Page 250 of 513
PDF/HTML Page 281 of 544
single page version
परद्रव्यपरिणतिर्न जातु जायते । परमाणुरिव भावितैकत्वश्च परेण नो संपृच्यते । ततः परद्रव्यासंपृक्तत्वात्सुविशुद्धो भवति । कर्तृकरणक र्मकर्मफलानि चात्मत्वेन भावयन् पर्यायैर्न संकीर्यते; ततः पर्यायासंकीर्णत्वाच्च सुविशुद्धो भवतीति ।।१२६।।
लुण्टाक उत्कटविवेकविविक्ततत्त्वः ।।७।।
सूत्रेण पञ्चमस्थलं गतम् । इति सामान्यज्ञेयाधिकारमध्ये स्थलपञ्चकेन भेदभावना गता । इत्युक्त- प्रकारेण ‘तम्हा तस्स णमाइं’ इत्यादिपञ्चत्रिंशत्सूत्रैः सामान्यज्ञेयाधिकारव्याख्यानं समाप्तम् । इत ऊर्ध्वमेकोनविंशतिगाथाभिर्जीवाजीवद्रव्यादिविवरणरूपेण विशेषज्ञेयव्याख्यानं करोति । तत्राष्टस्थलानि भवन्ति । तेष्वादौ जीवाजीवत्वकथनेन प्रथमगाथा, लोकालोकत्वकथनेन द्वितीया, सक्रियनिःक्रियत्व- nathī; ane, paramāṇunī māphak (arthāt jem ekatvabhāve pariṇamanār paramāṇu par sāthe saṅg pāmato nathī tem), ekatvane bhāvanār puruṣh par sāthe 1sampr̥ukta thato nathī; tethī paradravya sāthe asampr̥uktapaṇāne līdhe te suvishuddha hoy chhe. vaḷī, kartā, karaṇ, karma ane karmaphaḷane 2ātmāpaṇe bhāvato thako te puruṣh paryāyothī saṅkīrṇa ( – khaṇḍit) thato nathī; ane tethī paryāyo vaḍe saṅkīrṇa nahi thavāne līdhe suvishuddha hoy chhe. 126.
[have shlok dvārā ā ja āshayane vyakta karatān shuddhanayano mahimā karavāmān āve chheḥ] [arthaḥ — ] jeṇe anya dravyathī bhinnatā dvārā ātmāne ek bāju khaseḍyo chhe (arthāt paradravyothī alag darshāvyo chhe) tathā jeṇe samasta visheṣhonā samūhane sāmānyanī andar magna karyo chhe (arthāt samasta paryāyone dravyanī andar ḍūbī gayelā darshāvyā chhe) — evo je ā, uddhat mohanī lakṣhmīne ( – r̥̄iddhine, shobhāne) lūṇṭī lenāro shuddhanay, teṇe utkaṭ vivek vaḍe tattvane (ātmasvarūpane) 3vivikta karyun chhe.
[have shuddhanay vaḍe shuddha ātmasvarūpane prāpta karanār ātmāno mahimā shlok dvārā karī, dravyasāmānyanā varṇananī pūrṇāhuti karavāmān āve chheḥ] +vasantatilakā chhand 1. sampr̥ukta = samparkavāḷo; sambandhavāḷo; saṅgavāḷo. 2. samyagdraṣhṭi jīv bhedone nahi bhāvatān abhed ātmāne ja bhāve chhe — anubhave chhe. 3. vivikta = shuddha; ekalun; alag.
Page 251 of 513
PDF/HTML Page 282 of 544
single page version
स्थास्यत्युद्यत्सहजमहिमा सर्वदा मुक्त एव ।।८।।
इति प्रवचनसारवृत्तौ तत्त्वदीपिकायां श्रीमदमृतचंद्रसूरिविरचितायां ज्ञेयतत्त्वप्रज्ञापने द्रव्यसामान्यप्रज्ञापनं समाप्तम् ।। व्याख्यानेन तृतीया चेति । ‘दव्वं जीवमजीवं’ इत्यादिगाथात्रयेण प्रथमस्थलम् । तदनन्तरं ज्ञानादि- विशेषगुणानां स्वरूपकथनेन ‘लिंगेहिं जेहिं’ इत्यादिगाथाद्वयेन द्वितीयस्थलम् । अथानन्तरं स्वकीय- स्वकीयविशेषगुणोपलक्षितद्रव्याणां निर्णयार्थं ‘वण्णरस’ इत्यादिगाथात्रयेण तृतीयस्थलम् । अथ पञ्चास्तिकायकथनमुख्यत्वेन ‘जीवा पोग्गलकाया’ इत्यादिगाथाद्वयेन चतुर्थस्थलम् । अतः परं द्रव्याणां लोकाकाशमाधार इति कथनेन प्रथमा, यदेवाकाशद्रव्यस्य प्रदेशलक्षणं तदेव शेषाणामिति कथनरूपेण द्वितीया चेति ‘लोगालोगेसु’ इत्यादिसूत्रद्वयेन पञ्चमस्थलम् । तदनन्तरं कालद्रव्यस्याप्रदेशत्वस्थापनरूपेण प्रथमा, समयरूपः पर्यायकालः कालाणुरूपो द्रव्यकाल इति कथनरूपेण द्वितीया चेति ‘समओ दु अप्पदेसो’ इत्यादिगाथाद्वयेन षष्ठस्थलम् । अथ प्रदेशलक्षणकथनेन प्रथमा, तिर्यक्प्रचयोर्ध्वप्रचयस्वरूप-
[arthaḥ — ] e rīte parapariṇatinā uchchhed dvārā (arthāt paradravyarūp pariṇamananā nāsh dvārā) tem ja kartā, karma vagere bhedo hovānī je bhrānti tenā paṇ nāsh dvārā ākhare jeṇe shuddha ātmatattvane upalabdha karyun chhe — evo ā ātmā, chaitanyamātrarūp vishad (nirmaḷ) tejamān līn rahyo thako, potānā sahaj (svābhāvik) mahimānā prakāshamānapaṇe sarvadā mukta ja raheshe.
1parignānano prārambh karavāmān āve chhe.
ām (shrīmadbhagavatkundakundāchāryadevapraṇīt) shrī pravachanasār shāstranī shrīmad amr̥utachandrāchāryadevavirachit tattvadīpikā nāmanī ṭīkāmān gneyatattva-pragnāpanane viṣhe dravyasāmānyapragnāpan samāpta thayun. *mandākrāntā chhand +anuṣhṭup chhand 1. parignān = pūrun gnān; vistārapūrvak gnān.
Page 252 of 513
PDF/HTML Page 283 of 544
single page version
इह हि द्रव्यमेकत्वनिबन्धनभूतं द्रव्यत्वसामान्यमनुज्झदेव तदधिरूढविशेषलक्षण- सद्भावादन्योन्यव्यवच्छेदेन जीवाजीवत्वविशेषमुपढौकते । तत्र जीवस्यात्मद्रव्यमेवैका व्यक्तिः । अजीवस्य पुनः पुद्गलद्रव्यं धर्मद्रव्यमधर्मद्रव्यं कालद्रव्यमाकाशद्रव्यं चेति पञ्च व्यक्तयः । कथनेन द्वितीया चेति ‘आगासमणुणिविट्ठं’ इत्यादिसूत्रद्वयेन सप्तमस्थलम् । तदनन्तरं कालाणुरूपद्रव्यकाल- स्थापनरूपेण ‘उप्पादो पद्धंसो’ इत्यादिगाथात्रयेणाष्टमस्थलमिति विशेषज्ञेयाधिकारे समुदायपातनिका । तद्यथा — अथ जीवाजीवलक्षणमावेदयति — दव्वं जीवमजीवं द्रव्यं जीवाजीवलक्षणं भवति । जीवो पुण चेदणो जीवः पुनश्चेतनः स्वतःसिद्धया बहिरङ्गकारणनिरपेक्षया बहिरन्तश्च प्रकाशमानया नित्यरूपया निश्चयेन परमशुद्धचेतनया, व्यवहारेण पुनरशुद्धचेतनया च युक्तत्वाच्चेतनो भवति । पुनरपि किंविशिष्टः ।
have dravyavisheṣhanun pragnāpan kare chhe (arthāt dravyavisheṣhone – dravyanā bhedone – jaṇāve chhe). temān (pratham), dravyanā jīv -ajīvapaṇārūp visheṣhane nakkī kare chhe (arthāt dravyanā, jīv ne ajīv evā be bhedo darshāve chhe)ḥ —
anvayārthaḥ — [द्रव्यं] dravya [जीवः अजीवः] jīv ane ajīv chhe. [पुनः] tyān, [चेतनोपयोगमयः] chetanā -upayogamay (chetanāmay tathā upayogamay) te [जीवः] jīv chhe [च] ane [पुद्गलद्रव्यप्रमुखः अचेतनः] pudgaladravyādik achetan dravyo te [अजीवः भवति] ajīv chhe.
ṭīkāḥ — ahīn (ā vishvamān) dravya, ekatvanā kāraṇabhūt dravyatvasāmānyane chhoḍyā vinā ja, temān rahelān visheṣhalakṣhaṇonā sadbhāvane līdhe ekabījāthī judān pāḍavāmān āvatān jīvapaṇārūp ane ajīvapaṇārūp visheṣhane pāme chhe. tyān jīvano, ātmadravya ja ek bhed chhe; ane ajīvanā, pudgaladravya, dharmadravya, adharmadravya, kāḷadravya tathā ākāshadravya — e pāñch
Page 253 of 513
PDF/HTML Page 284 of 544
single page version
विशेषलक्षणं जीवस्य चेतनोपयोगमयत्वं; अजीवस्य पुनरचेतनत्वम् । तत्र यत्र स्वधर्मव्यापक- त्वात्स्वरूपत्वेन द्योतमानयानपायिन्या भगवत्या संवित्तिरूपया चेतनया, तत्परिणामलक्षणेन द्रव्यवृत्तिरूपेणोपयोगेन च निर्वृत्तत्वमवतीर्णं प्रतिभाति स जीवः । यत्र पुनरुपयोगसहचरिताया यथोदितलक्षणायाश्चेतनाया अभावाद्बहिरन्तश्चाचेतनत्वमवतीर्णं प्रतिभाति सोऽजीवः ।।१२७।।
उवओगमओ उपयोगमयः अखण्डैकप्रतिभासमयेन सर्वविशुद्धेन केवलज्ञानदर्शनलक्षणेनार्थग्रहणव्यापार- रूपेण निश्चयनयेनेत्थंभूतशुद्धोपयोगेन, व्यवहारेण पुनर्मतिज्ञानाद्यशुद्धोपयोगेन च निर्वृत्तत्वान्निष्पन्न- त्वादुपयोगमयः । पोग्गलदव्वप्पमुहं अचेदणं हवदि अज्जीवं पुद्गलद्रव्यप्रमुखमचेतनं भवत्यजीवद्रव्यं; पुद्गलधर्माधर्माकाशकालसंज्ञं द्रव्यपञ्चकं पूर्वोक्तलक्षणचेतनाया उपयोगस्य चाभावादजीवमचेतनं bhed chhe. jīvanun visheṣhalakṣhaṇ chetanā -upayogamayapaṇun (chetanāmayapaṇun tathā upayogamayapaṇun) chhe; ane ajīvanun (visheṣhalakṣhaṇ) achetanapaṇun chhe. tyān, (jīvanā) svadharmomān vyāpanārī hovāthī (jīvanā) svarūpapaṇe prakāshatī, avināshinī, bhagavatī, samvedanarūp chetanā vaḍe tathā chetanāpariṇāmalakṣhaṇ, *dravyapariṇatirūp upayog vaḍe niṣhpannapaṇun ( – rachāyelāpaṇun, banelāpaṇun) jemān ūtarelun pratibhāse chhe, te jīv chhe; ane jemān upayoganī sāthe rahenārī, +yathokta lakṣhaṇavāḷī chetanāno abhāv hovāthī bahār tem ja andar achetanapaṇun ūtarelun pratibhāse chhe, te ajīv chhe.
bhāvārthaḥ — dravyapaṇārūp sāmānyanī apekṣhāe dravyomān ekapaṇun chhe topaṇ visheṣhalakṣhaṇonī apekṣhāe temanā jīv ne ajīv evā be bhed chhe. je (dravya) bhagavatī chetanā vaḍe ane chetanānā pariṇāmasvarūp upayog vaḍe rachāyel chhe te jīv chhe, ane je (dravya) chetanā rahit hovāthī achetan chhe te ajīv chhe. jīvano ek ja bhed chhe; ajīvanā pāñch bhed chhe. ā badhānno vistār āgaḷ āvashe. 127.
Page 254 of 513
PDF/HTML Page 285 of 544
single page version
अस्ति हि द्रव्यस्य लोकालोकत्वेन विशेषविशिष्टत्वं स्वलक्षणसद्भावात् । स्वलक्षणं हि लोकस्य षड्द्रव्यसमवायात्मकत्वं, अलोकस्य पुनः केवलाकाशात्मकत्वम् । तत्र सर्वद्रव्य- व्यापिनि परममहत्याकाशे यत्र यावति जीवपुद्गलौ गतिस्थितिधर्माणौ गतिस्थिती आस्कन्दत- स्तद्गतिस्थितिनिबन्धनभूतौ च धर्माऽधर्मावभिव्याप्यावस्थितौ, सर्वद्रव्यवर्तनानिमित्तभूतश्च कालो नित्यदुर्ललितस्तत्तावदाकाशं शेषाण्यशेषाणि द्रव्याणि चेत्यमीषां समवाय आत्मत्वेन भवतीत्यर्थः ।।१२७।। अथ लोकालोकरूपेण पदार्थस्य द्वैविध्यमाख्याति — पोग्गलजीवणिबद्धो अणु- स्कन्धभेदभिन्नाः पुद्गलास्तावत्तथैवामूर्तत्वातीन्द्रियज्ञानमयत्वनिर्विकारपरमानन्दैकसुखमयत्वादिलक्षणा जीवाश्चेत्थंभूतजीवपुद्गलैर्निबद्धः संबद्धो भृतः पुद्गलजीवनिबद्धः । धम्माधम्मत्थिकायकालड्ढो धर्मा- धर्मास्तिकायौ च कालश्च धर्माधर्मास्तिकायकालास्तैराढयो भृतो धर्माधर्मास्तिकायकालाढयः । जो यः एतेषां पञ्चानामित्थंभूतसमुदायो राशिः समूहः । वट्टदि वर्तते । कस्मिन् । आगासे अनन्ता- नन्ताकाशद्रव्यस्य मध्यवर्तिनि लोकाकाशे । सो लोगो स पूर्वोक्तपञ्चानां समुदायस्तदाधारभूतं लोकाकाशं चेति षड्द्रव्यसमूहो लोको भवति । क्व । सव्वकाले दु सर्वकाले तु । तद्बहिर्भूतमनन्तानन्ताकाशमलोक इत्यभिप्रायः ।।१२८।। अथ द्रव्याणां सक्रियनिःक्रियत्वेन भेदं दर्शयतीत्येका पातनिका, द्वितीया तु जीवपुद्गलयोरर्थव्यञ्जनपर्यायौ द्वौ शेषद्रव्याणां तु
anvayārthaḥ — [आकाशे] ākāshamān [यः] je bhāg [पुद्गलजीवनिबद्धः] jīv ne pudgalathī sanyukta [धर्माधर्मास्तिकायकालाढयः वर्तते] tathā dharmāstikāy, adharmāstikāy ne kāḷathī samr̥uddha chhe, [सः] te [सर्वकाले तु] sarva kāḷe [लोक :] lok chhe. (bākīnun ekalun ākāsh te alok chhe.)
ṭīkāḥ — kharekhar dravya lokapaṇe tathā alokapaṇe visheṣhavāḷun (bhedavāḷun) chhe, kāraṇ ke nij nij (bhinna) lakṣhaṇono sadbhāv chhe. lokanun svalakṣhaṇ ṣhaṭdravyasamavāyātmakapaṇun ( – chha dravyonā samudāyasvarūpapaṇun) chhe ane alokanun svalakṣhaṇ kevaḷ -ākāshātmakapaṇun ( – ekalā ākāshasvarūpapaṇun) chhe. tyān, sarva dravyomān vyāpanārā param mahān ākāshane viṣhe jyān jeṭalāmān gatisthiti dharmavāḷān jīv tathā pudgal gati -sthiti pāme chhe, (jyān jeṭalāmān) temane gati -sthitinā nimittabhūt dharma tathā adharma vyāpīne rahelān chhe ane (jyān jeṭalāmān) sarva dravyone vartanānā nimittabhūt kāḷ sadā vartyā kare chhe, te teṭalun ākāsh tathā bākīnān asheṣh (samasta) dravyo — āṭalānno samudāy jenun *sva -paṇe svalakṣhaṇ chhe, * sva -paṇe = potāpaṇe; svarūpapaṇe. (ṣhaṭdravyasamudāy te ja lok chhe arthāt te ja lokanun sva -paṇun — potāpaṇun — svarūp chhe; tethī lokanā sva -paṇe – potāpaṇe – svarūpapaṇe ṣhaṭdravyasamudāy lokanun svalakṣhaṇ chhe.)
Page 255 of 513
PDF/HTML Page 286 of 544
single page version
स्वलक्षणं यस्य स लोकः । यत्र यावति पुनराकाशे जीवपुद्गलयोर्गतिस्थिती न संभवतो, धर्माधर्मौ नावस्थितौ, न कालो दुर्ललितस्तावत्केवलमाकाशमात्मत्वेन स्वलक्षणं यस्य सोऽलोकः ।।१२८।।
tathā adharma rahelān nathī ane kāḷ vartato nathī, teṭalun kevaḷ ākāsh jenun sva -paṇe svalakṣhaṇ
chhe, te alok chhe. 128.
have ‘kriyā’rūp ane ‘bhāv’rūp evā je dravyanā bhāvo temanī apekṣhāe dravyano visheṣh ( – bhed) nakkī kare chheḥ —
anvayārthaḥ — [पुद्गलजीवात्मकस्य लोकस्य] pudgal -jīvātmak lokane [परिणामात्] pariṇām dvārā ane [संघातात् वा भेदात्] *saṅghāt vā +bhed dvārā [उत्पादस्थितिभंगाः] utpād, dhrauvya ne vināsh [जायन्ते] thāy chhe. *saṅghāt = bhegā maḷavun te; ekaṭhā thavun te; milan. +bhed = chhūṭā paḍavun te; vikhūṭā thavun te.
Page 256 of 513
PDF/HTML Page 287 of 544
single page version
क्रियाभाववत्त्वेन केवलभाववत्त्वेन च द्रव्यस्यास्ति विशेषः । तत्र भाववन्तौ क्रियावन्तौ च पुद्गलजीवौ, परिणामाद्भेदसंघाताभ्यां चोत्पद्यमानावतिष्ठमानभज्यमानत्वात् । शेषद्रव्याणि तु भाववन्त्येव, परिणामादेवोत्पद्यमानावतिष्ठमानभज्यमानत्वादिति निश्चयः । तत्र परिणाम- मात्रलक्षणो भावः, परिस्पन्दनलक्षणा क्रिया । तत्र सर्वाण्यपि द्रव्याणि परिणामस्वभावत्वात् परिणामेनोपात्तान्वयव्यतिरेकाण्यवतिष्ठमानोत्पद्यमानभज्यमानानि भाववन्ति भवन्ति । पुद्गलास्तु परिस्पन्दस्वभावत्वात्परिस्पन्देन भिन्नाः संघातेन, संहताः पुनर्भेदेनोत्पद्यमानाव- तिष्ठमानभज्यमानाः क्रियावन्तश्च भवन्ति । तथा जीवा अपि परिस्पन्दस्वभावत्वात्परिस्पन्देन प्रतिसमयपरिणतिरूपा अर्थपर्याया भण्यन्ते । यदा जीवोऽनेन शरीरेण सह भेदं वियोगं त्यागं कृत्वा भवान्तरशरीरेण सह संघातं मेलापकं करोति तदा विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति, तस्मादेव भवान्तरसंक्रमणात्सक्रियत्वं भण्यते । पुद्गलानां तथैव विवक्षितस्कन्धविघटनात्सक्रियत्वेन स्कन्धान्तर- संयोगे सति विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति । मुक्तजीवानां तु निश्चयरत्नत्रयलक्षणेन परमकारणसमय- सारसंज्ञेन निश्चयमोक्षमार्गबलेनायोगिचरमसमये नखकेशान्विहाय परमौदारिकशरीरस्य विलीयमान- रूपेण विनाशे सति केवलज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयव्यक्तिलक्षणेन परमकार्यसमयसाररूपेण स्वभावव्यञ्जन- पर्यायेण कृत्वा योऽसावुत्पादः स भेदादेव भवति, न संघातात् । कस्मादिति चेत् शरीरान्तरेण सह
ṭīkāḥ — koī dravyo ‘bhāv’ tem ja ‘kriyā’vāḷān hovāthī ane koī dravyo kevaḷ ‘bhāv’vāḷān hovāthī te apekṣhāe dravyano visheṣh (arthāt bhed) chhe. tyān, pudgal tathā jīv (1) bhāvavāḷān tem ja (2) kriyāvāḷān chhe, kāraṇ ke (1) pariṇām dvārā tem ja (2) saṅghāt ne bhed dvārā teo ūpaje chhe, ṭake chhe ane naṣhṭa thāy chhe. bākīnān dravyo to bhāvavāḷān ja chhe, kāraṇ ke pariṇām dvārā ja teo ūpaje chhe, ṭake chhe ane naṣhṭa thāy chhe. — ām nishchay (arthāt nakkī) chhe.
temān, ‘bhāv’nun lakṣhaṇ pariṇāmamātra chhe; ‘kriyā’nun lakṣhaṇ parispand ( – kampan) chhe. tyān, saghaḷāny dravyo bhāvavāḷān chhe, kāraṇ ke pariṇāmasvabhāvavāḷān hovāne līdhe pariṇām vaḍe *anvay ane vyatirekone pāmatān thakān teo ūpaje chhe, ṭake chhe ne naṣhṭa thāy chhe. pudgalo to (bhāvavāḷān hovā uparānt) kriyāvāḷān paṇ hoy chhe, kāraṇ ke parispandasvabhāvavāḷān hovāne līdhe parispand vaḍe +chhūṭān pudgalo bhegān maḷatān hovāthī ane bhegān meḷalān pudgalo pāchhān chhūṭān paḍatān hovāthī (te apekṣhāe) teo ūpaje chhe, ṭake chhe ne naṣhṭa thāy chhe. tathā jīvo paṇ (bhāvavāḷā hovā uparānt) kriyāvāḷā paṇ hoy chhe, *anvay ṭakavāpaṇun darshāve chhe ane vyatireko ūpajavāpaṇun tathā naṣhṭa thavāpaṇun darshāve chhe. +chhūṭān pudgalo kampan vaḍe bhegān maḷe chhe. tyān, chhūṭāpaṇe teo naṣhṭa thayān, pudgalapaṇe ṭakyān ne bhegāpaṇe ūpajyān.
Page 257 of 513
PDF/HTML Page 288 of 544
single page version
नूतनकर्मनोकर्मपुद्गलेभ्यो भिन्नास्तैः सह संघातेन, संहताः पुनर्भेदेनोत्पद्यमानाव- तिष्ठमानभज्यमानाः क्रियावन्तश्च भवन्ति ।।१२९।।
भूतेन हवदि विण्णादं विशेषेण ज्ञातं भवति । किं कर्मतापन्नम् । दव्वं द्रव्यम् । कथंभूतम् । जीवमजीवं च
bhinna jīvo temanī sāthe bhegā thatā hovāthī ane 1karma -nokarmarūp pudgalo sāthe bhegā
thāy chhe. 129.
have, guṇavisheṣhathī dravyavisheṣh chhe (arthāt guṇonā bhedathī dravyono bhed chhe) em jaṇāve chheḥ —
anvayārthaḥ — [यैः लिडगैः] je liṅgo vaḍe [द्रव्यं] dravya [जीवः अजीवः च] jīv ane ajīv tarīke [विज्ञातं भवति] jaṇāy chhe, [ते] te [अतद्भावविशिष्टाः] atadbhāvavishiṣhṭa ( – dravyathī atadbhāv vaḍe bhinna evā) [मूर्तामूर्ताः] mūrta -amūrta [गुणाः] guṇo [ज्ञेयाः] jāṇavā. 1. gnānāvaraṇādi karmarūp ane sharīrādi nokarmarūp pudgalo sāthe bhego thayelo jīv kampan vaḍe pāchho
chhūṭo paḍe chhe. tyān, (te pudgalo sāthe) bhegāpaṇe te naṣhṭa thayo, jīvapaṇe te ṭakyo ne (temanāthī) chhūṭāpaṇe te ūpajyo. pra. 33
Page 258 of 513
PDF/HTML Page 289 of 544
single page version
द्रव्यमाश्रित्य परानाश्रयत्वेन वर्तमानैर्लिङ्गयते गम्यते द्रव्यमेतैरिति लिङ्गानि गुणाः । ते च यद्द्रव्यं भवति न तद्गुणा भवन्ति, ये गुणा भवन्ति ते न द्रव्यं भवतीति द्रव्यादतद्भावेन विशिष्टाः सन्तो लिङ्गलिङ्गिप्रसिद्धौ तल्लिङ्गत्वमुपढौकन्ते । अथ ते द्रव्यस्य जीवोऽयम- जीवोऽयमित्यादिविशेषमुत्पादयन्ति, स्वयमपि तद्भावविशिष्टत्वेनोपात्तविशेषत्वात् । यतो हि यस्य यस्य द्रव्यस्य यो यः स्वभावस्तस्य तस्य तेन तेन विशिष्टत्वात्तेषामस्ति विशेषः । अत एव च मूर्तानाममूर्तानां च द्रव्याणां मूर्तत्वेनामूर्तत्वेन च तद्भावेन विशिष्टत्वादिमे मूर्ता गुणा इमे अमूर्ता इति तेषां विशेषो निश्चेयः ।।१३०।।
अथ मूर्तामूर्तगुणानां लक्षणसंबन्धमाख्याति — ज्ञातव्याः । ते च कथंभूताः । अतब्भावविसिट्ठा अतद्भावविशिष्टाः । तद्यथा – शुद्धजीवद्रव्ये ये केवलज्ञानादिगुणास्तेषां शुद्धजीवप्रदेशैः सह यदेकत्वमभिन्नत्वं तन्मयत्वं स तद्भावो भण्यते, तेषामेव गुणानां तैः प्रदेशैः सह यदा संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदः क्रियते तदा पुनरतद्भावो भण्यते, तेनातद्भावेन संज्ञादिभेदरूपेण स्वकीयस्वकीयद्रव्येण सह विशिष्टा भिन्ना इति, द्वितीयव्याख्यानेन पुनः स्वकीय- द्रव्येण सह तद्भावेन तन्मयत्वेनान्यद्रव्याद्विशिष्टा भिन्ना इत्यभिप्रायः । एवं गुणभेदेन द्रव्यभेदो
ṭīkāḥ — dravyano āshray karīne ane parano āshray karyā vinā vartatān hovāthī jemanā vaḍe dravya ‘liṅgit’ (-prāpta) thāy chhe – oḷakhī shakāy chhe, evān liṅgo guṇo chhe. teo (guṇo), ‘je dravya chhe te guṇo nathī, je guṇo chhe te dravya nathī’ — te apekṣhāe dravyathī 1atadbhāv vaḍe vishiṣhṭa (-bhinna) vartatā thakā, liṅg ane 2liṅgī tarīkenī prasiddhi (khyāti, oḷakhāṇ) vakhate dravyanā liṅgapaṇāne pāme chhe. have, teo dravyamān ‘ā jīv chhe, ā ajīv chhe’ evo visheṣh (-bhed) utpanna kare chhe, kāraṇ ke pote paṇ 3tadbhāv vaḍe 4vishiṣhṭa hovāthī visheṣhane prāpta chhe. je je dravyano je je svabhāv hoy tenun tenun te te vaḍe vishiṣhṭapaṇun hovāne līdhe temanāmān visheṣh (arthāt bhed) chhe, tethī ja vaḷī mūrta ane amūrta dravyonun mūrtatva -amūrtatvarūp tadbhāv vaḍe vishiṣhṭapaṇun hovāne līdhe ‘ā mūrta guṇo chhe, ā amūrta guṇo chhe’ em temanāmān visheṣh (-bhed) nakkī karavāyogya chhe. 130.
have mūrta ane amūrta guṇonān lakṣhaṇ tathā sambandh (arthāt temane kayān dravyo sāthe sambandh chhe te) kahe chheḥ — 1. atadbhāv = (kathañchit) te -paṇe nahi hovun te. 2. liṅgī = liṅgavāḷun. (khās guṇ te liṅg – chihna – lakṣhaṇ chhe ane liṅgī te dravya chhe.) 3. tadbhāv = te -paṇun; te -paṇe hovun te; svarūp. 4. vishiṣhṭa = visheṣhatāvāḷun; khās; bhinna.
Page 259 of 513
PDF/HTML Page 290 of 544
single page version
मूर्तानां गुणानामिन्द्रियग्राह्यत्वं लक्षणम् । अमूर्तानां तदेव विपर्यस्तम् । ते च मूर्ताः पुद्गलद्रव्यस्य, तस्यैवैकस्य मूर्तत्वात् । अमूर्ताः शेषद्रव्याणां, पुद्गलादन्येषां सर्वेषामप्य- मूर्तत्वात् ।।१३१।।
ज्ञातव्यः ।।१३०।। अथ मूर्तामूर्तगुणानां लक्षणं संबन्धं च निरूपयति — मुत्ता इंदियगेज्झा मूर्ता गुणा इन्द्रियग्राह्या भवन्ति, अमूर्ताः पुनरिन्द्रियविषया न भवन्ति इति मूर्तामूर्तगुणानामिन्द्रियानिन्द्रयविषयत्वं लक्षणमुक्तम् । इदानीं मूर्तगुणाः कस्य संबन्धिनो भवन्तीति संबन्धं कथयति । पोग्गलदव्वप्पगा अणेगविधा मूर्तगुणाः पुद्गलद्रव्यात्मका अनेकविधा भवन्ति; पुद्गलद्रव्यसंबन्धिनो भवन्तीत्यर्थः । अमूर्तगुणानां
anvayārthaḥ — [इन्द्रियग्राह्याः मूर्ताः] indriyagrāhya evā mūrta guṇo [पुद्गलद्रव्यात्मकाः] pudgaladravyātmak [अनेकविधाः] anekavidh chhe; [अमूर्तानां द्रव्याणां] amūrta dravyonā [गुणाः] guṇo [अमूर्ताः ज्ञातव्याः] amūrta jāṇavā.
ṭīkāḥ — mūrta guṇonun lakṣhaṇ indriyagrāhyapaṇun chhe; amūrta guṇonun lakṣhaṇ tenāthī viparīt chhe (arthāt amūrta guṇo indriyothī jaṇātā nathī). vaḷī mūrta guṇo pudgaladravyanā chhe, kāraṇ ke te ja (pudgal ja) ek mūrta chhe; amūrta guṇo bākīnān dravyonā chhe, kāraṇ ke pudgal sivāy bākīnān badhāy dravyo amūrta chhe. 131.
Page 260 of 513
PDF/HTML Page 291 of 544
single page version
इन्द्रियग्राह्याः किल स्पर्शरसगन्धवर्णास्तद्विषयत्वात् । ते चेन्द्रियग्राह्यत्वव्यक्तिशक्ति- वशात् गृह्यमाणा अगृह्यमाणाश्च आ -एकद्रव्यात्मकसूक्ष्मपर्यायात्परमाणोः आ -अनेक- द्रव्यात्मकस्थूलपर्यायात्पृथिवीस्कन्धाच्च सकलस्यापि पुद्गलस्याविशेषेण विशेषगुणत्वेन विद्यन्ते । ते च मूर्तत्वादेव शेषद्रव्याणामसंभवन्तः पुद्गलमधिगमयन्ति । शब्दस्यापीन्द्रियग्राह्यत्वाद्गुणत्वं न खल्वाशङ्कनीयं, तस्य वैचित्र्यप्रपञ्चितवैश्वरूपस्याप्यनेकद्रव्यात्मकपुद्गलपर्यायत्वेनाभ्युप- संबन्धं प्रतिपादयति । दव्वाणममुत्ताणं विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृतीनाममूर्तद्रव्याणां संबन्धिनो भवन्ति । ते के । गुणा अमुत्ता अमूर्ताः गुणाः, केवलज्ञानादय इत्यर्थः । इति मूर्तामूर्तगुणानां लक्षणसंबन्धौ ज्ञातव्यौ ।।१३१।। एवं ज्ञानादिविशेषगुणभेदेन द्रव्यभेदो भवतीति कथनरूपेण द्वितीय- स्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ मूर्तपुद्गलद्रव्यस्य गुणानावेदयति — वण्णरसगंधफासा विज्जंते पोग्गलस्स वर्णरसगन्धस्पर्शा विद्यन्ते । कस्य । पुद्गलस्य । कथंभूतस्य । सुहुमादो पुढवीपरियंतस्स य ‘‘पुढवी जलं च छाया चउरिंदियविसयकम्मपरमाणू । छव्विहभेयं भणियं पोग्गलदव्वं जिणवरेहिं’’ ।। इति
anvayārthaḥ — [वर्णरसगंधस्पर्शाः] varṇa, ras, gandh ne sparsha ( – e guṇo) [सूक्ष्मात्] sūkṣhmathī māṇḍīne [पृथिवीपर्यन्तस्य च] pr̥ithvī paryantanā [पुद्गलस्य] (sarva) pudgalane [विद्यन्ते] hoy chhe; [चित्रः शब्दः] je vividh prakārano shabda [सः] te [पुद्गलः] pudgal arthāt paudgalik paryāy chhe.
ṭīkāḥ — sparsha, ras, gandh ne varṇa indriyagrāhya chhe, kāraṇ ke teo indriyonā viṣhayo chhe. teo indriyagrāhyapaṇānī 1vyakti ane shaktine vashe indriyo vaḍe bhale grahātā hoy ke na grahātā hoy topaṇ teo ekadravyātmak sūkṣhmaparyāyarūp paramāṇuthī māṇḍīne anekadravyātmak sthūlaparyāyarūp pr̥ithvīskandh sudhīnā sarva pudgalane avisheṣhapaṇe visheṣh guṇo tarīke hoy chhe; ane teo mūrta hovāne līdhe (pudgal sivāyanān) bākīnān dravyone nahi vartatā hovāthī pudgalane jaṇāve chhe.
shabda paṇ indriyagrāhya hovāthī guṇ hashe em shaṅkā na karavī, kāraṇ ke te ( shabda) *vichitratā vaḍe vishvarūpapaṇun (anekānekaprakārapaṇun) darshāvato hovā chhatān tene anekadravyātmak pudgalaparyāy tarīke svīkāravāmān āve chhe. 1. paramāṇu, kārmaṇavargaṇā vageremān indriyagrāhyapaṇun vyakta nathī topaṇ shaktirūpe avashya hoy chhe;
tethī ja ghaṇā paramāṇuo skandharūpe thaī sthūlapaṇun dhāraṇ karatān indriyo vaḍe jaṇāy chhe. *vichitratā = vividhatā. (shabda bhāṣhātmak, abhāṣhātmak, prāyogik, vaishrasik – em vividh chhe.)
Page 261 of 513
PDF/HTML Page 292 of 544
single page version
गम्यमानत्वात् । गुणत्वे वा, न तावदमूर्तद्रव्यगुणः शब्दः, गुणगुणिनोरविभक्तप्रदेशत्वेनैकवेदन- वेद्यत्वादमूर्तद्रव्यस्यापि श्रवणेन्द्रियविषयत्वापत्तेः । पर्यायलक्षणेनोत्खातगुणलक्षणत्वान्मूर्तद्रव्य- गुणोऽपि न भवति । पर्यायलक्षणं हि कादाचित्कत्वं गुणलक्षणं तु नित्यत्वम् । ततः कादाचित्कत्वोत्खातनित्यत्वस्य न शब्दस्यास्ति गुणत्वम् । यत्तु तत्र नित्यत्वं तत्तदारम्भक- पुद्गलानां तद्गुणानां च स्पर्शादीनामेव, न शब्दपर्यायस्येति दृढतरं ग्राह्यम् । न च पुद्गल- गाथाकथितक्रमेण परमाणुलक्षणसूक्ष्मस्वरूपादेः पृथ्वीस्कन्धलक्षणस्थूलस्वरूपपर्यन्तस्य च । तथाहि — यथानन्तज्ञानादिचतुष्टयं विशेषलक्षणभूतं यथासंभवं सर्वजीवेषु साधारणं तथा वर्णादिचतुष्टयं विशेष- लक्षणभूतं यथासंभवं सर्वपुद्गलेषु साधारणम् । यथैव चानन्तज्ञानादिचतुष्टयं मुक्तजीवेऽतीन्द्रियज्ञान- विषयमनुमानगम्यमागमगम्यं च, तथा शुद्धपरमाणुद्रव्ये वर्णादिचतुष्टयमप्यतीन्द्रियज्ञानविषयमनुमान- गम्यमागमगम्यं च । यथा वानन्तचतुष्टयस्य संसारिजीवे रागादिस्नेहनिमित्तेन कर्मबन्धवशादशुद्धत्वं भवति तथा वर्णादिचतुष्टयस्यापि स्निग्धरूक्षगुणनिमित्तेन द्वि -अणुकादिबन्धावस्थायामशुद्धत्वम् । यथा वानन्तज्ञानादिचतुष्टयस्य रागादिस्नेहरहितशुद्धात्मध्यानेन शुद्धत्वं भवति तथा वर्णादिचतुष्टयस्यापि स्निग्धगुणाभावे बन्धनेऽसति परमाणुपुद्गलावस्थायां शुद्धत्वमिति । सद्दो सो पोग्गलो यस्तु शब्दः स
[shabdane (paryāy nahi mānatān) guṇ mānavāmān āve to te kaī rīte yogya nathī tenun samādhānaḥ — ]
pratham to, shabda amūrta dravyano guṇ nathī kem ke guṇ -guṇīne abhinna pradeshapaṇun hovāne līdhe teo (guṇ -guṇī) 1ek vedanathī vedya hovāthī amūrta dravyane paṇ shravaṇendriyanā viṣhayabhūtapaṇun āvī paḍe.
(bījun, shabdamān) paryāyanā lakṣhaṇ vaḍe guṇanun lakṣhaṇ utthāpit thatun hovāthī shabda mūrta dravyano guṇ paṇ nathī. paryāyanun lakṣhaṇ kādāchitkapaṇun (anityapaṇun) chhe ane guṇanun lakṣhaṇ nityapaṇun chhe; māṭe (shabdamān) kādāchitkapaṇā vaḍe nityapaṇun utthāpit thatun hovāthī (arthāt shabda koik vār ja thato hovāthī ane nitya nahi hovāthī) shabda te guṇ nathī. je tyān nityapaṇun chhe te tene (shabdane) utpanna karanārān pudgalonun ane temanā sparshādik guṇonun ja chhe, shabdaparyāyanun nahi — em ati draḍhapaṇe grahaṇ karavun. 1. ek vedanathī vedya = ek gnānathī jaṇāvāyogya. (naiyāyiko shabdane ākāshano guṇ māne chhe paṇ
te ja indriyathī guṇī paṇ jaṇāvo joīe. shabda karṇendriyathī jaṇāy chhe māṭe ākāsh paṇ karṇendriyathī
jaṇāvun joie. paṇ ākāsh to koi indriyathī jaṇātun nathī. māṭe shabda ākāsh vagere amūrtik
dravyono guṇ nathī.)
Page 262 of 513
PDF/HTML Page 293 of 544
single page version
पर्यायत्वे शब्दस्य पृथिवीस्कन्धस्येव स्पर्शनादीन्द्रियविषयत्वम्; अपां घ्राणेन्द्रियाविषयत्वात्, ज्योतिषो घ्राणरसनेन्द्रियाविषयत्वात्, मरुतो घ्राणरसनचक्षुरिन्द्रियाविषयत्वाच्च । न चागन्धा- गन्धरसागन्धरसवर्णाः एवमप्ज्योतिर्मारुतः, सर्वपुद्गलानां स्पर्शादिचतुष्कोपेतत्वाभ्युपगमात्; व्यक्तस्पर्शादिचतुष्कानां च चन्द्रकान्तारणियवानामारम्भकैरेव पुद्गलैरव्यक्तगन्धाव्यक्तगन्धरसा- व्यक्तगन्धरसवर्णानामप्ज्योतिरुदरमरुतामारम्भदर्शनात् । न च क्वचित्कस्यचित् गुणस्य व्यक्ता- पौद्गलः । यथा जीवस्य नरनारकादिविभावपर्यायाः तथायं शब्दः पुद्गलस्य विभावपर्यायो, न च गुणः । कस्मात् । गुणस्याविनश्वरत्वात्, अयं च विनश्वरो । नैयायिकमतानुसारी कश्चिद्वदत्याकाश- गुणोऽयं शब्दः । परिहारमाह – आकाशगुणत्वे सत्यमूर्तो भवति । अमूर्तश्च श्रवणेन्द्रियविषयो न भवति, दृश्यते च श्रवणेन्द्रियविषयत्वम् । शेषेन्द्रियविषयः कस्मान्न भवतीति चेत् —
vaḷī ‘jo shabda pudgalano paryāy hoy to pr̥ithvīskandhanī jem te sparshanādik indriyono viṣhay hovo joīe arthāt jem pr̥ithvīskandharūp pudgalaparyāy sarva indriyothī jaṇāy chhe tem shabdarūp pudgalaparyāy paṇ sarva indriyothī jaṇāvo joīe’ (em tarka karavāmān āve to) em paṇ nathī; kāraṇ ke pāṇī (pudgalaparyāy hovā chhatān) ghrāṇendriyano viṣhay nathī, agni (pudgalaparyāy hovā chhatān) ghrāṇendriy tathā rasanendriyano viṣhay nathī ane pavan (pudgalaparyāy hovā chhatān) ghrāṇendriy, rasanendriy tathā chakṣhu -indriyano viṣhay nathī. vaḷī em nathī ke pāṇī gandh vinānun chhe (tethī nākathī agrāhya chhe), agni gandh tathā ras vināno chhe (tethī nāk tathā jībhathī agrāhya chhe) ane pavan gandh, ras tathā varṇa vināno chhe (tethī nāk, jībh tathā āṅkhathī agrāhya chhe); kāraṇ ke sarva pudgalo sparshādi *
(1) chandrakāntane, (2) araṇine ane (3) javane je pudgalo utpanna kare chhe te ja pudgalo vaḍe (1) jene gandh avyakta chhe evā pāṇīnī, (2) jene gandh tathā ras avyakta chhe evā agninī ane (3) jene gandh, ras tathā varṇa avyakta chhe evā udaravāyunī utpatti thatī jovāmān āve chhe.
* chatuṣhka = chatuṣhṭay; chārano samūh. [sarva pudgalomān — pr̥ithvī, pāṇī, agni, ane vāyu e badhāyamān — sparshādi chāre guṇo hoy chhe. mātra pher eṭalo ja chhe ke pr̥ithvīmān chāre guṇo vyakta chhe, pāṇīmān gandh avyakta chhe, agnimān gandh tathā ras avyakta chhe ane vāyumān gandh, ras tathā varṇa avyakta chhe. ā vātanī siddhine māṭe yukti ā pramāṇe chheḥ chandrakāntamaṇirūp pr̥ithvīmānthī pāṇī jhare chhe, araṇinā lākaḍāmānthī agni thāy chhe ane jav khāvāthī peṭamān vāyu thāy chhe; māṭe (1) chandrakāntamaṇimān, (2) araṇimān ane (3) javamān rahelā chāre guṇo (1) pāṇīmān, (2) agnimān ane (3) vāyumān hovā joīe. mātra pher eṭalo ja chhe ke te guṇomānthī keṭalāk apragaṭarūpe pariṇamyā chhe. vaḷī pāchhā, pāṇīmānthī motīrūp pr̥ithvīkāy nīpajatān athavā agnimānthī kājaḷarūp pr̥ithvīkāy nīpajatān chāre guṇo pragaṭ thatā jovāmān āve chhe.
Page 263 of 513
PDF/HTML Page 294 of 544
single page version
व्यक्तत्वं कादाचित्कपरिणामवैचित्र्यप्रत्ययं नित्यद्रव्यस्वभावप्रतिघाताय । ततोऽस्तु शब्दः पुद्गलपर्याय एवेति ।।१३२।।
अन्येन्द्रियविषयोऽन्येन्द्रियस्य न भवति वस्तुस्वभावादेव, रसादिविषयवत् । पुनरपि कतंभूतः । चित्तो चित्रः भाषात्मकाभाषात्मकरूपेण प्रायोगिकवैश्रसिकरूपेण च नानाप्रकारः । तच्च ‘‘सद्दो खंधप्पभवो’’ इत्यादिगाथायां पञ्चास्तिकाये व्याख्यातं तिष्ठत्यत्रालं प्रसङ्गेन ।।१३२।। अथाकाशाद्यमूर्तद्रव्याणां विशेषगुणान्प्रतिपादयति — आगासस्सवगाहो आकाशस्यावगाहहेतुत्वं, धम्मद्दव्वस्स गमणहेदुत्तं धर्मद्रव्यस्य गमनहेतुत्वं, धम्मेदरदव्वस्स दु गुणो पुणो ठाणकारणदा धर्मेतरद्रव्यस्य तु पुनः स्थानकारणतागुणो भवतीति प्रथमगाथा गता । कालस्स वट्टणा से कालस्य वर्तना स्याद्गुणः, गुणोवओगो त्ति अप्पणो भणिदो ज्ञानदर्शनोपयोगद्वयमित्यात्मनो गुणो भणितः । णेया संखेवादो गुणा हि मुत्तिप्पहीणाणं एवं संक्षेपादमूर्तद्रव्याणां गुणा ज्ञेया इति । तथाहि — सर्वद्रव्याणां साधारणमवगाहहेतुत्वं
vaḷī kyāṅk (koī paryāyamān) koī guṇanun kādāchitka pariṇāmanī vichitratāne kāraṇe thatun vyaktapaṇun ke avyaktapaṇun nityadravyasvabhāvano pratighāt karatun nathī (arthāt anitya pariṇāmane līdhe thatī guṇanī pragaṭatā ane apragaṭatā nitya dravyasvabhāv sāthe kāī virodh pāmatī nathī).
have amūrta evān bākīnān dravyonā guṇo kahe chheḥ —
Page 264 of 513
PDF/HTML Page 295 of 544
single page version
विशेषगुणो हि युगपत्सर्वद्रव्याणां साधारणावगाहहेतुत्वमाकाशस्य, सकृत्सर्वेषां गमनपरिणामिनां जीवपुद्गलानां गमनहेतुत्वं धर्मस्य, सकृत्सर्वेषां स्थानपरिणामिनां जीवपुद्गलानां स्थानहेतुत्वमधर्मस्य, अशेषशेषद्रव्याणां प्रतिपर्यायं समयवृत्तिहेतुत्वं कालस्य, चैतन्यपरिणामो जीवस्य । एवममूर्तानां विशेषगुणसंक्षेपाधिगमे लिङ्गम् । तत्रैककालमेव विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सदाकाशं निश्चिनोति । गतिपरिणतसमस्तजीवपुद्गलानामेकसमये साधारणं गमनहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सद्धर्मद्रव्यं निश्चिनोति । तथैव च स्थिति- परिणतसमस्तजीवपुद्गलानामेकसमये साधारणं स्थितिहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्सद- धर्मद्रव्यं निश्चिनोति । सर्वद्रव्याणां युगपत्पर्यायपरिणतिहेतुत्वं विशेषगुणत्वादेवान्यद्रव्याणामसंभवत्स- त्कालद्रव्यं निश्चिनोति । सर्वजीवसाधारणं सकलविमलकेवलज्ञानदर्शनद्वयं विशेषगुणत्वादेवान्या- चेतनपञ्चद्रव्याणामसंभवत्सच्छुद्धबुद्धैकस्वभावं परमात्मद्रव्यं निश्चिनोति । अयमत्रार्थः — यद्यपि पञ्च- द्रव्याणि जीवस्योपकारं कुर्वन्ति तथापि तानि दुःखकारणान्येवेति ज्ञात्वाक्षयानन्तसुखादिकारणं
anvayārthaḥ — [आकाशस्य अवगाहः] ākāshano avagāh, [धर्मद्रव्यस्य गमनहेतुत्वं] dharmadravyano gamanahetutva [तु पुनः] ane vaḷī [धर्मेतरद्रव्यस्य गुणः] adharmadravyano guṇ [स्थानकारणता] sthānakāraṇatā chhe. [कालस्य] kāḷano guṇ [वर्तना स्थात्] vartanā chhe, [आत्मनः गुणः] ātmāno guṇ [उपयोगः इति भणितः] upayog kahyo chhe. [मूर्तिग्रहीणानां गुणाः हि] ā rīte amūrta dravyonā guṇo [संक्षेपात्] saṅkṣhepathī [ज्ञेयाः] jāṇavā.
ṭīkāḥ — yugapad sarva dravyone sādhāraṇ avagāhanun hetupaṇun ākāshano visheṣh guṇ chhe. ekīsāthe sarva gamanapariṇāmī (gatirūpe pariṇamelān) jīv -pudgalone gamananun hetupaṇun dharmano visheṣh guṇ chhe. ekīsāthe sarva sthānapariṇāmī jīvone ane pudgalone sthānanun hetupaṇun (sthitinun arthāt sthiratānun nimittapaṇun) adharmano visheṣh guṇ chhe. (kāḷ sivāy) bākīnān asheṣh dravyone darek paryāye samayavr̥uttinun hetupaṇun (samayasamayanī pariṇatinun nimittapaṇun) kāḷano visheṣh guṇ chhe. chaitanyapariṇām jīvano visheṣh guṇ chhe. ā pramāṇe amūrta dravyonā visheṣh guṇonun saṅkṣhep gnān thatān amūrta dravyone jāṇavānān liṅg (chihna, lakṣhaṇ, sādhan) prāpta thāy chhe arthāt te te visheṣh guṇo vaḍe te te amūrta dravyonun astitva jaṇāy chhe — siddha thāy chhe. (te spaṣhṭatāthī samajāvavāmān āve chheḥ)
Page 265 of 513
PDF/HTML Page 296 of 544
single page version
सकलद्रव्यसाधारणावगाहसंपादनमसर्वगतत्वादेव शेषद्रव्याणामसंभवदाकाशमधिगमयति । तथैक- वारमेव गतिपरिणतसमस्तजीवपुद्गलानामालोकाद्गमनहेतुत्वमप्रदेशत्वात्कालपुद्गलयोः, समुद्- घातादन्यत्र लोकासंख्येयभागमात्रत्वाज्जीवस्य, लोकालोक सीम्नोऽचलितत्वादाकाशस्य, विरुद्ध- कार्यहेतुत्वादधर्मस्यासंभवद्धर्ममधिगमयति । तथैकवारमेव स्थितिपरिणतसमस्तजीवपुद्गला- नामालोकात्स्थानहेतुत्वमप्रदेशत्वात्कालपुद्गलयोः, समुद्घातादन्यत्र लोकासंख्येयभागमात्रत्वा- ज्जीवस्य, लोकालोकसीम्नोऽचलितत्वादाकाशस्य, विरुद्धकार्यहेतुत्वाद्धर्मस्य चासंभवदधर्ममधि- विशुद्धज्ञानदर्शनोपयोगस्वभावं परमात्मद्रव्यं तदेव मनसा ध्येयं वचसा वक्तव्यं कायेन तत्साधक- मनुष्ठानं च कर्तव्यमिति ।।१३३ । १३४।। एवं कस्य द्रव्यस्य के विशेषगुणा भवन्तीति कथनरूपेण
tyān ek ja kāḷe sarva dravyone sādhāraṇ *avagāhanun sampādan ( – avagāhahetutvarūp liṅg) ākāshane jaṇāve chhe, kāraṇ ke bākīnān dravyo sarvagat (sarvavyāpak) nahi hovāthī temane te sambhavatun nathī.
evī ja rīte ek ja kāḷe gatipariṇat (gatirūpe pariṇamelān) samasta jīv – pudgalone lok sudhī gamananun hetupaṇun dharmane jaṇāve chhe, kāraṇ ke kāḷ ne pudgal apradeshī hovāthī temane te sambhavatun nathī, jīv samudghāt sivāy anyatra lokanā asaṅkhyamā bhāgamātra hovāthī tene te sambhavatun nathī, lok ne alokanī sīmā achalit hovāthī ākāshane te sambhavatun nathī ane viruddha kāryano hetu hovāthī adharmane te sambhavatun nathī. (kāḷ ne pudgal ekapradeshī hovāthī teo lok sudhī gamanamān nimitta thaī shake nahi; jīv samudghāt sivāyanā kāḷe lokanā asaṅkhyātamā bhāgamān ja raheto hovāthī te paṇ lok sudhī gamanamān nimitta thaī shake nahi; ākāsh gatimān nimitta hoy to jīv -pudgalonī gati alokamān paṇ hoy ane tethī lok -alokanī maryādā rahe nahi, māṭe gatihetutva ākāshano guṇ paṇ nathī; adharmadravya to gatithī viruddha kārya je sthiti temān nimittabhūt chhe, māṭe te paṇ gatimān nimitta thaī shake nahi. ā rīte gatihetutvaguṇ dharma nāmanā dravyanun astitva jaṇāve chhe.)
evī ja rīte ek ja kāḷe sthitipariṇat samasta jīv -pudgalone lok sudhī sthitinun hetupaṇun adharmane jaṇāve chhe, kāraṇ ke kāḷ ne pudgal apradeshī hovāthī temane te sambhavatun nathī, jīv samudghāt sivāy anyatra lokanā asaṅkhyātamā bhāgamātra hovāthī tene te sambhavatun nathī, lok ne alokanī sīmā achalit hovāthī ākāshane te sambhavatun nathī ane viruddha kāryano hetu hovāthī dharmane te sambhavatun nathī. *avagāh = līn thavun te; majjit thavun te; avakāsh pāmavo te. (ek ja kāḷe sarva dravyone sāmānya avakāshanī prāptimān ākāshadravya nimittabhūt chhe.) pra. 34
Page 266 of 513
PDF/HTML Page 297 of 544
single page version
गमयति । तथा अशेषशेषद्रव्याणां प्रतिपर्यायं समयवृत्तिहेतुत्वं कारणान्तरसाध्यत्वात्समय- विशिष्टाया वृत्तेः स्वतस्तेषामसंभवत्कालमधिगमयति । तथा चैतन्यपरिणामश्चेतनत्वादेव शेष- द्रव्याणामसंभवन् जीवमधिगमयति । एवं गुणविशेषाद्द्रव्यविशेषोऽधिगन्तव्यः ।।१३३ । १३४।।
अथ द्रव्याणां प्रदेशवत्त्वाप्रदेशवत्त्वविशेषं प्रज्ञापयति — तृतीयस्थले गाथात्रयं गतम् । अथ कालद्रव्यं विहाय जीवादिपञ्चद्रव्याणामस्तिकायत्वं व्याख्याति —
evī ja rīte (kāḷ sivāy) bākīnān samasta dravyone darek paryāye samayavr̥uttinun hetupaṇun kāḷane jaṇāve chhe, kāraṇ ke temane *samayavishiṣhṭa vr̥utti kāraṇāntarathī sadhātī hovāne līdhe (arthāt temane samayathī vishiṣhṭa evī pariṇati anya kāraṇathī thatī hovāne līdhe) svataḥ temane te (samayavr̥uttihetutva) sambhavatun nathī.
evī ja rīte chaitanyapariṇām jīvane jaṇāve chhe, kāraṇ ke te chetan hovāthī sheṣh dravyone te sambhavato nathī.
bhāvārthaḥ — pūrve darshāvyun tem sparsha -ras -gandh -varṇathī pudgaladravyonun astitva jaṇāy chhe. ahīn amūrta dravyonun astitva temanān visheṣh lakṣhaṇothī pragaṭ karavāmān āvyun chhe.
chaitanyapariṇāmarūp lakṣhaṇ anubhavamān āvatun hovāthī anant jīvadravyonun astitva jaṇāy chhe. jīvādi samasta dravyo jenā nimitte avagāh (avakāsh) pāme chhe evun koī dravya hovun joīe; te dravya lokālokavyāpī ākāsh chhe. jīv -pudgalo gati karatān jaṇāy chhe, tethī jem māchhalānne gatimān nimittabhūt jaḷ chhe tem jīv -pudgalone gatimān nimittabhūt koī dravya hovun joīe; te dravya lokavyāpī dharmadravya chhe. jem manuṣhyane sthitimān nimittabhūt pr̥ithvī chhe tem jīv -pudgalone sthitimān nimittabhūt koī dravya hovun joīe; te dravya lokavyāpī adharmadravya chhe. jem kumbhāranā chakrane pharavāmān khīlī nimittabhūt chhe tem (kāḷ sivāyanān) sarva dravyone pariṇamanamān nimittabhūt koī dravya hovun joīe; te dravya asaṅkhyāt kāḷāṇuo chhe ke jemanā paryāyo samay, ghaḍī, divas, varṣha ityādirūpe vyakta thāy chhe.
ā pramāṇe guṇabhedathī dravyabhed nakkī thayo. 133 -134. have dravyono +pradeshavattva ane apradeshavattvarūp visheṣh ( – bhed) jaṇāve chheḥ — *kāḷ sivāyanān dravyonī pariṇati ‘ek samayamān ā pariṇati thaī chhe’ em samayathī vishiṣhṭa chhe arthāt
vyavahāre temān samayanī apekṣhā āve chhe māṭe temān koi dravya — kāḷadravya — nimitta hovun joīe. +pradeshavattva = pradeshavāḷāpaṇun
Page 267 of 513
PDF/HTML Page 298 of 544
single page version
जीवा पोग्गलकाया धम्माधम्मा पुणो य आगासं । सपदेसेहिं असंखा णत्थि पदेस त्ति कालस्स ।।१३५।।
प्रदेशवन्ति हि जीवपुद्गलधर्माधर्माकाशानि अनेकप्रदेशवत्त्वात् । अप्रदेशः कालाणुः प्रदेशमात्रत्वात् । अस्ति च संवर्तविस्तारयोरपि लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशापरित्यागाज्जीवस्य, द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वादप्रदेशत्वेऽपि द्विप्रदेशादिसंख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशपर्यायेणानवधारित- प्रदेशत्वात्पुद्गलस्य, सकललोकव्याप्यसंख्येयप्रदेशप्रस्ताररूपत्वात् धर्मस्य, सकललोकव्याप्य- जीवा पोग्गलकाया धम्माधम्मा पुणो य आगासं जीवाः पुद्गलकायाः धर्माधर्मौ पुनश्चाकाशम् । एते पञ्चास्तिकायाः किंविशिष्टाः । सपदेसेहिं असंखा स्वप्रदेशैरसंख्येयाः । अत्रासंख्येयप्रदेशशब्देन प्रदेशबहुत्वं ग्राह्यम् । तच्च यथासंभवं योजनीयम् । जीवस्य तावत्संसारावस्थायां विस्तारोपसंहारयोरपि प्रदीप- वत्प्रदेशानां हानिवृद्धयोरभावाद्वयवहारेण देहमात्रेऽपि निश्चयेन लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशत्वम् ।
anvayārthaḥ — [जीवाः] jīvo, [पुद्गलकायाः] pudgalakāyo, [धर्माधर्मौ] dharma, adharma [पुनः च] ane vaḷī [आकाशं] ākāsh [स्वप्रदेशैः] svapradeshonī apekṣhāe [असंख्याताः] asaṅkhyāt arthāt anek chhe; [कालस्य] kāḷane [प्रदेशाः इति] pradesho [न सन्ति] nathī.
ṭīkāḥ — jīv, pudgal, dharma, adharma ane ākāsh anek pradeshovāḷān hovāthī pradeshavant chhe. kāḷāṇu pradeshamātra (arthāt ekapradeshī) hovāthī apradeshī chhe.
(upar kahelī vāt spaṣhṭa karavāmān āve chheḥ – ) saṅkochavistār thato hovā chhatān jīv lokākāsh tulya asaṅkhya pradeshone nahi chhoḍato hovāthī jīv pradeshavān chhe; pudgal, joke dravye pradeshamātra (-ekapradeshī) hovāthī apradeshī chhe topaṇ, be pradeshothī māṇḍīne saṅkhyāt, asaṅkhyāt ane anant pradeshovāḷā paryāyanī apekṣhāe anishchit pradeshovāḷun hovāthī pradeshavān chhe; sakaḷalokavyāpī asaṅkhya pradeshonā *prastārarūp hovāthī dharma *prastār = phelāv; vistār.
Page 268 of 513
PDF/HTML Page 299 of 544
single page version
संख्येयप्रदेशप्रस्ताररूपत्वादधर्मस्य, सर्वव्याप्यनन्तप्रदेशप्रस्ताररूपत्वादाकाशस्य च प्रदेशवत्त्वम् । कालाणोस्तु द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वात्पर्यायेण तु परस्परसंपर्कासंभवादप्रदेशत्वमेवास्ति । ततः कालद्रव्यमप्रदेशं शेषद्रव्याणि प्रदेशवन्ति ।।१३५।।
धर्माधर्मयोः पुनरवस्थितरूपेण लोकाकाशप्रमितासंख्येयप्रदेशत्वम् । स्कन्धाकारपरिणतपुद्गलानां तु संख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशत्वम् । किंतु पुद्गलव्याख्याने प्रदेशशब्देन परमाणवो ग्राह्या, न च क्षेत्र- प्रदेशाः । कस्मात् । पुद्गलानामनन्तप्रदेशक्षेत्रेऽवस्थानाभावादिति । परमाणोर्व्यक्तिरूपेणैकप्रदेशत्वं शक्तिरूपेणोपचारेण बहुप्रदेशत्वं च । आकाशस्यानन्ता इति । णत्थि पदेस त्ति कालस्स न सन्ति प्रदेशा इति कालस्य । कस्मात् । द्रव्यरूपेणैकप्रदेशत्वात्, परस्परबन्धाभावात्पर्यायरूपेणापीति ।।१३५।। अथ तमेवार्थं द्रढयति —
pradeshavān chhe; sakaḷalokavyāpī asaṅkhya pradeshonā prastārarūp hovāthī adharma pradeshavān chhe; ane sarvavyāpī anant pradeshonā prastārarūp hovāthī ākāsh pradeshavān chhe. kāḷāṇu to dravye pradeshamātra hovāthī ane paryāye paraspar samparka nahi hovāthī apradeshī ja chhe.
have pradeshī ane apradeshī dravyo kyān rahelān chhe te jaṇāve chheḥ —
anvayārthaḥ — [नभः] ākāsh [लोकालोकयोः] lokālokamān chhe, [लोकः] lok [धर्माधर्माभ्याम् आततः] dharma ne adharmathī vyāpta chhe, [शेषौ प्रतीत्य] bākīnān be dravyono āshray karīne [कालः] kāḷ chhe, [पुनः] ane [शेषौ] te bākīnān be dravyo [जीवाः पुद्गलाः] jīvo ne pudgalo chhe.
Page 269 of 513
PDF/HTML Page 300 of 544
single page version
आकाशं हि तावत् लोकालोकयोरपि, षड्द्रव्यसमवायासमवाययोरविभागेन वृत्तत्वात् । धर्माधर्मौ सर्वत्र लोके, तन्निमित्तगमनस्थानानां जीवपुद्गलानां लोकाद्बहिस्तदेकदेशे च गमनस्थानासंभवात् । कालोऽपि लोके, जीवपुद्गलपरिणामव्यज्यमानसमयादिपर्यायत्वात्, स तु लोकैकप्रदेश एवाप्रदेशत्वात् । जीवपुद्गलौ तु युक्तित एव लोके, षड्द्रव्यसमवायात्मक- त्वाल्लोकस्य । किंतु जीवस्य प्रदेशसंवर्तविस्तारधर्मत्वात्, पुद्गलस्य बन्धहेतुभूतस्निग्धरूक्षगुण-
एदाणि पंचदव्वाणि एतानि पूर्वसूत्रोक्तानि जीवादिषड्द्रव्याण्येव उज्झिय कालं तु कालद्रव्यं विहाय अत्थिकाय त्ति भण्णंते अस्तिकायाः पञ्चास्तिकाया इति भण्यन्ते । काया पुण कायाः कायशब्देन पुनः । किं भण्यते । बहुप्पदेसाण पचयत्तं बहुप्रदेशानां संबन्धि प्रचयत्वं समूह इति । अत्र पञ्चास्ति- कायमध्ये जीवास्तिकाय उपादेयस्तत्रापि पञ्चपरमेष्ठिपर्यायावस्था, तस्यामप्यर्हत्सिद्धावस्था, तत्रापि सिद्धावस्था । वस्तुतस्तु रागादिसमस्तविकल्पजालपरिहारकाले सिद्धजीवसदृशा स्वकीयशुद्धात्मावस्थेति भावार्थः ।।✽११।। एवं पञ्चास्तिकायसंक्षेपसूचनरूपेण चतुर्थस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ द्रव्याणां लोकाकाशेऽवस्थानमाख्याति — लोगालोगेसु णभो लोकालोकयोरधिकरणभूतयोर्णभ आकाशं तिष्ठति । धम्माधम्मेहिं आददो लोगो धर्माधर्मास्तिकायाभ्यामाततो व्याप्तो भृतो लोकः । किं कृत्वा । सेसे पडुच्च शेषौ जीवपुद्गलौ प्रतीत्याश्रित्य । अयमत्रार्थः — जीवपुद्गलौ तावल्लोके तिष्ठतस्तयोर्गतिस्थित्योः कारणभूतौ धर्माधर्मावपि लोके । कालो कालोऽपि शेषौ जीवपुद्गलौ प्रतीत्य लोके । क स्मादिति चेत् । जीवपुद्गलाभ्यां नवजीर्णपरिणत्या व्यज्यमानसमयघटिकादिपर्यायत्वात् । शेषशब्देन किं भण्यते । जीवा पुण पोग्गला सेसा जीवाः पुद्गलाश्च पुनः शेषा भण्यन्त इति । अयमत्र भावः — यथा सिद्धा भगवन्तो यद्यपि निश्चयेन लोकाकाशप्रमितशुद्धासंख्येयप्रदेशे केवलज्ञानादिगुणाधारभूते स्वकीयस्वकीयभावे तिष्ठन्ति तथापि व्यवहारेण मोक्षशिलायां तिष्ठन्तीति भण्यन्ते । तथा सर्वे पदार्था यद्यपि निश्चयेन
ṭīkāḥ — pratham to ākāsh lok tem ja alokamān chhe, kāraṇ ke chha dravyonā samavāy ne asamavāyamān vibhāg vinā rahelun chhe. dharma ne adharma sarvatra lokamān chhe, kāraṇ ke temanā nimitte jemanī gati ne sthiti thāy chhe evān jīv ne pudgalonī gati ke sthiti lokanī bahār thatī nathī tem ja lokanā ek deshamān thatī nathī ( – lokamān sarvatra thāy chhe). kāḷ paṇ lokamān chhe, kāraṇ ke jīv ane pudgalonā pariṇāmo dvārā (kāḷanā) samayādi paryāyo vyakta thāy chhe; ane te kāḷ lokanā ek pradeshamān ja chhe kāraṇ ke apradeshī chhe. jīv ane pudgal to yuktithī ja lokamān chhe, kāraṇ ke lok chha dravyonā samavāyasvarūp chhe.
vaḷī ā uparānt (eṭalun visheṣh samajavun ke), pradeshono saṅkochavistār thavo te jīvano dharma hovāthī ane bandhanā hetubhūt *snigdha -rūkṣha guṇo te pudgalano dharma hovāthī *snigdha eṭale chīkaṇun, ane rūkṣha eṭale lūkhun.