम् । यस्तु मुकुरुन्दहृदयाभोग इव युगपदवभासमानस्वपराकारोऽर्थ- विकल्पस्तद् ज्ञानम् । क्रियमाणमात्मना कर्म, क्रियमाणः खल्वात्मना प्रतिक्षणं तेन तेन भावेन भवता यः तद्भावः स एव कर्मात्मना प्राप्यत्वात् । तत्त्वेकविधमपि द्रव्यकर्मोपाधिसन्निधि- सद्भावासद्भावाभ्यामनेकविधम् । तस्य कर्मणो यन्निष्पाद्यं सुखदुःखं तत्कर्मफलम् । तत्र द्रव्यकर्मोपाधिसान्निध्यासद्भावात्कर्म तस्य फलमनाकुलत्वलक्षणं प्रकृतिभूतं सौख्यं, यत्तु द्रव्यकर्मोपाधिसान्निध्यसद्भावात्कर्म तस्य फलं सौख्यलक्षणाभावाद्विकृतिभूतं दुःखम् । एवं ज्ञानकर्मकर्मफलस्वरूपनिश्चयः ।।१२४।। परिच्छित्तिसमर्थो विकल्पः विकल्पलक्षणमुच्यते । स एव ज्ञानं ज्ञानचेतनेति । कम्मं जीवेण जं समारद्धं कर्म जीवेन यत्समारब्धम् । बुद्धिपूर्वकमनोवचनकायव्यापाररूपेण जीवेन यत्सम्यक्कर्तृमारब्धं तत्कर्म

ṭīkāḥ — pratham to, arthavikalpa te gnān chhe. tyān, artha eṭale shun? sva -paranā vibhāgapūrvak rahelun *vishva te artha. tenā ākāronun ¹avabhāsan te vikalpa. ane darpaṇanā nij vistāranī māphak (arthāt jem darpaṇanā nij vistāramān sva ne par ākāro ekīsāthe prakāshe chhe tem) jemān yugapad sva -par ākāro avabhāse chhe evo je arthavikalpa te gnān.

ātmā vaḍe karātun hoy te karma chhe. pratikṣhaṇ (kṣhaṇe kṣhaṇe) te te bhāve bhavatā – thatā – pariṇamatā ātmā vaḍe kharekhar karāto evo je teno bhāv te ja, ātmā vaḍe ²prāpya hovāthī, karma chhe. ane te (karma) ek prakāranun hovā chhatān, dravyakarmarūp upādhinī nikaṭatānā sadbhāv ane asadbhāvane kāraṇe anek prakāranun chhe.

te karma vaḍe nipajāvavāmān āvatān je sukh -duḥkh te karmaphaḷ chhe. tyān, dravyakarmarūp upādhinī nikaṭatānā asadbhāvane kāraṇe je karma hoy chhe, tenun phaḷ anākulatvalakṣhaṇ ³prakr̥itibhūt saukhya chhe; ane dravyakarmarūp upādhinī nikaṭatānā sadbhāvane kāraṇe je karma hoy chhe, tenun phaḷ ⁴vikr̥utibhūt duḥkh chhe kem ke tyān saukhyanā lakṣhaṇano abhāv chhe.

ā pramāṇe gnānanun, karmanun ane karmaphaḷanun svarūp nakkī thayun. *vishva = samasta padārtho — dravyaguṇaparyāyo. (padārthomān sva ne par evā be vibhāg chhe. je jāṇanār

ātmānun potānun hoy te sva chhe ane bījun badhun par chhe.) 1. avabhāsan = avabhāsavun te; prakāshavun te; jaṇāvun te; pragaṭ thavun te. 2. ātmā potānā bhāvane prāpta kare chhe — pahoñche chhe tethī te bhāv ja ātmānun karma chhe. 3. prakr̥itibhūt = svabhāvabhūt. (sukh svabhāvabhūt chhe.) 4. vikr̥utibhūt = vikārabhūt. (duḥkh vikārabhūt chhe, svabhāvabhūt nathī.)

Page 245 of 513
PDF/HTML Page 276 of 544
single page version

भण्यते । सैव कर्मचेतनेति । तमणेगविधं भणिदं तच्च कर्म शुभाशुभशुद्धोपयोगभेदेनानेकविधं त्रिविधं भणितम् । इदानीं फलचेतना कथ्यते — फलं ति सोक्खं व दुक्खं वा फलमिति सुखं वा दुःखं वा । विषयानुरागरूपं यदशुभोपयोगलक्षणं कर्म तस्य फलमाकुलत्वोत्पादकं नारकादिदुःखं, यच्च धर्मानु- रागरूपं शुभोपयोगलक्षणं कर्म तस्य फलं चक्रवर्त्यादिपञ्चेन्द्रियभोगानुभवरूपं, तच्चाशुद्धनिश्चयेन सुखमप्याकुलोत्पादकत्वात् शुद्धनिश्चयेन दुःखमेव । यच्च रागादिविकल्परहितशुद्धोपयोगपरिणतिरूपं कर्म तस्य फलमनाकुलत्वोत्पादकं परमानन्दैकरूपसुखामृतमिति । एवं ज्ञानकर्मकर्मफलचेतनास्वरूपं ज्ञात-

bhāvārthaḥ — jemān sva te sva -rūpe ane par te par -rūpe (paraspar bheḷaseḷ vinā, spaṣhṭa bhinnatāpūrvak) ekīsāthe pratibhāse te gnān chhe.

jīvathī karāto bhāv te (jīvanun) karma chhe. tenā mukhya be prakār chheḥ (1) nirupādhik (svābhāvik) shuddhabhāvarūp karma, ane (2) aupādhik shubhāshubhabhāvarūp karma.

ā karma vaḍe nīpajatun sukh athavā duḥkh te karmaphaḷ chhe. tyān, dravyakarmarūp upādhimān joḍāṇ nahi hovāne līdhe je nirupādhik shuddhabhāvarūp karma thāy chhe, tenun phaḷ to anākuḷatā jenun lakṣhaṇ chhe evun svabhāvabhūt sukh chhe; ane dravyakarmarūp upādhimān joḍāvāne līdhe je aupādhik shubhāshubhabhāvarūp karma thāy chhe, tenun phaḷ vikārabhūt duḥkh chhe kāraṇ ke temān anākuḷatā nathī paṇ ākuḷatā chhe.

anvayārthaḥ — [आत्मा परिणामात्मा] ātmā pariṇāmātmak chhe; [परिणामः] pariṇām [ज्ञानकर्मफलभावी] gnānarūp, karmarūp ane karmaphaḷarūp thāy chhe. [तस्मात्] tethī [ज्ञानं कर्म फलं च] gnān, karma ane karmaphaḷ [आत्मा ज्ञातव्यः] ātmā chhe em jāṇavun.

Page 246 of 513
PDF/HTML Page 277 of 544
single page version

चेतनात्मकत्वेन ज्ञानं कर्म कर्मफलं वा भवितुं शीलः, तन्मयत्वाच्चेतनायाः । ततो ज्ञानं कर्म कर्मफलं चात्मैव । एवं हि शुद्धद्रव्यनिरूपणायां परद्रव्यसंपर्कासंभवात्पर्यायाणां द्रव्यान्तः- प्रलयाच्च शुद्धद्रव्य एवात्मावतिष्ठते ।।१२५।।

व्यम् ।।१२४।। अथ ज्ञानकर्मकर्मफलान्यभेदनयेनात्मैव भवतीति प्रज्ञापयति — अप्पा परिणामप्पा आत्मा भवति । कथंभूतः । परिणामात्मा परिणामस्वभावः । कस्मादिति चेत् ‘परिणामो सयमादा’ इति पूर्वं स्वयमेव भणितत्वात् । परिणामः कथ्यते — परिणामो णाणकम्मफलभावी परिणामो भवति । किंविशिष्टः । ज्ञानकर्मकर्मफलभावी; ज्ञानकर्मकर्मफलरूपेण भवितुं शील इत्यर्थः । तम्हा यस्मादेवं तस्मात्कारणात् । णाणं पूर्वसूत्रोक्ता ज्ञानचेतना । कम्मं तत्रैवौक्तलक्षणा कर्मचेतना । फलं च पूर्वोक्तलक्षणफलचेतना च । आदा मुणेदव्वो इयं चेतना त्रिविधाप्यभेदनयेनात्मैव मन्तव्यो ज्ञातव्य इति । एतावता किमुक्तं भवति । त्रिविधचेतनापरिणामेन परिणामी सन्नात्मा किं करोति । निश्चयरत्नत्रयात्मकशुद्धपरिणामेन मोक्षं साधयति, शुभाशुभाभ्यां पुनर्बन्धमिति ।।१२५।। एवं त्रिविधचेतनाकथनमुख्यतया गाथात्रयेण चतुर्थ- स्थलं गतम् । अथ सामान्यज्ञेयाधिकारसमाप्तौ पूर्वोक्तभेदभावनायाः शुद्धात्मप्राप्तिरूपं फलं दर्शयति —

pote ātmā chhe’ em (122mī gāthāmān bhagavān kundakundāchāryadeve) pote kahyun chhe; ane pariṇām chetanāsvarūp hovāthī gnān, karma athavā karmaphaḷarūpe thavānā svabhāvavāḷo chhe, kāraṇ ke chetanā te -may hoy chhe (arthāt chetanā gnānamay, karmamay athavā karmaphaḷamay hoy chhe). māṭe gnān, karma ane karmaphaḷ ātmā ja chhe.

paryāyo dravyanī andar ²pralīn thaī jatā hovāthī ātmā shuddhadravya ja rahe chhe. 125.

siddhi thatān shuddha ātmatattvanī upalabdhi ( – anubhav, prāpti) thāy chhe em tene abhinandatā thakā (arthāt ātmānī shuddhatānā nirṇayane prashansatā thakā — dhanyavād detā thakā), dravya- sāmānyanā varṇanano upasanhār kare chheḥ — 1. samparka = sambandh; saṅg. 2. pralīn thaī javun = atyant līn thai javun; magna thai javun; alop thai javun; adrashya thaī javun. 3. gneyapaṇāne pāmelo = gney banelo; gneyabhūt. (ātmā gnānarūp paṇ chhe, gneyarūp paṇ chhe. ā

Page 247 of 513
PDF/HTML Page 278 of 544
single page version

भवतीति तमभिनन्दन् द्रव्यसामान्यवर्णनामुपसंहरति —

यो हि नामैवं कर्तारं करणं कर्म कर्मफलं चात्मानमेव निश्चित्य न खलु परद्रव्यं परिणमति स एव विश्रान्तपरद्रव्यसंपर्कं द्रव्यान्तःप्रलीनपर्यायं च शुद्धमात्मानमुपलभते, न कत्ता स्वतन्त्रः स्वाधीनः कर्ता साधको निष्पादकोऽस्मि भवामि । स कः । अप्प त्ति आत्मेति । आत्मेति कोऽर्थः । अहमिति । कथंभूतः । एकः । कस्याः साधकः । निर्मलात्मानुभूतेः । किंविशिष्टः । निर्विकार- परमचैतन्यपरिणामेन परिणतः सन् । करणं अतिशयेन साधकं साधक तमं क रणमुपक रणं क रणकारक महमेक एवास्मि भवामि । क स्याः साधकम् । सहजशुद्धपरमात्मानुभूतेः । केन कृत्वा ।

anvayārthaḥ — [यदि] jo [श्रमणः] shramaṇ [कर्ता करणं कर्म कर्मफलं च आत्मा] ‘kartā, karaṇ, karma ane karmaphaḷ ātmā chhe’ [इति निश्चितः] evā nishchayavāḷo thayo thako [अन्यत्] anyarūpe [न एव परिणमति] na ja pariṇame, [शुद्धम् आत्मानं] to te shuddha ātmāne [लभते] upalabdha kare chhe.

ṭīkāḥ — je puruṣh e rīte ‘kartā, karaṇ, karma ane karmaphaḷ ātmā ja chhe’ em ¹nishchay karīne kharekhar paradravyarūpe pariṇamato nathī, te ja puruṣh, paradravya sāthe samparka jene aṭakī gayo chhe ane dravyanī andar paryāyo jene pralīn thayā chhe evā shuddha ātmāne upalabdha kare chhe; parantu anya koī (puruṣh) evā shuddha ātmāne upalabdha karato nathī.

te spaṣhṭa rīte samajāvavāmān āve chheḥ — 1. ‘kartā, karaṇ vagere ātmā ja chhe’ evo nishchay thatān be vāt nakkī thaī jāy chheḥ ek vāt

Page 248 of 513
PDF/HTML Page 279 of 544
single page version

पुनरन्यः । तथाहि — यदा नामानादिप्रसिद्धपौद्गलिककर्मबन्धनोपाधिसंनिधिप्रधावितोपराग- रञ्जितात्मवृत्तिर्जपापुष्पसंनिधिप्रधावितोपरागरञ्जितात्मवृत्तिः स्फ टिकमणिरिव परारोपित- विकारोऽहमासं संसारी, तदापि न नाम मम कोऽप्यासीत् । तदाप्यहमेक एवोपरक्तचित्स्वभावेन स्वतन्त्रः कर्तासम् । अहमेक एवोपरक्तचित्स्वभावेन साधकतमः करणमासम् । अहमेक एवोपरक्तचित्परिणमनस्वभावेनात्मना प्राप्यः कर्मासम् । अहमेक एव चोपरक्तचित्परिणमन- स्वभावस्य निष्पाद्यं सौख्यविपर्यस्तलक्षणं दुःखाख्यं कर्मफलमासम् । इदानीं पुनरनादि- रागादिविकल्परहितस्वसंवेदनज्ञानपरिणतिबलेन । कम्मं शुद्धबुद्धैकस्वभावेन परमात्मना प्राप्यं व्याप्यमहमेक एव कर्मकारकमस्मि । फलं च शुद्धज्ञानदर्शनस्वभावपरमात्मनः साध्यं निष्पाद्यं निज- शुद्धात्मरुचिपरिच्छित्तिनिश्चलानुभूतिरूपाभेदरत्नत्रयात्मकपरमसमाधिसमुत्पन्नसुखामृतरसास्वादपरिणति- रूपमहमेक एव फलं चास्मि । णिच्छिदो एवमुक्तप्रकारेण निश्चितमतिः सन् समणो सुखदुःख- जीवितमरणशत्रुमित्रादिसमताभावनापरिणतः श्रमणः परममुनिः परिणमदि णेव अण्णं जदि परिणमति

‘‘jyāre anādisiddha paudgalik karmanā bandhanarūp upādhinī nikaṭatāthī utpanna thayelā ¹uparāg vaḍe jenī svapariṇati ²rañjit hatī evo hun — jāsudapuṣhpanī nikaṭatāthī utpanna thayelā uparāg (-lālāsh) vaḍe jenī svapariṇati rañjit (-raṅgāyelī) hoy evā sphaṭikamaṇinī māphak — par vaḍe ³āropāyelā vikāravāḷo hovāthī, sansārī hato, tyāre paṇ (agnānadashāmān paṇ) kharekhar mārun koī paṇ (sambandhī) nahotun. tyāre paṇ hun ekalo ja ⁴kartā hato, kāraṇ ke hun ekalo ja ⁵uparakta chaitanyarūp svabhāv vaḍe svatantra hato (arthāt svādhīnapaṇe karato hato); hun ekalo ja karaṇ hato, kāraṇ ke hun ekalo ja uparakta chaitanyarūp svabhāv vaḍe sādhakatam ( – utkr̥uṣhṭa sādhan) hato; hun ekalo ja karma hato, kāraṇ ke hun ekalo ja uparakta chaitanyarūpe pariṇamavānā svabhāvane līdhe ātmāthī prāpya ( – prāpta thavā yogya) hato; ane hun ekalo ja sukhathī viparīt lakṣhaṇavāḷun, ‘duḥkh’ nāmanun karmaphaḷ hato — ke je (phaḷ) uparakta chaitanyarūpe pariṇamavānā svabhāv vaḍe nipajāvavāmān āvatun hatun. 1. uparāg = koī padārthamān, anya upādhinī samīpatānā nimitte thato upādhine anurūp vikārī bhāv;

aupādhik bhāv; vikār; malinatā. 2. rañjit = vikr̥ut; malin. 3. āropāyelā = (navā arthāt aupādhikarūpe) karāyelā. [vikāro svabhāvabhūt nahotā paṇ upādhinā

nimitte aupādhikarūpe (navā) thayelā hatā.] 4. kartā, karaṇ ane karmanā artho māṭe 16mī gāthāno bhāvārtha juo. 5. uparakta = vikr̥ut; malin.

Page 249 of 513
PDF/HTML Page 280 of 544
single page version

प्रसिद्धपौद्गलिककर्मबन्धनोपाधिसन्निधिध्वंसविस्फु रितसुविशुद्धसहजात्मवृत्तिर्जपापुष्पसंनिधिध्वंस- विस्फु रितसुविशुद्धसहजात्मवृत्तिः स्फ टिकमणिरिव विश्रान्तपरारोपितविकारोऽहमेकान्तेनास्मि मुमुक्षुः । इदानीमपि न नाम मम कोऽप्यस्ति । इदानीमप्यहमेक एव सुविशुद्धचित्स्वभावेन स्वतन्त्रः कर्तास्मि; अहमेक एव च सुविशुद्धचित्स्वभावेन साधकतमः करणमस्मि; अहमेक एव च सुविशुद्धचित्परिणमनस्वभावेनात्मना प्राप्यः कर्मास्मि; अहमेक एव च सुविशुद्ध- चित्परिणमनस्वभावस्य निष्पाद्यमनाकुलत्वलक्षणं सौख्याख्यं कर्मफलमस्मि । एवमस्य बन्धपद्धतौ मोक्षपद्धतौ चात्मानमेकमेव भावयतः परमाणोरिवैकत्वभावनोन्मुखस्य नैवान्यं रागादिपरिणामं यदि चेत्, अप्पाणं लहदि सुद्धं तदात्मानं भावकर्मद्रव्यकर्मनोकर्मरहितत्वेन शुद्धं शुद्धबुद्धैकस्वभावं लभते प्राप्नोति इत्यभिप्रायो भगवतां श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवानाम् ।।१२६।। एवमेक-

have vaḷī, anādisiddha paudgalik karmanā bandhanarūp upādhinī nikaṭatānā nāshathī jene suvishuddha sahaj ( – svābhāvik) svapariṇati pragaṭ thaī chhe evo hun — jāsudapuṣhpanī nikaṭatānā nāshathī jene suvishuddha sahaj svapariṇati pragaṭ thaī hoy evā sphaṭikamaṇinī māphak — par vaḍe āropāyelo vikār jene aṭakī gayo chhe evo hovāthī ¹ekānte mumukṣhu chhun; hamaṇān paṇ ( – mumukṣhudashāmān arthāt gnānadashāmān paṇ) kharekhar mārun koī paṇ nathī. hamaṇān paṇ hun ekalo ja kartā chhun, kāraṇ ke hun ekalo ja suvishuddha chaitanyarūp svabhāv vaḍe svatantra chhun (arthāt svādhīnapaṇe karun chhun); hun ekalo ja karaṇ chhun, kāraṇ ke hun ekalo ja suvishuddha chaitanyarūp svabhāv vaḍe sādhakatam chhun; hun ekalo ja karma chhun, kāraṇ ke hun ekalo ja suvishuddha chaitanyarūpe pariṇamavānā svabhāvane līdhe ātmāthī prāpya chhun; ane hun ekalo ja anākuḷatālakṣhaṇavāḷun, ‘sukh’ nāmanun karmaphaḷ chhun — ke je (phaḷ) ²suvishuddha chaitanyarūpe pariṇamavānā svabhāv vaḍe nipajāvavāmān āve chhe.’’

— ā rīte bandhamārgamān tem ja mokṣhamārgamān ātmā ekalo ja chhe em ³bhāvanār ā puruṣh paramāṇunī māphak ekatvabhāvanāmān unmukh hovāthī (arthāt ekatvane bhāvavāmān tatpar – lāgelo – hovāthī), tene paradravyarūp pariṇati bilakul thatī 1. ekānte mumukṣhu = kevaḷ mokṣhārthī; sarvathā mokṣhechchhu. 2. suvishuddhachaitanyapariṇamanasvabhāv ātmānun karma chhe ane te karma anākuḷatāsvarūp sukhane nipajāve

chhe māṭe sukh te karmaphaḷ chhe. sukh ātmānī ja avasthā hovāthī ātmā ja karmaphaḷ chhe. 3. bhāvavun = anubhavavun; samajavun; chintavavun. [‘koī jīvane — agnānīne ke gnānīne — par sāthe sambandh nathī.

anubhave chhe – samaje chhe – chintave chhe. mithyādraṣhṭi ānāthī viparīt bhāvanāvāḷo hoy chhe.] pra. 32