Page 270 of 513
PDF/HTML Page 301 of 544
single page version

धर्मत्वाच्च तदेकदेशसर्वलोकनियमो नास्ति । कालजीवपुद्गलानामित्येकद्रव्यापेक्षया एकदेश अनेकद्रव्यापेक्षया पुनरञ्जनचूर्णपूर्णसमुद्गकन्यायेन सर्वलोक एवेति ।।१३६।।

स्वकीयस्वकीयस्वरूपे तिष्ठन्ति तथापि व्यवहारेण लोकाकाशे तिष्ठन्तीति । अत्र यद्यप्यनन्तजीव- द्रव्येभ्योऽनन्तगुणपुद्गलास्तिष्ठन्ति तथाप्येकदीपप्रकाशे बहुदीपप्रकाशवद्विशिष्टावगाहशक्तियोगेना- संख्येयप्रदेशेऽपि लोकेऽवस्थानं न विरुध्यते ।।१३६।। अथ यदेवाकाशस्य परमाणुव्याप्तक्षेत्रं प्रदेश- लक्षणमुक्तं शेषद्रव्यप्रदेशानां तदेवेति सूचयति — जध ते णभप्पदेसा यथा ते प्रसिद्धाः परमाणु- व्याप्तक्षेत्रप्रमाणाकाशप्रदेशाः तधप्पदेसा हवंति सेसाणं तेनैवाकाशप्रदेशप्रमाणेन प्रदेशा भवन्ति । केषाम् । शुद्धबुद्धैकस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृतिशेषद्रव्याणाम् । अपदेसो परमाणू अप्रदेशो द्वितीयादि- प्रदेशरहितो योऽसौ पुद्गलपरमाणुः तेण पदेसुब्भवो भणिदो तेन परमाणुना प्रदेशस्योद्भव jīv ane pudgalane ākhā lokamān ke tenā ek deshamān rahevāno niyam nathī. (vaḷī) kāḷ, jīv ane pudgal ek dravyanī apekṣhāe lokanā ek deshamān rahe chhe ane anek dravyonī apekṣhāe añjanachūrṇathī (āñjaṇanā jhīṇā bhūkāthī) bharelī ḍābalīnā nyāye ākhā lokamān ja chhe. 136.

anvayārthaḥ — [यथा] je rīte [ते नभःप्रदेशाः] te ākāshapradesho chhe, [तथा] te ja rīte [शेषाणां] bākīnān dravyonā [प्रदेशाः भवन्ति] pradesh chhe (arthāt jem ākāshanā pradesho paramāṇurūpī gajathī mapāy chhe tem bākīnān dravyonā pradesh paṇ e ja rīte mapāy chhe). [परमाणुः अप्रदेशः] paramāṇu apradeshī chhe; [तेन] tenā vaḍe [प्रदेशोद्भवः भणितः] pradeshodbhav kahyo chhe.

Page 271 of 513
PDF/HTML Page 302 of 544
single page version

सूत्रयिष्यते हि स्वयमाकाशस्य प्रदेशलक्षणमेकाणुव्याप्यत्वमिति । इह तु यथाकाशस्य प्रदेशास्तथा शेषद्रव्याणामिति प्रदेशलक्षणप्रकारैकत्वमासूत्र्यते । ततो यथैकाणुव्याप्येनांशेन गण्यमानस्याकाशस्यानन्तांशत्वादनन्तप्रदेशत्वं तथैकाणुव्याप्येनांशेन गण्यमानानां धर्माधर्मैक- जीवानामसंख्येयांशत्वात् प्रत्येकमसंख्येयप्रदेशत्वम् । यथा चावस्थितप्रमाणयोर्धर्माधर्मयोस्तथा संवर्तविस्ताराभ्यामनवस्थितप्रमाणस्यापि शुष्कार्द्रत्वाभ्यां चर्मण इव जीवस्य स्वांशाल्प- बहुत्वाभावादसंख्येयप्रदेशत्वमेव । अमूर्तसंवर्तविस्तारसिद्धिश्च स्थूलकृशशिशुकुमारशरीरव्यापि- त्वादस्ति स्वसंवेदनसाध्यैव । पुद्गलस्य तु द्रव्येणैकप्रदेशमात्रत्वादप्रदेशत्वे यथोदिते सत्यपि उत्पत्तिर्भणिता । परमाणुव्याप्तक्षेत्रं प्रदेशो भवति । तदग्रे विस्तरेण कथयति इह तु सूचितमेव ।।१३७।। एवं पञ्चमस्थले स्वतन्त्रगाथाद्वयं गतम् । अथ कालद्रव्यस्य द्वितीयादिप्रदेशरहितत्वेनाप्रदेशत्वं व्यवस्थापयति — समओ समयपर्यायस्योपादानकारणत्वात्समयः कालाणुः । दु पुनः । स च कथंभूतः ।

ṭīkāḥ — (bhagavān kundakundāchāryadev) pote ja (140mā) sūtra dvārā kaheshe ke ākāshanā pradeshanun lakṣhaṇ ekāṇuvyāpyatva chhe (arthāt ek paramāṇuthī vyāpyapaṇun te pradeshanun lakṣhaṇ chhe); ane ahīn (ā sūtramān, ā gāthāmān) ‘je rīte ākāshanā pradesho chhe te ja rīte bākīnān dravyonā pradesho chhe’ em pradeshanā lakṣhaṇanī ekaprakāratā kahevāmān āve chhe.

māṭe, jem ekāṇuvyāpya ( – ek paramāṇuthī vyāpya hoy evaḍā) ansh vaḍe gaṇatān ākāshanā anant ansho hovāthī ākāsh anantapradeshī chhe, tem ekāṇuvyāpya ( – ek paramāṇuthī vyapāvāyogya) ansh vaḍe gaṇatān dharma, adharma ane ek jīvanā asaṅkhyāt ansho hovāthī te darek asaṅkhyātapradeshī chhe. vaḷī jem ¹avasthit pramāṇavāḷān dharma tathā adharma asaṅkhyātapradeshī chhe, tem saṅkochavistārane līdhe ²anavasthit pramāṇavāḷā jīvane — sūkā- bhīnā chāmaḍānī māphak — nij anshonun alpabahutva nahi thatun hovāthī asaṅkhyātapradeshīpaṇun ja chhe. (ahīn e prashna thāy chhe ke amūrta evā jīvanā saṅkochavistār kem sambhave? tenun samādhān karavāmān āve chheḥ) amūrtanā saṅkochavistāranī siddhi to potānā anubhavathī ja sādhya chhe, kāraṇ ke (sarvane svānubhavathī pragaṭ chhe ke) jīv sthūl tem ja kr̥ush sharīramān, tathā bāḷak tem ja kumāranā sharīramān vyāpe chhe.

pudgal to dravye ekapradeshamātra hovāthī yathokta rīte (pūrve jem kahyun tem) apradeshī 1. avasthit pramāṇ = niyat parimāṇ; nishchit māp. (dharmadravya tathā adharmadravyanun māp lok jeṭalun

niyat chhe.) 2. anavasthit = anishchit. (sūkā -bhīnā chāmaḍānī māphak jīv parakṣhetranī apekṣhāe saṅkochavistār

Page 272 of 513
PDF/HTML Page 303 of 544
single page version

द्विप्रदेशाद्युद्भवहेतुभूततथाविधस्निग्धरूक्षगुणपरिणामशक्तिस्वभावात्प्रदेशोद्भवत्वमस्ति । ततः पर्यायेणानेकप्रदेशत्वस्यापि संभवात् द्वयादिसंख्येयासंख्येयानन्तप्रदेशत्वमपि न्याय्यं पुद्गलस्य ।।१३७।।

anvayārthaḥ — [समयः तु] kāḷ to [अप्रदेशः] apradeshī chhe. [प्रदेशमात्रस्य द्रव्यजातस्य] pradeshamātra pudgal -paramāṇu [आकाशद्रव्यस्य प्रदेशं ] ākāsh dravyanā pradeshane [व्यतिपततः] mand gatithī oḷaṅgato hoy tyāre [सः वर्तते] te varte chhe arthāt nimittabhūtapaṇe pariṇame chhe. *dvipradeshī vagere skandhonī utpattinā kāraṇabhūt je snigdha -rūkṣha guṇo te -rūpe pariṇamavānī shakti pudgalano svabhāv chhe.

Page 273 of 513
PDF/HTML Page 304 of 544
single page version

अप्रदेश एव समयो द्रव्येण प्रदेशमात्रत्वात् । न च तस्य पुद्गलस्येव पर्यायेणाप्य- नेकप्रदेशत्वं, यतस्तस्य निरन्तरं प्रस्तारविस्तृतप्रदेशमात्रासंख्येयद्रव्यत्वेऽपि परस्परसंपर्का- संभवादेकैकमाकाशप्रदेशमभिव्याप्य तस्थुषः प्रदेशमात्रस्य परमाणोस्तदभिव्याप्तमेकमाकाशप्रदेशं मन्दगत्या व्यतिपतत एव वृत्तिः ।।१३८।।

अथ कालपदार्थस्य द्रव्यपर्यायौ प्रज्ञापयति — परस्परबन्धो भवति तथाविधबन्धाभावात्पर्यायेणापि । अयमत्रार्थः — यस्मात्पुद्गलपरमाणोरेकप्रदेश- गमनपर्यन्तं सहकारित्वं क रोति न चाधिकं तस्मादेव ज्ञायते सोऽप्येकप्रदेश इति ।।१३८।। अथ पूर्वोक्तकालपदार्थस्य पर्यायस्वरूपं द्रव्यस्वरूपं च प्रतिपादयति — वदिवददो तस्य पूर्वसूत्रोदित-

ṭīkāḥ — kāḷ, dravye pradeshamātra hovāthī, apradeshī ja chhe. vaḷī tene pudgalanī māphak paryāye paṇ anekapradeshīpaṇun nathī; kāraṇ ke paraspar antar vinā ¹prastārarūp vistarelān pradeshamātra asaṅkhyāt kāḷadravyo hovā chhatān paraspar samparka nahi hovāthī ek ek ākāshapradeshane vyāpīne rahelā kāḷadravyanī vr̥utti tyāre ja thāy chhe (arthāt kāḷāṇunī pariṇati tyāre ja nimittabhūt thāy chhe) ke jyāre ²pradeshamātra paramāṇu tenāthī ( – te kāḷāṇuthī) vyāpta ek ākāshapradeshane mand gatithī oḷaṅgato hoy.

bhāvārthaḥ — lokākāshanā asaṅkhyāt pradesho chhe. ek ek pradeshamān ek ek kāḷāṇu rahelo chhe. te kāḷāṇuo snigdha -rūkṣhaguṇanā abhāvane līdhe ratnarāshinī māphak chhūṭā chhūṭā ja rahe chhe, pudgal -paramāṇuonī māphak paraspar maḷatā nathī.

jyāre pudgalaparamāṇu ākāshanā ek pradeshane mand gatithī oḷaṅge chhe (arthāt ek pradeshathī bījā anantar pradeshe mand gatithī jāy chhe) tyāre te (oḷaṅgavāmān āvatā) pradeshe rahelo kāḷāṇu tene nimittabhūtapaṇe varte chhe. ā rīte darek kāḷāṇu pudgalaparamāṇune ek pradesh sudhīnā gaman paryant ja sahakārīpaṇe varte chhe, vadhāre nahi; tethī spaṣhṭa thāy chhe ke kāḷadravya paryāye paṇ anekapradeshī nathī. 138.

have kāḷapadārthanān dravya ane paryāy jaṇāve chheḥ — 1. prastār = pathāro; phelāvo; vistār. (asaṅkhyāt kāḷadravyo ākhā lokākāshamān patharāyelān chhe. temane

paraspar antar nathī, kāraṇ ke darek ākāshapradeshamān ek ek kāḷadravya rahelun chhe.) 2. pradeshamātra = ekapradeshī. (ekapradeshī evo paramāṇu koi ek ākāshapradeshane mand gatithī oḷaṅgato

hoy tyāre ja te ākāshapradeshe rahelā kāḷadravyanī pariṇati tene nimittabhūtapaṇe varte chhe.) pra. 35

Page 274 of 513
PDF/HTML Page 305 of 544
single page version

वदिवददो तं देसं तस्सम समओ तदो परो पुव्वो । जो अत्थो सो कालो समओ उप्पण्णपद्धंसी ।।१३९।।

यो हि येन प्रदेशमात्रेण कालपदार्थेनाकाशस्य प्रदेशोऽभिव्याप्तस्तं प्रदेशं मन्द- गत्यातिक्रमतः परमाणोस्तत्प्रदेशमात्रातिक्रमणपरिमाणेन तेन समो यः कालपदार्थ- सूक्ष्मवृत्तिरूपसमयः स तस्य कालपदार्थस्य पर्यायस्ततः एवंविधात्पर्यायात्पूर्वोत्तरवृत्तिवृत्तत्वेन- पुद्गलपरमाणोर्व्यतिपततो मन्दगत्या गच्छतः । कं कर्मतापन्नम् । तं देसं तं पूर्वगाथोदितं कालाणुव्याप्तमाकाशप्रदेशम् । तस्सम तेन कालाणुव्याप्तैकप्रदेशपुद्गलपरमाणुमन्दगतिगमनेन समः समानः सदृशस्तत्समः समओ कालाणुद्रव्यस्य सूक्ष्मपर्यायभूतः समयो व्यवहारकालो भवतीति पर्यायव्याख्यानं गतम् । तदो परो पुव्वो तस्मात्पूर्वोक्तसमयरूपकालपर्यायात्परो भाविकाले पूर्वमतीतकाले च जो अत्थो यः पूर्वापरपर्यायेष्वन्वयरूपेण दत्तपदार्थो द्रव्यं सो कालो स कालः कालपदार्थो भवतीति द्रव्यव्याख्यानम् । समओ उप्पण्णपद्धंसी स पूर्वोक्तसमयपर्यायो यद्यपि पूर्वापरसमयसन्तानापेक्षया

anvayārthaḥ — [तं देशं व्यतिपततः] paramāṇu ek ākāshapradeshane (mand gatithī) oḷaṅge tyāre [तत्समः] tenā barābar je vakhat te [समयः] ‘samay’ chhe; [ततः पूर्वः परः] ‘samay’nī pūrve tem ja pachhī evo (nitya) [यः अर्थः] je padārtha chhe [सः कालः] te kāḷadravya chhe; [समयः उत्पन्नप्रध्वंसी] ‘samay’ utpannadhvansī chhe.

ṭīkāḥ — koī pradeshamātra kāḷapadārtha vaḍe ākāshano je pradesh vyāpta hoy te pradeshane jyāre paramāṇu mand gatithī atikrame (oḷaṅge) tyāre te ¹pradeshamātra -atikramaṇanā ²parimāṇanā barābar je kāḷapadārthanī sūkṣhmavr̥uttirūp ‘samay’ te, te kāḷapadārthano paryāy chhe; ane āvā te paryāyanā pahelānī tem ja pachhīnī ³vr̥uttirūpe vartato hovāne līdhe jenun nityatva 1. atikramaṇ = oḷaṅgavun te 2. parimāṇ = māp 3. vr̥utti = vartavun te; pariṇati. (kāḷapadārtha vartamān samay pahelānī pariṇatirūpe tem ja tenā pachhīnī

Page 275 of 513
PDF/HTML Page 306 of 544
single page version

व्यञ्जितनित्यत्वे योऽर्थः तत्तु द्रव्यम् । एवमनुत्पन्नाविध्वस्तो द्रव्यसमयः, उत्पन्नप्रध्वंसी पर्याय- समयः । अनंशः समयोऽयमाकाशप्रदेशस्यानंशत्वान्यथानुपपत्तेः । न चैकसमयेन परमाणोरा- लोकान्तगमनेऽपि समयस्य सांशत्वं, विशिष्टगतिपरिणामाद्विशिष्टावगाहपरिणामवत् । तथाहि – यथा विशिष्टावगाहपरिणामादेकपरमाणुपरिमाणोऽनन्तपरमाणुस्कन्धः परमाणोरनंशत्वात् पुनरप्यनन्तांशत्वं न साधयति, तथा विशिष्टगतिपरिणामादेककालाणुव्याप्तैकाकाशप्रदेशाति- संख्येयासंख्येयानन्तसमयो भवति, तथापि वर्तमानसमयं प्रत्युत्पन्नप्रध्वंसी । यस्तु पूर्वोक्तद्रव्यकालः स त्रिकालस्थायित्वेन नित्य इति । एवं कालस्य पर्यायस्वरूपं द्रव्यस्वरूपं च ज्ञातव्यम् ।। अथवानेन गाथाद्वयेन समयरूपव्यवहारकालव्याख्यानं क्रियते । निश्चयकालव्याख्यानं तु ‘उप्पादो पद्धंसो’ इत्यादि गाथात्रयेणाग्रे करोति । तद्यथा — समओ परमार्थकालस्य पर्यायभूतसमयः । अवप्पदेसो अपगतप्रदेशो द्वितीयादिप्रदेशरहितो निरंश इत्यर्थः । कथं निरंश इति चेत् । पदेसमेत्तस्स दवियजादस्स प्रदेशमात्रपुद्गलद्रव्यस्य संबन्धी योऽसौ परमाणुः वदिवादादो वट्टदि व्यतिपातात् मन्दगति- गमनात्सकाशात्स परमाणुस्तावद्गमनरूपेण वर्तते । कं प्रति । पदेसमागासदवियस्स विवक्षितै- काकाशप्रदेशं प्रति । इति प्रथमगाथाव्याख्यानम् । वदिवददो तं देसं स परमाणुस्तमाकाशप्रदेशं यदा व्यतिपतितोऽतिक्रान्तो भवति तस्सम समओ तेन पुद्गलपरमाणुमन्दगतिगमनेन समः समानः समयो भवतीति निरंशत्वमिति वर्तमानसमयो व्याख्यातः । इदानीं पूर्वापरसमयौ कथयति — तदो परो पुव्वो तस्मात्पूर्वोक्तवर्तमानसमयात्परो भावी कोऽपि समयो भविष्यति पूर्वमपि कोऽपि गतः अत्थो जो एवं यः समयत्रयरूपोर्थः सो कालो सोऽतीतानागतवर्तमानरूपेण त्रिविधव्यवहारकालो भण्यते । समओ उप्पण्णपद्धंसी तेषु त्रिषु मध्ये योऽसौ वर्तमानः स उत्पन्नप्रध्वंसी अतीतानागतौ तु संख्येयासंख्ये- pragaṭ thāy chhe evo padārtha te dravya chhe. ā rīte dravyasamay (arthāt kāḷadravya) anutpanna- avinaṣhṭa chhe ane paryāyasamay utpanna -dhvansī chhe (arthāt ‘samay’paryāy utpattivināshavāḷo chhe). ā ‘samay’ niransh chhe, kāraṇ ke jo em na hoy to ākāshanā pradeshanun niranshapaṇun bane nahi.

vaḷī ek samayamān paramāṇu lokanā ant sudhī jato hovā chhatān ‘samay’nā ansho paḍatā nathī; kāraṇ ke jem (paramāṇune) vishiṣhṭa (khās prakāranā) avagāhapariṇām hoy chhe tem (paramāṇune) vishiṣhṭa gatipariṇām hoy chhe. te samajāvavāmān āve chheḥ — jem vishiṣhṭa avagāhapariṇāmane līdhe ek paramāṇunā kad jevaḍo anant paramāṇuono skandh bane chhe topaṇ te skandh paramāṇunā anant ansho siddha karato nathī, kāraṇ ke paramāṇu niransh chhe; tem jyāre ek kāḷāṇuthī vyāpta ek ākāshapradeshanā atikramaṇanā māp jevaḍā ek

Page 276 of 513
PDF/HTML Page 307 of 544
single page version

क्रमणपरिमाणावच्छिन्नेनैकसमयेनैकस्माल्लोकान्ताद्द्वितीयं लोकान्तमाक्रामतः परमाणोर- संख्येयाः कालाणवः समयस्यानंशत्वादसंख्येयांशत्वं न साधयन्ति ।।१३९।। यानन्तसमयावित्यर्थः । एवमुक्तलक्षणे काले विद्यमानेऽपि परमात्मतत्त्वमलभमानोऽतीतानन्तकाले संसारसागरे भ्रमितोऽयं जीवो यतस्ततः कारणात्तदेव निजपरमात्मतत्त्वं सर्वप्रकारोपादेयरूपेण श्रद्धेयं, स्वसंवेदनज्ञानरूपेण ज्ञातव्यमाहारभयमैथुनपरिग्रहसंज्ञास्वरूपप्रभृतिसमस्तरागादिविभावत्यागेन ध्येयमिति तात्पर्यम् ।।१३९।। एवं कालव्याख्यानमुख्यत्वेन षष्ठस्थले गाथाद्वयं गतम् । अथ पूर्वं ‘samay’mān paramāṇu vishiṣhṭa gatipariṇāmane līdhe lokanā ek chheḍethī bījā chheḍā sudhī jāy chhe tyāre (te paramāṇu vaḍe oḷaṅgātā) asaṅkhya kāḷāṇuo ‘samay’nā asaṅkhya ansho siddha karatā nathī, kāraṇ ke ‘samay’ niransh chhe.

bhāvārthaḥ — paramāṇune ek ākāshapradeshethī bījā anantar ākāshapradeshe mand gatithī jatān je vakhat lāge tene ‘samay’ kahevāmān āve chhe. te ‘samay’ kāḷadravyano sūkṣhmamān sūkṣhma paryāy chhe. kāḷadravya nitya chhe; ‘samay’ utpanna thāy chhe ane naṣhṭa thāy chhe. jem ākāshapradesh ākāshadravyano nānāmān nāno ansh chhe, tenā bhāg paḍatā nathī, tem ‘samay’ kāḷadravyano nānāmān nāno niransh paryāy chhe, tenā bhāg paḍatā nathī. jo ‘samay’nā bhāg paḍe to to paramāṇu vaḍe ek ‘samay’mān oḷaṅgāto je ākāshapradesh tenā paṇ teṭalā ja bhāg paḍavā joīe. parantu ākāshapradesh to niransh chhe; tethī ‘samay’ paṇ niransh ja chhe.

ahīn prashna thāy chhe ke jyāre pudgal -paramāṇu shīghra gati vaḍe ek ‘samay’mān lokanā ek chheḍethī bīje chheḍe pahoñchī jāy chhe tyāre te chaud rāju sudhī ākāshapradeshomān shreṇībaddha jeṭalā kāḷāṇuo chhe te sarvane sparshe chhe, māṭe asaṅkhya kāḷāṇuone sparshato hovāthī ‘samay’nā asaṅkhya ansho paḍavā joīe. tenun samādhānaḥ – jevī rīte anant paramāṇuono koī skandh ākāshanā ek pradeshamān samāī jaīne kadamān ek paramāṇu jevaḍo ja hoy chhe, te paramāṇuonā khās prakāranā avagāhapariṇāmane līdhe ja chhe; (*paramāṇuomān evī ja koī vishiṣhṭa prakāranā avagāhapariṇāmanī shakti chhe tene līdhe ām bane chhe;) tethī kāī paramāṇunā anant ansh paḍatā nathī; tevī rīte koī paramāṇu ek samayamān asaṅkhya kāḷāṇuone oḷaṅgīne lokanā ek chheḍethī bīje chheḍe pahoñchī jāy chhe, te paramāṇunā khās prakāranā gatipariṇāmane līdhe ja chhe; (paramāṇumān evī ja koī vishiṣhṭa prakāranā gatipariṇāmanī shakti chhe tene līdhe ām bane chhe;) tethī kāī ‘samay’nā asaṅkhya ansh paḍatā nathī. 139. *ākāshamān paṇ avagāhahetutvaguṇane līdhe evī shakti chhe ke teno ek pradesh paṇ anant paramāṇuone avakāsh devāne samartha chhe.

Page 277 of 513
PDF/HTML Page 308 of 544
single page version

आकाशस्यैकाणुव्याप्योंऽशः किलाकाशप्रदेशः, स खल्वेकोऽपि शेषपञ्चद्रव्यप्रदेशानां परमसौक्ष्म्यपरिणतानन्तपरमाणुस्कंधानां चावकाशदानसमर्थः । अस्ति चाविभागैकद्रव्यत्वेऽप्यंश- कल्पनमाकाशस्य, सर्वेषामणूनामवकाशदानस्यान्यथानुपपत्तेः । यदि पुनराकाशस्यांशा न स्युरिति मतिस्तदाङ्गुलीयुगलं नभसि प्रसार्य निरूप्यतां किमेकं क्षेत्रं किमनेकम् । एकं यत्सूचितं प्रदेशस्वरूपं तदिदानीं विवृणोति — आगासमणुणिविट्ठं आकाशं अणुनिविष्टं पुद्गल- परमाणुव्याप्तम् । आगासपदेससण्णया भणिदं आकाशप्रदेशसंज्ञया भणितं कथितम् । सव्वेसिं च अणूणं

anvayārthaḥ — [अणुनिविष्टम् आकाशं] ek paramāṇu jeṭalā ākāshamān rahe teṭalā ākāshane [आकाशप्रदेशसंज्ञया] ‘ākāshapradesh’ evā nāmathī [भणितम्] kahevāmān āvyun chhe; [च] ane [तत्] te [सर्वेषाम् अणूनां] sarva paramāṇuone [अवकाशं दातुम् शक्नोति] avakāsh devāne samartha chhe.

ṭīkāḥ — ākāshano ek paramāṇuthī vyāpya ansh te ākāshapradesh chhe; ane te ek (ākāshapradesh) paṇ bākīnān pāñch dravyonā pradeshone tathā param sūkṣhmatārūpe pariṇamelā anant paramāṇuonā skandhone avakāsh devāne samartha chhe. ākāsh avibhāg (akhaṇḍ) ek dravya hovā chhatān temān (pradeshorūp) anshakalpanā thaī shake chhe, kāraṇ ke jo em na hoy to sarva paramāṇuone avakāsh devānun bane nahi.

ām chhatān jo ‘ākāshanā ansho na hoy (arthāt anshakalpanā na karāy)’ evī (koīnī) mānyatā hoy, to be āṅgaḷī ākāshamān prasārīne ‘be āṅgaḷīnun ek kṣhetra chhe ke anek’ te kaho.

Page 278 of 513
PDF/HTML Page 309 of 544
single page version

चेत्किमभिन्नांशाविभागैकद्रव्यत्वेन किं वा भिन्नांशाविभागैकद्रव्यत्वेन । अभिन्नांशा- विभागैकद्रव्यत्वेन चेत् येनांशेनैकस्या अङ्गुलेः क्षेत्रं तेनांशेनेतरस्या इत्यन्यतरांशाभावः । एवं द्वयाद्यंशानामभावादाकाशस्य परमाणोरिव प्रदेशमात्रत्वम् । भिन्नांशाविभागैकद्रव्यत्वेन चेत् अविभागैकद्रव्यस्यांशकल्पनमायातम् । अनेकं चेत् किं सविभागानेकद्रव्यत्वेन किं वाऽविभागै- कद्रव्यत्वेन । सविभागानेकद्रव्यत्वेन चेत् एकद्रव्यस्याकाशस्यानन्तद्रव्यत्वं, अविभागैकद्रव्यत्वेन चेत् अविभागैकद्रव्यस्यांशकल्पनमायातम् ।।१४०।। सर्वेषामणूनां चकारात्सूक्ष्मस्कन्धानां च सक्कदि तं देदुमवगासं शक्नोति स आकाशप्रदेशो दातुम- वकाशम् । तस्याकाशप्रदेशस्य यदीत्थंभूतमवकाशदानसामर्थ्यं न भवति तदानन्तानन्तो जीवराशिस्त- स्मादप्यनन्तगुणपुद्गलराशिश्चासंख्येयप्रदेशलोके कथमवकाशं लभते । तच्च विस्तरेण पूर्वं भणितमेव । अथ मतम् – अखण्डाकाशद्रव्यस्य प्रदेशविभागः कथं घटते । परिहारमाह – चिदानन्दैकस्वभावनिजात्म- तत्त्वपरमैकाग्र्यलक्षणसमाधिसंजातनिर्विकाराह्लादैकरूपसुखसुधारसास्वादतृप्तमुनियुगलस्यावस्थितक्षेत्रं किमेकमनेकं वा । यद्येकं तर्हि द्वयोरप्येकत्वं प्राप्नोति । न च तथा । भिन्नं चेत्तदा अखण्डस्या- प्याकाशद्रव्यस्य प्रदेशविभागो न विरुध्यत इत्यर्थः ।।१४०।। अथ तिर्यक्प्रचयोर्ध्वप्रचयौ

jo ‘be āṅgaḷīnun ek kṣhetra chhe’ em kahevāmān āve to (pūchhīe chhīe ke), (1) ākāsh abhinna anshovāḷun avibhāg ek dravya chhe tethī be āṅgaḷīnun ek kṣhetra chhe ke (2) bhinna anshovāḷun avibhāg ek dravya chhe tethī? (1) ‘ākāsh abhinna anshovāḷun avibhāg ek dravya chhe tethī be āṅgaḷīnun ek kṣhetra chhe’ em kahevāmān āve to, je ansh ek āṅgaḷīnun kṣhetra chhe te ja ansh bījī āṅgaḷīnun kṣhetra chhe tethī bemānthī ek anshano abhāv thayo. e rīte be vagere (arthāt ekathī vadhāre) anshono abhāv thavāthī ākāsh paramāṇunī māphak pradeshamātra ṭharyun! (māṭe te to ghaṭatun nathī.) (2) ‘ākāsh bhinna anshovāḷun avibhāg ek dravya chhe tethī be āṅgaḷīnun ek kṣhetra chhe’ em kahevāmān āve to (te yogya ja chhe kāraṇ ke) avibhāg ek dravyamān anshakalpanā phalit thaī.

jo ‘be āṅgaḷīnān anek kṣhetra chhe (arthāt ekathī vadhāre kṣhetra chhe, ek nathī)’ em kahevāmān āve to (pūchhīe chhīe ke) (1) ‘ākāsh savibhāg (khaṇḍakhaṇḍarūp) anek dravya chhe tethī be āṅgaḷīnān anek (ekathī vadhāre) kṣhetra chhe ke (2) ākāsh avibhāg ek dravya hovā chhatān be āṅgaḷīnān anek kṣhetra chhe? (1) ‘ākāsh savibhāg anek dravya chhe tethī be āṅgaḷīnān anek kṣhetra chhe’ em kahevāmān āve to, ākāsh ke je ek dravya chhe tene anantadravyapaṇun ṭhare! (māṭe te to ghaṭatun nathī.) (2) ‘ākāsh avibhāg ek dravya hovā chhatān be āṅgaḷīnān anek kṣhetra chhe’ em kahevāmān āve to (te yogya ja chhe kāraṇ ke) avibhāg ek dravyamān anshakalpanā phalit thaī. 140.

Page 279 of 513
PDF/HTML Page 310 of 544
single page version

प्रदेशप्रचयो हि तिर्यक्प्रचयः समयविशिष्टवृत्तिप्रचयस्तदूर्ध्वप्रचयः । तत्राकाशस्या- वस्थितानन्तप्रदेशत्वाद्धर्माधर्मयोरवस्थितासंख्येयप्रदेशत्वाज्जीवस्यानवस्थितासंख्येयप्रदेशत्वात्पुद्गलस्य निरूपयति — एक्को व दुगे बहुगा संखातीदा तदो अणंता य एको वा द्वौ बहवः संख्यातीतास्ततोऽनन्ताश्च । दव्वाणं च पदेसा संति हि कालद्रव्यं विहाय पञ्चद्रव्याणां संबन्धिन एते प्रदेशा यथासंभवं सन्ति हि स्फु टम् । समय त्ति कालस्स कालस्य पुनः पूर्वोक्तसंख्योपेताः समयाः सन्तीति । तद्यथा – एकाकारपरम- समरसीभावपरिणतपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतभरितावस्थानां केवलज्ञानादिव्यक्तिरूपानन्तगुणाधारभूतानां लोकाकाशप्रमितशुद्धासंख्येयप्रदेशानां मुक्तात्मपदार्थे योऽसौ प्रचयः समूहः समुदायो राशिः स । किं किं भण्यते । तिर्यक्प्रचय इति तिर्यक्सामान्यमिति विस्तारसामान्यमिति अक्रमानेकान्त इति च

anvayārthaḥ — [द्रव्याणां च] dravyone [एकः] ek, [द्वौ] be, [बहवः] ghaṇā, [संख्यातीताः] asaṅkhya [वा] athavā [ततः अनन्ताः च] anant [प्रदेशाः] pradesho [सन्ति हि] chhe. [कालस्य] kāḷane [समयाः इति] ‘samayo’ chhe.

ṭīkāḥ — pradeshono prachay (samūh) te tiryakprachay ane samayavishiṣhṭa ³vr̥uttiono prachay te ūrdhvaprachay.

tyān ākāsh avasthit ( – nishchaḷ, sthir) anant pradeshovāḷun hovāthī, dharma tathā adharma avasthit asaṅkhya pradeshovāḷān hovāthī, jīv anavasthit (asthir) asaṅkhya 1. tiryak = tīrachho; āḍo; kṣhetra -apekṣhit. 2. ūrdhva = ūñcho; kāḷ -apekṣhit. 3. vr̥utti = vartavun te; pariṇati; paryāy; utpād -vyay -dhrauvya; astitva.

Page 280 of 513
PDF/HTML Page 311 of 544
single page version

द्रव्येणानेकप्रदेशत्वशक्तियुक्तैकप्रदेशत्वात्पर्यायेण द्विबहुप्रदेशत्वाच्चास्ति तिर्यक्प्रचयः। न पुनः कालस्य, शक्त्या व्यक्त्या चैकप्रदेशत्वात् । ऊर्ध्वप्रचयस्तु त्रिकोटिस्पर्शित्वेन सांशत्वाद्द्रव्यवृत्तेः सर्वद्रव्याणामनिवारित एव । अयं तु विशेषः समयविशिष्टवृत्तिप्रचयः शेषद्रव्याणामूर्ध्वप्रचयः, समयप्रचयः एव कालस्योर्ध्वप्रचयः । शेषद्रव्याणां वृत्तेर्हि समयादर्थान्तरभूतत्वादस्ति समय- विशिष्टत्वम् । कालवृत्तेस्तु स्वतः समयभूतत्वात्तन्नास्ति ।।१४१।।

अथ कालपदार्थोर्ध्वप्रचयनिरन्वयत्वमुपहन्ति — भण्यते । स च प्रदेशप्रचयलक्षणस्तिर्यक्प्रचयो यथा मुक्तात्मद्रव्ये भणितस्तथा कालं विहाय स्वकीय- स्वकीयप्रदेशसंख्यानुसारेण शेषद्रव्याणां स भवतीति तिर्यक्प्रचयो व्याख्यातः । प्रतिसमयवर्तिनां पूर्वोत्तरपर्यायाणां मुक्ताफलमालावत्सन्तान ऊर्द्ध्वप्रचय इत्यूर्ध्वसामान्यमित्यायतसामान्यमिति क्रमानेकान्त इति च भण्यते । स च सर्वद्रव्याणां भवति । किंतु पञ्चद्रव्याणां संबन्धी पूर्वापरपर्यायसन्तानरूपो योऽसावूर्ध्वताप्रचयस्तस्य स्वकीयस्वकीयद्रव्यमुपादानकारणम् । कालस्तु प्रतिसमयं सहकारिकारणं भवति । यस्तु कालस्य समयसन्तानरूप ऊर्ध्वताप्रचयस्तस्य काल एवोपादानकारणं सहकारिकारणं च । कस्मात् । कालस्य भिन्नसमयाभावात्पर्याया एव समया pradeshovāḷo hovāthī ane pudgal dravye anekapradeshīpaṇānī shakti sahit ek pradeshavāḷun tathā paryāye be athavā ghaṇā ( – saṅkhyāt, asaṅkhyāt ne anant) pradeshovāḷun hovāthī, temane tiryakprachay chhe. parantu kāḷane tiryakprachay nathī, kāraṇ ke te shaktie tem ja vyaktie ek pradeshavāḷo chhe.

ūrdhvaprachay to sarva dravyone anivārya ja chhe , kāraṇ ke dravyanī vr̥utti traṇ koṭine ( – bhūt, vartamān ane bhaviṣhya evā traṇe kāḷane) sparshatī hovāthī ansho sahit chhe. parantu, āṭalo pher chhe ke *samayavishiṣhṭa vr̥uttiono prachay te (kāḷ sivāy) bākīnān dravyone ūrdhvaprachay chhe ane samayono prachay te ja kāḷadravyane ūrdhvaprachay chhe; kāraṇ ke bākīnān dravyonī vr̥utti samayathī arthāntarabhūt (-anya) hovāthī te (vr̥utti) samayavishiṣhṭa chhe ane kāḷadravyanī vr̥utti to svataḥ samayabhūt hovāthī te (vr̥utti) samayavishiṣhṭa nathī. 141.

have kāḷapadārthano ūrdhvaprachay +niranvay hovānī vātanun khaṇḍan kare chheḥ — *samayavishiṣhṭa = samayathī vishiṣhṭa; samay nimittabhūt hovāthī vyavahāre jemān samayanī apekṣhā āve chhe evī. +niranvay = anvay rahit; ekapravāhapaṇe na hoy evo; khaṇḍit; ekarūpatā – sadrashatā rahit.

Page 281 of 513
PDF/HTML Page 312 of 544
single page version

समयो हि समयपदार्थस्य वृत्त्यंशः । तस्मिन् कस्याप्यवश्यमुत्पादप्रध्वंसौ संभवतः, परमाणोर्व्यतिपातोत्पद्यमानत्वेन कारणपूर्वत्वात् । तौ यदि वृत्त्यंशस्यैव, किं यौगपद्येन किं भवन्तीत्यभिप्रायः ।।१४१।। एवं सप्तमस्थले स्वतन्त्रगाथाद्वयं गतम् । अथ समयसन्तानरूपस्योर्ध्व- प्रचयस्यान्वयिरूपेणाधारभूतं कालद्रव्यं व्यवस्थापयति – उप्पादो पद्धंसो विज्जदि जदि उत्पादः प्रध्वंसो विद्यते यदि चेत् । कस्य । जस्स यस्य कालाणोः । क्व । एगसमयम्हि एकसमये वर्तमानसमये । समयस्स समयोत्पादकत्वात्समयः कालाणुस्तस्य । सो वि समओ सोऽपि कालाणुः सभावसमवट्ठिदो हवदि स्वभावसमवस्थितो भवति । पूर्वोक्तमुत्पादप्रध्वंसद्वयं तदाधारभूतं कालाणुद्रव्यरूपं ध्रौव्यमिति

anvayārthaḥ — [यदि यस्य समयस्य] jo kāḷane [एकसमये] ek samayamān [उत्पादः प्रध्वंसः] utpād ane dhvans [विद्यते] varte chhe, [सः अपि समयः] to te kāḷ [स्वभावसमवस्थितः] svabhāve avasthit arthāt dhruv [भवति] (ṭhare) chhe.

ṭīkāḥ — samay kāḷapadārthano *vr̥uttyansh chhe; temān ( – te vr̥uttyanshamān) koīne paṇ avashya utpād tathā vināsh sambhave chhe, kem ke paramāṇunā atikramaṇ dvārā (samayarūpī vr̥uttyansh) utpanna thato hovāthī kāraṇapūrvak chhe. (paramāṇu vaḍe je ek ākāshapradeshanun mand gatithī oḷaṅgavun te kāraṇ chhe ane samayarūpī vr̥uttyansh te kāraṇanun kārya chhe tethī temān koī padārthane utpād tathā vināsh thatā hovā joīe.)

(‘koī padārthane utpād -vināsh thavānī shī jarūr chhe? tene badale te vr̥uttyanshane ja utpād -vināsh thatā mānī laīe to shī harakat?’ evā tarkanun samādhān karavāmān āve chheḥ)

utpād ane vināsh jo vr̥uttyanshanā ja mānavāmān āve to, (pūchhīe chhīe ke) *vr̥uttyansh = vr̥uttino ansh; sūkṣhmamān sūkṣhma pariṇati arthāt paryāy. pra. 36

Page 282 of 513
PDF/HTML Page 313 of 544
single page version

क्रमेण । यौगपद्येन चेत्, नास्ति यौगपद्यं, सममेकस्य विरुद्धधर्मयोरनवतारात् । क्रमेण चेत्, नास्ति क्रमः, वृत्त्यंशस्य सूक्ष्मत्वेन विभागाभावात् । ततो वृत्तिमान् कोऽप्यवश्यमनुसर्तव्यः । स च समयपदार्थ एव । तस्य खल्वेकस्मिन्नपि वृत्त्यंशे समुत्पादप्रध्वंसौ संभवतः । यो हि यस्य वृत्तिमतो यस्मिन् वृत्त्यंशे तद्वृत्यंशविशिष्टत्वेनोत्पादः, स एव तस्यैव वृत्तिमतस्तस्मिन्नेव वृत्त्यंशे पूर्ववृत्त्यंशविशिष्टत्वेन प्रध्वंसः । यद्येवमुत्पादव्ययावेकस्मिन्नपि वृत्त्यंशे संभवतः समयपदार्थस्य कथं नाम निरन्वयत्वं, यतः पूर्वोत्तरवृत्त्यंशविशिष्टत्वाभ्यां युगपदुपात्तप्रध्वंसोत्पादस्यापि स्वभावेनाप्रध्वस्तानुत्पन्नत्वादवस्थितत्वमेव न भवेत् । एवमेकस्मिन् वृत्त्यंशे समयपदार्थ- त्रयात्मकः स्वभावः सत्तास्तित्वमिति यावत् । तत्र सम्यगवस्थितः स्वभावसमवस्थितो भवति । तथाहितथाहि – यथाङ्गुलिद्रव्ये यस्मिन्नेव वर्तमानक्षणे वक्रपर्यायस्योत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैवाङ्गुलिद्रव्यस्य पूर्वर्जुपर्यायेण प्रध्वंसस्तदाधारभूताङ्गुलिद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः । अथवा स्वस्वभावरूप- सुखेनोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैवात्मद्रव्यस्य पूर्वानुभूताकुलत्वदुःखरूपेण प्रध्वंसस्तदुभयाधारभूत- परमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः । अथवा मोक्षपर्यायरूपेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे रत्नत्रयात्मक- निश्चयमोक्षमार्गपर्यायरूपेण प्रध्वंसस्तदुभयाधारपरमात्मद्रव्यत्वेन ध्रौव्यमिति द्रव्यसिद्धिः । तथा वर्तमानसमयरूपपर्यायेणोत्पादस्तस्मिन्नेव क्षणे तस्यैव कालाणुद्रव्यस्य पूर्वसमयरूपपर्यायेण प्रध्वंसस्त- (1) teo (utpād tathā vināsh) yugapad chhe ke (2) krame chhe? (1) jo ‘yugapad chhe’ em kahevāmān āve to, yugapadpaṇun (ghaṭatun) nathī kāraṇ ke ekīvakhate ekane be viruddha dharmo na hoy (arthāt ekīvakhate ek vr̥uttyanshane prakāsh ane andhakāranī māphak utpād ane vināsh evā be viruddha dharmo na hoy.) (2) jo ‘krame chhe’ em kahevāmān āve to, kram nathī (arthāt kram paṇ ghaṭato nathī) kāraṇ te vr̥uttyansh sūkṣhma hovāthī temān vibhāgano abhāv chhe. māṭe (ā rīte samayarūpī vr̥uttyanshane utpād tathā vināsh thavā ashakya hovāthī) koī *vr̥uttimān avashya shodhavo joīe. ane te (vr̥uttimān) kāḷapadārtha ja chhe. tene ( – te kāḷapadārthane) kharekhar ek vr̥uttyanshamān paṇ utpād ane vināsh sambhave chhe; kāraṇ ke je vr̥uttimānane je vr̥uttyanshamān te vr̥uttyanshanī apekṣhāe je utpād chhe, te ja (utpād) te ja vr̥uttimānane te ja vr̥uttyanshamān pūrva vr̥uttyanshanī apekṣhāe vināsh chhe (arthāt kāḷapadārthane je vartamān paryāyanī apekṣhāe utpād chhe, te ja pūrva paryāyanī apekṣhāe vināsh chhe.)

jo ām utpād ane vināsh ek vr̥uttyanshamān paṇ sambhave chhe, to kāḷapadārtha niranvay kaī rīte hoy, ke jethī pahelānnā ane pachhīnā vr̥uttyanshanī apekṣhāe yugapad vināsh ane utpād pāmato hovā chhatān paṇ svabhāve avinaṣhṭa ane anutpanna hovāthī te *vr̥uttimān = vr̥uttivāḷo; vr̥uttine dharanār padārtha.

Page 283 of 513
PDF/HTML Page 314 of 544
single page version

स्योत्पादव्ययध्रौव्यवत्त्वं सिद्धम् ।।१४२।।

अस्ति हि समस्तेष्वपि वृत्त्यंशेषु समयपदार्थस्योत्पादव्ययध्रौव्यत्वमेकस्मिन् वृत्त्यंशे तस्य दर्शनात् । उपपत्तिमच्चैतत्, विशेषास्तित्वस्य सामान्यास्तित्वमन्तरेणानुपपत्तेः । अयमेव च दुभयाधारभूताङ्गुलिद्रव्यस्थानीयेन कालाणुद्रव्यरूपेण ध्रौव्यमिति कालद्रव्यसिद्धिरित्यर्थः ।।१४२।। अथ पूर्वोक्तप्रकारेण यथा वर्तमानसमये कालद्रव्यस्योत्पादव्ययध्रौव्यत्वं स्थापितं तथा सर्वसमयेष्व- स्तीति निश्चिनोति — एगम्हि संति समये संभवठिदिणाससण्णिदा अट्ठा एकस्मिन्समये सन्ति विद्यन्ते । के । (kāḷapadārtha) avasthit na hoy? (kāḷapadārthane ek vr̥uttyanshamān paṇ utpād ane vināsh yugapad thatā hovāthī te niranvay arthāt khaṇḍit nathī māṭe svabhāve avashya dhruv chhe.)

ā pramāṇe ek vr̥uttyanshamān kāḷapadārtha utpād -vyay -dhrauvyavāḷo chhe em siddha thayun. 142.

have (jem ek vr̥uttyanshamān kāḷapadārtha utpādavyayadhrauvyavāḷo siddha karyo tem) sarva vr̥uttyanshomān kāḷapadārtha utpādavyayadhrauvyavāḷo chhe em siddha kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [एकस्मिन् समये] ek ek samayamān [संभवस्थितिनाशसंज्ञिताः अर्थाः] utpād, dhrauvya ane vyay nāmanā artho [समयस्य] kāḷane [सर्वकालं] sadāy [सन्ति] hoy chhe. [एषः हि] ā ja [कालाणुसद्भावः] kāḷāṇuno sadbhāv chhe (arthāt ā ja kāḷāṇunā astitvanī siddhi chhe).

ṭīkāḥ — kāḷapadārthane badhāy vr̥uttyanshomān utpād -vyay -dhrauvya hoy chhe, kāraṇ ke (142mī gāthāmān siddha thayun tem) ek vr̥uttyanshamān teo (utpādavyayadhrauvya) jovāmān āve chhe. ane ā yogya ja chhe, kāraṇ ke visheṣh astitva sāmānya astitva vinā banī shake

Page 284 of 513
PDF/HTML Page 315 of 544
single page version

समयपदार्थस्य सिद्धयति सद्भावः । यदि विशेषसामान्यास्तित्वे सिद्धयतस्तदा त अस्तित्व- मन्तरेण न सिद्धयतः कथंचिदपि ।।१४३।।

संभवस्थितिनाशसंज्ञिता अर्थाः धर्माः स्वभावा इति यावत् । कस्य संबन्धिनः । समयस्स समयरूपपर्यायस्योत्पादकत्वात् समयः कालाणुस्तस्य । सव्वकालं यद्येकस्मिन् वर्तमानसमये सर्वदा तथैव । एस हि कालाणुसब्भावो एषः प्रत्यक्षीभूतो हि स्फु टमुत्पादव्ययध्रौव्यात्मककालाणुसद्भाव इति । तद्यथा — यथा पूर्वमेकसमयोत्पादप्रध्वंसाधारेणाङ्गुलिद्रव्यादिदृष्टान्तेन वर्तमानसमये कालद्रव्यस्यो- त्पादव्ययध्रौव्यत्वं स्थापितं तथा सर्वसमयेषु ज्ञातव्यमिति । अत्र यद्यप्यतीतानन्तकाले दुर्लभायाः सर्वप्रकारोपादेयभूतायाः सिद्धगतेः काललब्धिरूपेण बहिरङ्गसहकारी भवति कालस्तथापि निश्चयनयेन निजशुद्धात्मतत्त्वसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानसमस्तपरद्रव्येच्छानिरोधलक्षणतपश्चरणरूपा या तु निश्चयचतु- र्विधाराधना सैव तत्रोपादानकारणं, न च कालस्तेन कारणेन स हेय इति भावार्थः ।।१४३।। nahi. ā ja kāḷapadārthanā sadbhāvanī (astitvanī) siddhi chhe; (kāraṇ ke) jo visheṣh astitva ane sāmānya astitva siddha thāy chhe to teo astitva vinā koī paṇ rīte siddha thatā nathī. 143.

have kāḷapadārthanā astitvanī anyathā anupapatti hovāthī (arthāt kāḷapadārthanun astitva bījī koī rīte nahi banī shakatun hovāthī) tenun pradeshamātrapaṇun siddha kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [यस्य] je padārthane [प्रदेशाः] pradesho [प्रदेशमात्रं वा] athavā ek pradesh paṇ [तत्त्वतः ज्ञातुम् न सन्ति] paramārthe jaṇāto nathī, [तम् अर्थम्] te padārthane [शून्यं जानीहि] shūnya jāṇ — [अस्तित्वात् अर्थान्तरभूतम्] ke je astitvathī arthāntarabhūt ( – anya) chhe.

Page 285 of 513
PDF/HTML Page 316 of 544
single page version

अस्तित्वं हि तावदुत्पादव्ययध्रौव्यैक्यात्मिका वृत्तिः । न खलु सा प्रदेशमन्तरेण सूत्र्यमाणा कालस्य संभवति, यतः प्रदेशाभावे वृत्तिमदभावः । स तु शून्य एव, अस्तित्वसंज्ञाया वृत्तेरर्थान्तरभूतत्वात् । न च वृत्तिरेव केवला कालो भवितुमर्हति, वृत्तेर्हि वृत्तिमन्तमन्तरेणानुपपत्तेः । उपपत्तौ वा कथमुत्पादव्ययध्रौव्यैक्यात्मकत्वम् । अनाद्यन्त- निरन्तरानेकांशवशीकृतैकात्मकत्वेन पूर्वपूर्वांशप्रध्वंसादुत्तरोत्तरांशोत्पादादेकात्मध्रौव्यादिति चेत्; नैवम् । यस्मिन्नंशे प्रध्वंसो यस्मिंश्चोत्पादस्तयोः सहप्रवृत्त्यभावात् कुतस्त्यमैक्यम् । तथा प्रध्वस्तांशस्य सर्वथास्तमितत्वादुत्पद्यमानांशस्य वासम्भवितात्मलाभत्वात्प्रध्वंसोत्पादैक्य- अथोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकास्तित्वावष्टम्भेन कालस्यैकप्रदेशत्वं साधयति — जस्स ण संति यस्य पदार्थस्य न सन्ति न विद्यन्ते । के । पदेसा प्रदेशाः । पदेसमेत्तं तु प्रदेशमात्रमेकप्रदेशप्रमाणं पुनस्तद्वस्तु तच्चदो णादुं तत्त्वतः परमार्थतो ज्ञातुं शक्यते । सुण्णं जाण तमत्थं यस्यैकोऽपि प्रदेशो नास्ति तमर्थं पदार्थं शून्यं

ṭīkāḥ — pratham to astitva te utpād, vyay ane dhrauvyanā aikyasvarūp vr̥utti chhe. te (vr̥utti arthāt hayātī) kāḷane pradesh vinā hoy chhe em kahevāmān āve to te sambhavatun nathī; kāraṇ ke pradeshanā abhāve vr̥uttimānano abhāv hoy chhe. te to shūnya ja chhe, kem ke astitva nāmanī vr̥uttithī arthāntarabhūt chhe — anya chhe.

vaḷī (ahīn em tarka karavāmān āve ke ‘ekalī samayaparyāyarūp vr̥utti ja māno; vr̥uttimān kāḷāṇupadārthanī shī jarūr chhe?’ tenun samādhān karavāmān āve chheḥ) ekalī vr̥utti (samayarūp pariṇati) te ja kāḷ hoy e ghaṭatun nathī; kāraṇ ke vr̥utti vr̥uttimān vinā banī shake nahi. ‘vr̥utti vr̥uttimān vinā banī shake chhe’ em kahevāmān āve to, (pūchhīe chhīe ke vr̥utti to utpād -vyay -dhrauvyanī ekatāsvarūp hovī joīe;) ekalī vr̥utti utpād -vyay- dhrauvyanī ekatāsvarūp kai rīte hoī shake? ‘anādi -anant, anantar ( – paraspar antar paḍyā vinā ek pachhī ek pravartatā) anek anshone līdhe *ekātmakatā thatī hovāthī, pahelā pahelānā anshono nāsh thāy chhe, pachhīpachhīnā anshono utpād thāy chhe ane ekātmakatārūp dhrauvya rahe chhe — e rīte ekalī vr̥utti paṇ utpād -vyay -dhrauvyanī ekatāsvarūp hoī shake chhe’ em kahevāmān āve to, em nathī. (te ekalī vr̥uttimān to) je anshamān nāsh chhe ane je anshamān utpād chhe te be ansho sāthe nahi pravartatā hovāthī (utpād ane vyayanun) aikya kyāthī? tathā naṣhṭa ansh sarvathā asta thayo hovāthī ane utpanna thato ansh potānā svarūpane pāmyo nahi hovāthī (arthāt ūpajyo nahi hovāthī) nāsh ane utpādanī *ekātmakatā = ekasvarūpatā. (kāḷadravya vinā paṇ anādi kāḷathī anant kāḷ sudhī samayo ek pachhī ek paraspar antar paḍyā vinā pravarte chhe tethī ekapravāharūp banī javāthī temān ekasvarūpapaṇun āve chhe – em shaṅkākār taraphathī tarka chhe.)

Page 286 of 513
PDF/HTML Page 317 of 544
single page version

वर्तिध्रौव्यमेव कुतस्त्यम् । एवं सति नश्यति त्रैलक्षण्यं, उल्लसति क्षणभङ्गः, अस्तमुपैति नित्यं द्रव्यं, उदीयन्ते क्षणक्षयिणो भावाः । ततस्तत्त्वविप्लवभयात्कश्चिदवश्यमाश्रयभूतो वृत्तेर्वृत्ति- माननुसर्तव्यः । स तु प्रदेश एवाप्रदेशस्यान्वयव्यतिरेकानुविधायित्वासिद्धेः । एवं सप्रदेशत्वे हि कालस्य कुत एकद्रव्यनिबन्धनं लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशत्वं नाभ्युपगम्येत । पर्याय- समयाप्रसिद्धेः । प्रदेशमात्रं हि द्रव्यसमयमतिक्रामतः परमाणोः पर्यायसमयः प्रसिद्धयति । लोकाकाशतुल्यासंख्येयप्रदेशत्वे तु द्रव्यसमयस्य कुतस्त्या तत्सिद्धिः । लोकाकाशतुल्या- संख्येयप्रदेशैकद्रव्यत्वेऽपि तस्यैकं प्रदेशमतिक्रामतः परमाणोस्तत्सिद्धिरिति चेन्नैवं; एकदेशवृत्तेः जानीहि हे शिष्य । कस्माच्छून्यमिति चेत् । अत्थंतरभूदं एकप्रदेशाभावे सत्यर्थान्तरभूतं भिन्नं भवति यतः कारणात् । कस्याः सकाशाद्भिन्नम् । अत्थीदो उत्पादव्ययध्रौव्यात्मकसत्ताया इति । तथाहि – काल- पदार्थस्य तावत्पूर्वसूत्रोदितप्रकारेणोत्पादव्ययध्रौव्यात्मकमस्तित्वं विद्यते; तच्चास्तित्वं प्रदेशं विना न ekatāmān vartanārun dhrauvya ja kyāthī? ām hotān, trilakṣhaṇapaṇun (utpādavyayadhrauvyapaṇun) naṣhṭa thāy chhe, kṣhaṇabhaṅg (arthāt bauddhone mānya kṣhaṇavināsh) ullase chhe, nitya dravya asta pāme chhe ane kṣhaṇamān nāsh pāmatā bhāvo utpanna thāy chhe. māṭe *tattvaviplavanā bhayathī avashya vr̥uttinā āshrayabhūt koī vr̥uttimān shodhavo – svīkāravo – yogya chhe. te to pradesh ja chhe (arthāt te vr̥uttimān sapradesh ja hoy chhe), kāraṇ ke apradeshane anvay tathā vyatirekanun anuvidhāyitva asiddha chhe ( – apradesh hoy te anvay tathā vyatirekone anusarī shake nahi arthāt temān dhrauvya tathā utpād -vyay hoī shake nahi).

[prashnaḥ – ] ā pramāṇe kāḷ sapradesh chhe to tene ek dravyanā kāraṇabhūt lokākāsh tulya asaṅkhya pradesho kem na mānavā joīe?

[uttaraḥ – ] em hoy to paryāyasamay prasiddha thato nathī tethī asaṅkhya pradesho mānavā yogya nathī. paramāṇu vaḍe pradeshamātra dravyasamay oḷaṅgātān (arthāt paramāṇu vaḍe ek pradeshamātra kāḷāṇuthī nikaṭanā bījā pradeshamātra kāḷāṇu sudhī mand gatie gaman karatān) paryāyasamay prasiddha thāy chhe. jo dravyasamay lokākāsh tulya asaṅkhya pradeshovāḷo hoy to paryāyasamayanī siddhi kyāthī thāy?

‘jo dravyasamay arthāt kāḷapadārtha lokākāsh jeṭalā asaṅkhya pradeshovāḷun ek dravya hoy topaṇ paramāṇu vaḍe teno ek pradesh oḷaṅgātān paryāyasamayanī siddhi thāy’ em kahevāmān āve to, em nathī; kāraṇ ke (temān be doṣh āve chhe) — *tattvaviplav = vastusvarūpamān andhādhūndhī. [tattva = vastusvarūp. viplav = andhādhūndhī; goṭāḷo; virodh; vināsh.]

Page 287 of 513
PDF/HTML Page 318 of 544
single page version

सर्ववृत्तित्वविरोधात् । सर्वस्यापि हि कालपदार्थस्य यः सूक्ष्मो वृत्त्यंशः स समयो, न तु तदेकदेशस्य । तिर्यक्प्रचयस्योर्ध्वप्रचयत्वप्रसंगाच्च । तथाहि — प्रथममेकेन प्रदेशेन वर्तते, ततोऽन्येन, ततोऽप्यन्यतरेणेति तिर्यक्प्रचयोऽप्यूर्ध्वप्रचयीभूय प्रदेशमात्रं द्रव्यम- वस्थापयति । ततस्तिर्यक्प्रचयस्योर्ध्वप्रचयत्वमनिच्छता प्रथममेव प्रदेशमात्रं कालद्रव्यं व्यवस्थापयितव्यम् ।।१४४।।

अथैवं ज्ञेयतत्त्वमुक्त्वा ज्ञानज्ञेयविभागेनात्मानं निश्चिन्वन्नात्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वाय व्यवहारजीवत्वहेतुमालोचयति — घटते । यश्च प्रदेशवान् स कालपदार्थ इति । अथ मतं कालद्रव्याभावेऽप्युत्पादव्ययध्रौव्यत्वं घटते । नैवम् । अङ्गुलिद्रव्याभावे वर्तमानवक्रपर्यायोत्पादो भूतर्जुपर्यायस्य विनाशस्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं कस्य भविष्यति । न कस्यापि । तथा कालद्रव्याभावे वर्तमानसमयरूपोत्पादो भूतसमयरूपो विनाशस्तदुभयाधारभूतं ध्रौव्यं क स्य भविष्यति । न क स्यापि । एवं सत्येतदायाति – अन्यस्य भङ्गोऽन्य- स्योत्पादोऽन्यस्य ध्रौव्यमिति सर्वं वस्तुस्वरूपं विप्लवते । तस्माद्वस्तुविप्लवभयादुत्पादव्ययध्रौव्याणां कोऽप्येक आधारभूतोऽस्तीत्यभ्युपगन्तव्यम् । स चैकप्रदेशरूपः कालाणुपदार्थ एवेति । अत्रातीता- नन्तकाले ये केचन सिद्धसुखभाजनं जाताः, भाविकाले च ‘आत्मोपादानसिद्धं स्वयमतिशयवद्’ इत्यादिविशेषणविशिष्टसिद्धसुखस्य भाजनं भविष्यन्ति ते सर्वेऽपि काललब्धिवशेनैव । तथापि तत्र निजपरमात्मोपादेयरुचिरूपं वीतरागचारित्राविनाभूतं यन्निश्चयसम्यक्त्वं तस्यैव मुख्यत्वं, न च कालस्य, तेन स हेय इति । तथा चोक्तम् — ‘‘किं पलविएण बहुणा जे सिद्धा णरवरा गये काले सिज्झहहि जे

(1) [dravyanā ek deshanī pariṇatine ākhā dravyanī pariṇati mānavāno prasaṅg āve chhe.] ek deshanī vr̥utti te ākhā dravyanī vr̥utti mānavāmān virodh chhe. ākhāy kāḷapadārthano je sūkṣhma vr̥uttyansh te samay chhe, parantu tenā ek deshano vr̥uttyansh te samay nathī.

vaḷī, (2) tiryakprachayane ūrdhvaprachayapaṇāno prasaṅg āve chhe. te ā pramāṇeḥ pratham kāḷadravya ek pradeshe varte, pachhī bījā pradeshe varte, pachhī vaḷī anya pradeshe varte (āvo prasaṅg āve chhe). ām tiryakprachay ūrdhvaprachay banīne dravyane pradeshamātra sthāpit kare chhe (arthāt tiryakprachay te ja ūrdhvaprachay chhe em mānavāno prasaṅg āvato hovāthī dravya pradeshamātra ja siddha thāy chhe). māṭe tiryakprachayane ūrdhvaprachayapaṇun nahi ichchhanāre pratham ja kāḷadravyane pradeshamātra nakkī karavun.

thakā, ātmāne atyant vibhakta (bhinna) karavā māṭe vyavahārajīvatvano hetu vichāre chheḥ —

Page 288 of 513
PDF/HTML Page 319 of 544
single page version

सपदेसेहिं समग्गो लोगो अट्ठेहिं णिट्ठिदो णिच्चो । जो तं जाणदि जीवो पाणचदुक्काभिसंबद्धो ।।१४५।।

एवमाकाशपदार्थादाकालपदार्थाच्च समस्तैरेव संभावितप्रदेशसद्भावैः पदार्थैः समग्र एव यः समाप्तिं नीतो लोकस्तं खलु तदन्तःपातित्वेऽप्यचिन्त्यस्वपरपरिच्छेदशक्तिसंपदा जीव एव जानीते, नत्वितरः । एवं शेषद्रव्याणि ज्ञेयमेव, जीवद्रव्यं तु ज्ञेयं ज्ञानं चेति ज्ञान- ज्ञेयविभागः । अथास्य जीवस्य सहजविजृम्भितानन्तज्ञानशक्तिहेतुके त्रिसमयावस्थायित्वलक्षणे वि भविया तं जाणह सम्ममाहप्पं’’ ।।१४४।। एवं निश्चयकालव्याख्यानमुख्यत्वेनाष्टमस्थले गाथात्रयं गतम् । इति पूर्वोक्तप्रकारेण ‘दव्वं जीवमजीवं’ इत्याद्येकोनविंशतिगाथाभिः स्थलाष्टकेन विशेष- ज्ञेयाधिकारः समाप्तः ।। अतः परं शुद्धजीवस्य द्रव्यभावप्राणैः सह भेदनिमित्तं ‘सपदेसेहिं समग्गो’

anvayārthaḥ — [सप्रदेशैः अर्थैः] sapradesh padārtho vaḍe [निष्ठितः] ¹samāpti pāmelo [समग्रः लोकः] ākho lok [नित्यः] nitya chhe. [तं] tene [यः जानाति] je jāṇe chhe [जीवः] te jīv chhe — [प्राणचतुष्काभिसंबद्धः] ke je (sansāradashāmān) chār prāṇothī sanyukta chhe.

ṭīkāḥ — e pramāṇe, pradeshano sadbhāv jemane phalit thayo chhe evā je ākāshapadārthathī māṇḍīne kāḷapadārtha sudhīnā badhāy padārtho temanā vaḍe samāpti pāmelo je ākhoy lok, tene kharekhar temān ²antaḥpātī hovā chhatān achintya evī sva -parane jāṇavānī shaktirūp sampadā vaḍe jīv ja jāṇe chhe, parantu bījun koī jāṇatun nathī. e rīte bākīnān dravyo gney ja chhe ane jīvadravya to gney tem ja gnān chhe; — ām gnān ane gneyano vibhāg chhe.

have ā jīvane, sahajapaṇe pragaṭ (svabhāvathī ja pragaṭ) evī anantagnānashakti jeno hetu chhe ane traṇe kāḷe avasthāyīpaṇun (ṭakavāpaṇun) jenun lakṣhaṇ chhe evun, vastunā svarūpabhūt 1. chha dravyothī ja ākho lok samāpta thāy chhe arthāt te dravyo uparānta bījun kāī lokamān nathī. 2. antaḥpātī = andar āvī jato; andar samāī jato. (jīv lokanī andar āvī jāy chhe.)

Page 289 of 513
PDF/HTML Page 320 of 544
single page version

वस्तुस्वरूपभूततया सर्वदानपायिनि निश्चयजीवत्वे सत्यपि संसारावस्थायामनादि- प्रवाहप्रवृत्तपुद्गलसंश्लेषदूषितात्मतया प्राणचतुष्काभिसंबद्धत्वं व्यवहारजीवत्वहेतुर्विभक्त- व्योऽस्ति ।।१४५।।

अथ के प्राणा इत्यावेदयति — इत्यादि यथाक्रमेण गाथाष्टकपर्यन्तं सामान्यभेदभावनाव्याख्यानं करोति । तद्यथा । अथ ज्ञानज्ञेयज्ञापनार्थं तथैवात्मनः प्राणचतुष्केन सह भेदभावनार्थं वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति — लोगो लोको भवति । कथंभूतः । णिट्ठिदो निष्ठितः समाप्तिं नीतो भृतो वा । कैः कर्तृभूतैः । अट्ठेहिं सहजशुद्धबुद्धैकस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतयो येऽर्थास्तैः । पुनरपि किंविशिष्टः । सपदेसेहिं समग्गो स्वकीयप्रदेशैः समग्रः परिपूर्णः । अथवा पदार्थैः । कथंभूतैः । सप्रदेशैः प्रदेशसहितैः । पुनरपि किंविशिष्टो लोकः । णिच्चो द्रव्यार्थिकनयेन नित्यः लोकाकाशापेक्षया वा । अथवा नित्यो, न केनापि पुरुषविशेषेण कृतः । जो तं जाणदि यः कर्ता तं ज्ञेयभूतं लोकं जानाति जीवो स जीवपदार्थो भवति । एतावता किमुक्तं भवति । योऽसौ विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावो जीवः स ज्ञानं ज्ञेयश्च भण्यते । शेषपदार्थास्तु ज्ञेया एवेति ज्ञातृज्ञेयविभागः । पुनरपि किंविशिष्टो जीवः । पाणचदुक्के ण संबद्धो यद्यपि निश्चयेन स्वतःसिद्धपरमचैतन्यस्वभावेन निश्चयप्राणेन जीवति तथापि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशादा- युराद्यशुद्धप्राणचतुष्केनापि संबद्धः सन् जीवति । तच्च शुद्धनयेन जीवस्वरूपं न भवतीति भेदभावना ज्ञातव्येत्यभिप्रायः ।।१४५।। अथेन्द्रियादिप्राणचतुष्कस्वरूपं प्रतिपादयति — अतीन्द्रियानन्तसुखस्व- भावात्मनो विलक्षण इन्द्रियप्राणः, मनोवाक्कायव्यापाररहितात्परमात्मद्रव्याद्विसदृशो बलप्राणः, hovāthī sarvadā avināshī nishchayajīvatva hovā chhatān, sansār -avasthāmān anādipravāharūpe pravartatā pudgalasanshleṣh vaḍe pote dūṣhit hovāthī tene chār prāṇothī sanyuktapaṇun chhe — ke je (sanyuktapaṇun) vyavahārajīvatvano hetu chhe ane vibhakta karavāyogya chhe.

bhāvārthaḥ — ṣhaṭ dravyano samudāy te lok chhe. jīv achintya gnānashaktithī tene jāṇe chhe; tethī jīv sivāy bākīnān dravyo gney chhe ane jīv gnān tem ja gney chhe.

te jīvane, vastunā svarūpabhūt hovāthī je kadī nāsh pāmatun nathī evun nishchayajīvatva sadāy chhe. te nishchayajīvatvanun kāraṇ svābhāvik evī anantagnānashakti chhe. āvun nishchayajīvatva jīvane sadāy hovā chhatān, sansāradashāmān pote pudgalanā sambandhathī dūṣhit hovāne līdhe chār prāṇothī sanyukta chhe ane tethī tene vyavahārajīvatva paṇ chhe. te vyavahārajīvatvanā kāraṇarūp je chār prāṇothī sanyuktapaṇun tenāthī jīvane bhinna karavāyogya chhe. 145.

have prāṇo kayā chhe te kahe chheḥ — pra. 37