Page 390 of 513
PDF/HTML Page 421 of 544
single page version

सर्वथा च्युतिः सक लच्छेद इति देशसकलभेदेन द्विधा छेदः । तयोश्छेदयोर्ये प्रायश्चित्तं दत्वा संवेग- वैराग्यजनकपरमागमवचनैः संवरणं कुर्वन्ति ते निर्यापकाः शिक्षागुरवः श्रुतगुरवश्चेति भण्यन्ते । दीक्षादायकस्तु दीक्षागुरुरित्यभिप्रायः ।।२१०।। अथ पूर्वसूत्रोक्तच्छेदद्वयस्य प्रायश्चित्तविधानं कथयति — पयदम्हि समारद्धे छेदो समणस्स कायचेट्ठम्हि जायदि जदि प्रयतायां समारब्धायां छेदः श्रमणस्य कायचेष्टायां जायते यदि चेत् । अथ विस्तरः – छेदो जायते यदि चेत् । स्वस्थभावच्युतिलक्षणः छेदो भवति । कस्याम् । कायचेष्टायाम् । कथंभूतायाम् । प्रयतायां स्वस्थभावलक्षणप्रयत्नपरायां समारब्धायां अशनशयनयान-

anvayārthaḥ — [यदि] jo [श्रमणस्य] shramaṇane [प्रयतायां] *prayatnapūrvak [समारब्धायां] karavāmān āvatī [कायचेष्टायां] kāyacheṣhṭāne viṣhe [छेदः जायते] chhed thāy chhe to [तस्य पुनः]

*munine (munitvochit) shuddhopayog te antaraṅg athavā nishchay prayatna chhe ane te shuddhopayogadashāmān
vartato je (haṭh vagarano) dehacheṣhṭādikasambandhī shubhopayog te bahiraṅg athavā vyavahār prayatna chhe.
[shuddhopayogadashā na hoy tyān shubhopayog haṭh sahit hoy chhe; te shubhopayog vyavahār -prayatnapaṇāne
paṇ pāmato nathī.]

Page 391 of 513
PDF/HTML Page 422 of 544
single page version

द्विविधः किल संयमस्य छेदः, बहिरङ्गोऽन्तरङ्गश्च । तत्र कायचेष्टामात्राधिकृतो बहिरङ्गः, उपयोगाधिकृतः पुनरन्तरङ्गः । तत्र यदि सम्यगुपयुक्तस्य श्रमणस्य प्रयत्नसमार- ब्धायाः कायचेष्टायाः कथञ्चिद्बहिरङ्गच्छेदो जायते तदा तस्य सर्वथान्तरङ्गच्छेदवर्जितत्वादा- लोचनपूर्विकया क्रिययैव प्रतीकारः । यदा तु स एवोपयोगाधिकृतच्छेदत्वेन साक्षाच्छेद एवोपयुक्तो भवति तदा जिनोदितव्यवहारविधिविदग्धश्रमणाश्रययालोचनपूर्वकतदुपदिष्टानुष्ठानेन प्रतिसन्धानम् ।।२११।२१२।। स्थानादिप्रारब्धायाम् । तस्स पुणो आलोयणपुव्विया किरिया तस्य पुनरालोचनपूर्विका क्रिया । तदाकाले तस्य तपोधनस्य स्वस्थभावस्य बहिरङ्गसहकारिकारणभूता प्रतिक्रमणलक्षणालोचनपूर्विका पुनः क्रियैव प्रायश्चित्तं प्रतिकारो भवति, न चाधिकम् । कस्मादिति चेत् । अभ्यन्तरे स्वस्थभावचलनाभावादिति प्रथमगाथा गता । छेदपउत्तो समणो छेदे प्रयुक्तः श्रमणो, निर्विकारस्वसंवित्तिभावनाच्युतिलक्षणच्छेदेन यदि चेत् प्रयुक्तः सहितः श्रमणो भवति । समणं ववहारिणं जिणमदम्हि श्रमणं व्यवहारिणं जिनमते, तदा जिनमते व्यवहारज्ञं प्रायश्चित्तकुशलं श्रमणं आसेज्ज आसाद्य प्राप्य, न केवलमासाद्य आलोचित्ता निःप्रपञ्चभावेनालोच्य दोषनिवेदनं कृत्वा । उवदिट्ठं तेण कायव्वं उपदिष्टं तेन कर्तव्यम् । तेन प्रायश्चित्त- परिज्ञानसहिताचार्येण निर्विकारस्वसंवित्तिभावनानुकूलं यदुपदिष्टं प्रायश्चित्तं तत्कर्तव्यमिति सूत्र- तात्पर्यम् ।।२११।२१२।। एवं गुरुव्यवस्थाकथनरूपेण प्रथमगाथा, तथैव प्रायश्चित्तकथनार्थं गाथाद्वय-

[श्रमणः छेदोपयुक्तः] (parantu) jo shramaṇ chhedamān upayukta thayo hoy to teṇe [जिनमते] jinamatane viṣhe [व्यवहारिणं] vyavahārakushaḷ [श्रमणम् आसाद्य] shramaṇ pāse jaīne, [आलोच्य] [कर्तव्यम्] karavun joīe.

ṭīkāḥ — sanyamano chhed be prakārano chheḥ bahiraṅg ane antaraṅg. temān, mātra kāyacheṣhṭāsambandhī te bahiraṅg chhe ane upayogasambandhī te antaraṅg chhe. tyān, jo ¹samyak upayukta shramaṇane prayatnakr̥ut kāyacheṣhṭāno kathañchit bahiraṅg chhed thāy chhe, to te sarvathā antaraṅg chhedathī rahit hovāne līdhe ālochanapūrvak kriyāthī ja teno pratīkār (ilāj) thāy chhe. parantu jo te ja shramaṇ upayogasambandhī chhed thavāne līdhe sākṣhāt chhedamān ja upayukta thāy chhe, to jinokta vyavahāravidhimān kushaḷ shramaṇanā āshraye, ālochanapūrvak, temaṇe upadeshelā anuṣhṭhān vaḍe (sanyamanun) pratisandhān thāy chhe.

*ālochan karīne (-potānā doṣhanun nivedan karīne), [तेन उपदिष्टं] teo je upadeshe te

*ālochan = (1) sūkṣhmatāthī joī javun te; bārīkāīthī vichāravun te; barābar khyālamān levun te.
(2) nivedan; kathan. [211mī gāthāmān ‘ālochan’no pahelo artha ghaṭe chhe ane 212mī gāthāmān
bījo artha ghaṭe chhe.]

1. samyak = yogya rīte; barābar.

Page 392 of 513
PDF/HTML Page 423 of 544
single page version

अधिवासे व विवासे छेदविहूणो भवीय सामण्णे ।

मिति समुदायेन तृतीयस्थले गाथात्रयं गतम् । अथ निर्विकारश्रामण्यच्छेदजनकान्परद्रव्यानु- बन्धान्निषेधयति – विहरदु विहरतु विहारं करोतु । स कः । समणो शत्रुमित्रादिसमचित्तश्रमणः । णिच्चं नित्यं सर्वकालम् । किं कुर्वन्सन् । परिहरमाणो परिहरन्सन् । कान् । णिबंधाणि चेतनाचेतनमिश्र- परद्रव्येष्वनुबन्धान् । क्व विहरतु । अधिवासे अधिकृतगुरुकुलवासे निश्चयेन स्वकीयशुद्धात्मवासे वा, विवासे गुरुविरहितवासे वा । किं कृत्वा । सामण्णे निजशुद्धात्मानुभूतिलक्षणनिश्चयचारित्रे छेदविहूणो

bhāvārthaḥ — jo munine svasthabhāvalakṣhaṇ prayatna sahit karavāmān āvatī ashan- shayan -gamanādik sharīracheṣhṭāo sambandhī chhed thāy chhe, to te tapodhanane svasthabhāvanī bahiraṅg sahakārīkāraṇabhūt evī je pratikramaṇasvarūp ālochanapūrvak kriyā tenāthī ja teno pratīkār – prāyashchitta thaī jāy chhe, kāraṇ ke te svasthabhāvathī chalit thayo nathī. parantu jo tene nirvikār svasamvedanabhāvanāthī chyutisvarūp chhed thāy chhe, to teṇe jinamatamān vyavahāragna – prāyashchitta- kushaḷ – āchārya pāse jaīne, niṣhprapañchabhāve doṣhanun nivedan karīne, te āchārya nirvikār svasamvedanabhāvanāne anukūḷ je kāī prāyashchitta upadeshe te karavun joīe. 211 – 212.

have, shrāmaṇyanā chhedanān ¹āyatano hovāthī ²paradravya -pratibandho niṣhedhavāyogya chhe em upadeshe chheḥ —

anvayārthaḥ — [अधिवासे] adhivāsamān vasatān (ātmavāsamān athavā guruonā sahavāsamān vasatān) [वा] ke [विवासे] vivāsamān vasatān (guruothī bhinna vāsamān vasatān), [नित्यं] sadā [निबन्धान्] (paradravyane viṣhe) pratibandho [परिहरमाणः] pariharato thako [श्रामण्ये] shrāmaṇyane viṣhe [छेदविहीनः भूत्वा] chhedavihīn thaīne [श्रमणः विहरतु] shramaṇ viharo.

1. āyatan = raheṭhāṇ; sthān.
2. paradravya -pratibandh = paradravyomān rāgādipūrvak sambandh karavo te; paradravyomān bandhāvun – rokāvun – līn thavun te; paradravyomān rukāvaṭ.

Page 393 of 513
PDF/HTML Page 424 of 544
single page version

सर्व एव हि परद्रव्यप्रतिबन्धा उपयोगोपरञ्जकत्वेन निरुपरागोपयोगरूपस्य श्रामण्यस्य छेदायतनानि; तदभावादेवाछिन्नश्रामण्यम् । अत आत्मन्येवात्मनो नित्याधिकृत्य वासे वा गुरुत्वेन गुरूनधिकृत्य वासे वा गुरुभ्यो विशिष्टे वासे वा नित्यमेव प्रतिषेधयन् परद्रव्यप्रतिबन्धान् श्रामण्ये छेदविहीनो भूत्वा श्रमणो वर्तताम् ।।२१३।।

अथ श्रामण्यस्य परिपूर्णतायतनत्वात् स्वद्रव्य एव प्रतिबन्धो विधेय इत्युपदिशति — चरदि णिबद्धो णिच्चं समणो णाणम्हि दंसणमुहम्हि ।

भवीय छेदविहीनो भूत्वा, रागादिरहितनिजशुद्धात्मानुभूतिलक्षणनिश्चयचारित्रच्युतिरूपच्छेदरहितो भूत्वा । तथाहि — गुरुपार्श्वे यावन्ति शास्त्राणि तावन्ति पठित्वा तदनन्तरं गुरुं पृष्ट्वा च समशीलतपोधनैः सह, भेदाभेदरत्नत्रयभावनया भव्यानामानन्दं जनयन्, तपःश्रुतसत्त्वैकत्वसन्तोषभावनापञ्चकं भावयन्,

ṭīkāḥ – kharekhar badhāy paradravya -pratibandho upayoganā ¹uparañjak hovāthī ²niruparāg upayogarūp shrāmaṇyanā chhedanān āyatano chhe; temanā abhāvathī ja achhinna shrāmaṇya hoy chhe. māṭe ātmāmān ja ātmāne sadā ³adhikr̥ut karīne (ātmānī andar) vasatān athavā gurupaṇe guruone ⁴adhikr̥ut karīne (guruonā sahavāsamān) vasatān ke guruothī vishiṣhṭa – bhinna vāsamān vasatān, sadāy paradravya -pratibandhone niṣhedhato (pariharato) thako shrāmaṇyamān chhedavihīn thaīne shramaṇ varto. 213.

have, shrāmaṇyanī paripūrṇatānun āyatan hovāthī svadravyamān ja pratibandh (sambandh, līnatā) karavāyogya chhe em upadeshe chheḥ —

anvayārthaḥ — [यः श्रमणः] je shramaṇ [नित्यं] sadā [ज्ञाने दर्शनमुखे] gnānamān ane darshanādikamān [निबद्धः] pratibaddha [च] tathā [मूलगुणेषु प्रयतः] mūḷaguṇomān prayat (prayatnashīl) [चरति] vichare chhe, [सः] te [परिपूर्णश्रामण्यः] paripūrṇa shrāmaṇyavāḷo chhe. pra. 50

1. uparañjak = uparāg karanārā; malinatā karanārā; vikār karanārā.
2. niruparāg = uparāg vināno; vikār vināno. 3. adhikr̥ut karīne = sthāpīne; rākhīne.
4. adhikr̥ut karīne = adhikār āpīne; sthāpīne; aṅgīkr̥ut karīne.

Page 394 of 513
PDF/HTML Page 425 of 544
single page version

एक एव हि स्वद्रव्यप्रतिबन्ध उपयोगमार्जकत्वेन मार्जितोपयोगरूपस्य श्रामण्यस्य परिपूर्णतायतनं; तत्सद्भावादेव परिपूर्णं श्रामण्यम् । अतो नित्यमेव ज्ञाने दर्शनादौ च प्रतिबद्धेन मूलगुणप्रयततया चरितव्यं; ज्ञानदर्शनस्वभावशुद्धात्मद्रव्यप्रतिबद्धशुद्धास्तित्वमात्रेण वर्तितव्यमिति तात्पर्यम् ।।२१४।।

अथ श्रामण्यस्य छेदायतनत्वात् यतिजनासन्नः सूक्ष्मपरद्रव्यप्रतिबन्धोऽपि प्रतिषेध्य इत्युपदिशति —

तीर्थकरपरमदेवगणधरदेवादिमहापुरुषाणां चरितानि स्वयं भावयन्, परेषां प्रकाशयंश्च, विहरतीति भावः ।।२१३।। अथ श्रामण्यपरिपूर्णकारणत्वात्स्वशुद्धात्मद्रव्ये निरन्तरमवस्थानं कर्तव्यमित्याख्याति – चरदि चरति वर्तते । क थंभूतः । णिबद्धो आधीनः, णिच्चं नित्यं सर्वकालम् । सः क : क र्ता । समणो लाभालाभादिसमचित्तश्रमणः । क्व निबद्धः । णाणम्हि वीतरागसर्वज्ञप्रणीतपरमागमज्ञाने तत्फलभूत- स्वसंवेदनज्ञाने वा, दंसणमुहम्हि दर्शनं तत्त्वार्थश्रद्धानं तत्फलभूतनिजशुद्धात्मोपादेयरुचिरूप- निश्चयसम्यक्त्वं वा तत्प्रमुखेष्वनन्तसुखादिगुणेषु । पयदो मूलगुणेसु य प्रयतः प्रयत्नपरश्च । केषु । मूलगुणेषु निश्चयमूलगुणाधारपरमात्मद्रव्ये वा । जो सो पडिपुण्णसामण्णो य एवंगुणविशिष्टश्रमणः स परिपूर्णश्रामण्यो भवतीीीीीति । अयमत्रार्थः — निजशुद्धात्मभावनारतानामेव परिपूर्णश्रामण्यं भवतीति ।।२१४।।

ṭīkāḥ — ek svadravya -pratibandh ja, upayoganun mārjan (-shuddhatva) karanāro hovāthī, mārjit( – shuddha)upayogarūp shrāmaṇyanī paripūrṇatānun āyatan chhe; tenā sadbhāvathī ja paripūrṇa shrāmaṇya hoy chhe. māṭe sadāy gnānamān ane darshanādikamān ¹pratibaddha rahīne mūḷaguṇomān prayatapaṇe vicharavun; — gnānadarshanasvabhāvī shuddhātmadravyamān pratibaddha evā shuddha astitvamātrarūpe vartavun em tātparya chhe. 214.

have, munijanane ²najīkano ³sūkṣhmaparadravyapratibandh paṇ, shrāmaṇyanā chhedanun āyatan hovāthī, niṣhedhya chhe em upadeshe chheḥ —

1. pratibaddha = sambaddha; rokāyelo; bandhāyelo; sthit; sthir; līn.
2. āgamaviruddha āhāravihārādi to munie chhoḍyā hovāthī temān pratibandh thavo te to munine dūr chhe; parantu āgamakathit āhāravihāramān muni pravarte chhe tethī temān pratibandh thaī javo sambhavit
hovāthī te pratibandh najīkano chhe. 3. sūkṣhmaparadravyapratibandh = paradravyamān sūkṣhma pratibandh

Page 395 of 513
PDF/HTML Page 426 of 544
single page version

श्रामण्यपर्यायसहकारिकारणशरीरवृत्तिहेतुमात्रत्वेनादीयमाने भक्ते, तथाविधशरीरवृत्त्य- विरोधेन शुद्धात्मद्रव्यनीरङ्गनिस्तरङ्गविश्रान्तिसूत्रणानुसारेण प्रवर्तमाने क्षपणे, नीरङ्गनिस्तरङ्गान्त- रङ्गद्रव्यप्रसिद्धयर्थमध्यास्यमाने गिरीन्द्रकन्दरप्रभृतावावसथे, यथोक्तशरीरवृत्तिहेतुमार्गणार्थमारभ्य- अथ श्रामण्यछेदकारणत्वात्प्रासुकाहारादिष्वपि ममत्वं निषेधयति — णेच्छदि नेच्छति । कम् णिबद्धं निबद्धमाबद्धम् । क्व । भत्ते वा शुद्धात्मभावनासहकारिभूतदेहस्थितिहेतुत्वेन गृह्यमाणे भक्ते वा प्रासुकाहारे, खमणे वा इन्द्रियदर्पविनाशकारणभूतत्वेन निर्विकल्पसमाधिहेतुभूते क्षपणे वानशने, आवसधे वा परमात्मतत्त्वोपलब्धिसहकारिभूते गिरिगुहाद्यावसथे वा, पुणो विहारे वा शुद्धात्मभावनासहकारि- भूताहारनीहारार्थव्यवहारार्थव्यवहारे वा पुनर्देशान्तरविहारे वा, उवधिम्हि शुद्धोपयोगभावनासहकारि- भूतशरीरपरिग्रहे ज्ञानोपकरणादौ वा, समणम्हि परमात्मपदार्थविचारसहकारिकारणभूते श्रमणे समशीलसंघातकतपोधने वा, विकधम्हि परमसमाधिविघातकश्रृङ्गारवीररागादिकथायां चेति । अयमत्रार्थः — आगमविरुद्धाहारविहारादिषु तावत्पूर्वमेव निषिद्धः, योग्याहारविहारादिष्वपि ममत्वं न कर्तव्यमिति ।।२१५।। एवं संक्षेपेणाचाराराधनादिकथिततपोधनविहारव्याख्यानमुख्यत्वेन चतुर्थस्थले

anvayārthaḥ — [भक्ते वा] muni āhāramān, [क्षपणे वा] kṣhapaṇamān (upavāsamān), [आवसथे वा] āvasathamān (nivāsasthānamān), [पुनः विहारे वा] vihāramān, [उपधौ] upadhimān (parigrahamān), [श्रमणे] shramaṇamān (anya munimān) [वा] athavā [विकथायाम्] ¹vikathāmān [निबद्धं] pratibandh [न इच्छति] ichchhato nathī.

ṭīkāḥ — (1) shrāmaṇyaparyāyanā sahakārī kāraṇabhūt sharīranī ²vr̥uttinā hetumātra tarīke levāmān āvato je āhār, (2) ³tathāvidh sharīranī vr̥utti sāthe virodh vinā, shuddhātmadravyamān ⁴nīraṅg ane nistaraṅg vishrāntinī rachanā anusār pravartatun je kṣhapaṇ (arthāt sharīranā ṭakavānī sāthe virodh na āve evī rīte, shuddhātmadravyamān vikārarahit ane taraṅgarahit sthiratā rachātī jāy tenā pramāṇamān pravartatun je anashan), (3) nīraṅg ane nistaraṅg evā antaraṅg dravyanī prasiddhi (prakr̥uṣhṭa siddhi) arthe sevavāmān āvatun je girīndrakandarādik āvasath ( – ūñchā parvatanī guphā vagere nivāsasthān), (4) yathokta sharīranī

1. chhadmastha munine dhārmik kathāvārtā karatān paṇ nirmaḷ chaitanya vikalpayukta thavāthī anshe malin thāy chhe, tethī te dhārmik kathāne paṇ vikathā eṭale ke shuddhātmadravyathī viruddha kathā kahī chhe.

2. vr̥utti = nirvāh; ṭakavun te.
3. tathāvidh = tevun (arthāt shrāmaṇyaparyāyanā sahakārī kāraṇabhūt)

4. nīraṅg = nīrāg; nirvikār.

Page 396 of 513
PDF/HTML Page 427 of 544
single page version

माणे विहारकर्मणि, श्रामण्यपर्यायसहकारिकारणत्वेनाप्रतिषिध्यमाने केवलदेहमात्र उपधौ, अन्योन्यबोध्यबोधकभावमात्रेण कथञ्चित्परिचिते श्रमणे, शब्दपुद्गलोल्लाससंवलनकश्मलित- चिद्भित्तिभागायां शुद्धात्मद्रव्यविरुद्धायां कथायां चैतेष्वपि तद्विकल्पाचित्रितचित्तभित्तितया प्रतिषेध्यः प्रतिबन्धः ।।२१५।।

अपयत्ता वा चरिया सयणासणठाणचंकमादीसु ।

समणस्स सव्वकाले हिंसा सा संतय त्ति मदा ।।२१६।। गाथात्रयं गतम् । अथ शुद्धोपयोगभावनाप्रतिबन्धकच्छेदं कथयति — मदा मता मता सम्मता । का । हिंसा शुद्धोपयोगलक्षणश्रामण्यछेदकारणभूता हिंसा । कथंभूता । संतय त्ति संतता निरन्तरेति । का vr̥uttinā kāraṇabhūt bhikṣhāne arthe karavāmān āvatun je vihārakārya, (5) shrāmaṇyaparyāyanun sahakārī kāraṇ hovāthī jeno niṣhedh nathī evo je kevaḷ dehamātra parigrah, (6) mātra anyonya (7) shabdarūp pudgalollās (pudgalaparyāy) sāthe sambandhathī jemān chaitanyarūpī bhīntano bhāg malin thāy chhe evī, shuddhātmadravyathī viruddha je kathā, temanāmān paṇ pratibandh niṣhedhavāyogya – tajavāyogya chhe eṭale ke temanā vikalpothī paṇ chittabhūmi chitrit thavā devī yogya nathī.

bhāvārthaḥ — āgamaviruddha āhāravihārādi to munie pratham ja chhoḍyā chhe. have sanyamanā nimittapaṇānī buddhie munine je āgamokta āhār, anashan, guphā vageremān nivās, vihār, dehamātra parigrah, anya muniono parichay ane dhārmik charchāvārtā varte chhe, temanā pratye paṇ rāgādi karavāyogya nathī — temanā vikalpothī paṇ manane raṅgāvā devun yogya nathī; e rīte āgamokta āhāravihārādimān paṇ pratibandh pāmavo yogya nathī kāraṇ ke tenāthī sanyamamān chhed thāy chhe. 215.

have chhed shun chhe (arthāt kone chhed kahevāmān āve chhe) te upadeshe chheḥ —

*bodhyabodhakapaṇe jemano kathañchit parichay varte chhe evā je shramaṇ (anya muni), ane

*bodhya eṭale jene samajāvavāno hoy te arthāt jene upadesh devāno hoy te, ane bodhak eṭale samajāvanār arthāt upadesh denār. mātra anya shramaṇo pāsethī pote bodh levā māṭe athavā anya shramaṇone bodh devā māṭe munine anya shramaṇo sāthe parichay hoy chhe.

Page 397 of 513
PDF/HTML Page 428 of 544
single page version

अशुद्धोपयोगो हि छेदः, शुद्धोपयोगरूपस्य श्रामण्यस्य छेदनात्; तस्य हिंसनात् स एव च हिंसा । अतः श्रमणस्याशुद्धोपयोगाविनाभाविनी शयनासनस्थानचङ्क्रमणादिष्वप्रयता या चर्या सा खलु तस्य सर्वकालमेव सन्तानवाहिनी छेदानर्थान्तरभूता हिंसैव ।।२१६।। हिंसा मता । चरिया चर्या चेष्टा । यदि चेत् कथंभूता । अपयत्ता वा अप्रयत्ना वा, निःकषायस्वसंवित्ति- रूपप्रयत्नरहिता संक्लेशसहितेत्यर्थः । केषु विषयेषु । सयणासणठाणचंकमादीसु शयनासनस्थान- चङ्क्र मणस्वाध्यायतपश्चरणादिषु । कस्य । समणस्स श्रमणस्य तपोधनस्य । क्व । सव्वकाले सर्वकाले । अयमत्रार्थः ---बाह्यव्यापाररूपाः शत्रवस्तावत्पूर्वमेव त्यक्तास्तपोधनैः, अशनशयनादिव्यापारैः पुनस्त्यक्तुं नायाति । ततः कारणादन्तरङ्गक्रोधादिशत्रुनिग्रहार्थं तत्रापि संक्लेशो न कर्तव्य इति ।।२१६।। अथान्तरङ्गबहिरङ्गहिंसारूपेण द्विविधच्छेदमाख्याति — मरदु व जियदु व जीवो, अयदाचारस्स णिच्छिदा हिंसा म्रियतां वा जीवतु वा जीवः, प्रयत्नरहितस्य निश्चिता हिंसा भवति; बहिरङ्गान्यजीवस्य मरणेऽमरणे

anvayārthaḥ — [श्रमणस्य] shramaṇane [शयनासनस्थानचङ्क्रमणादिषु] shayan, āsan (besavun), sthān (ūbhā rahevun), gaman ityādimān [अप्रयता वा चर्या] je aprayat charyā [सा] te [सर्वकाले] sarva kāḷe [सन्तता हिंसा इति मता] satat hinsā mānavāmān āvī chhe.

ṭīkāḥ — ashuddhopayog kharekhar chhed chhe kāraṇ ke shuddhopayogarūp shrāmaṇyanun chhedan (chhedāvun) thāy chhe; ane te ja ( – ashuddhopayog ja) hinsā chhe kāraṇ ke shuddhopayogarūp shrāmaṇyanun hinsan (haṇāvun) thāy chhe. māṭe shramaṇane je ashuddhopayog vinā hotī nathī evī shayan -āsan -sthān -gaman vageremān ¹aprayat charyā (ācharaṇ) te kharekhar tene badhāy kāḷe ( – sadāy) ²santānavāhinī hinsā ja chhe — ke je (hinsā) chhedathī ananyabhūt chhe ( – chhedathī koī judī vastu nathī).

bhāvārthaḥ — ashuddhopayogathī shuddhopayogarūp munipaṇun (1) chhedātun hovāthī, (2) haṇātun hovāthī, ashuddhopayog (1) chhed ja chhe, (2) hinsā ja chhe. ane jyān sūvun, besavun, ūbhā rahevun, chālavun vageremān aprayat ācharaṇ hoy chhe tyān niyamathī ashuddhopayog to hoy ja chhe māṭe aprayat ācharaṇ te chhed ja chhe, hinsā ja chhe. 216.

1. aprayat = prayatna rahit; asāvadhān; bedarakār; asanyamī; niraṅkush; svachchhandī. [aprayat charyā ashuddhopayog vinā kadī hotī nathī.]

2. santānavāhinī = santat; satat; nirantar; dhārāvāhinī; atūṭak. [jyān sudhī aprayat charyā chhe tyān sudhī sadāy hinsā satatapaṇe chālu chhe.]

Page 398 of 513
PDF/HTML Page 429 of 544
single page version

अथान्तरङ्गबहिरङ्गत्वेन छेदस्य द्वैविध्यमुपदिशति — मरदु व जियदु व जीवो अयदाचारस्स णिच्छिदा हिंसा ।

अशुद्धोपयोगोऽन्तरङ्गच्छेदः, परप्राणव्यपरोपो बहिरङ्गः । तत्र परप्राणव्यपरोपसद्भावे तदसद्भावे वा तदविनाभाविनाप्रयताचारेण प्रसिद्धयदशुद्धोपयोगसद्भावस्य सुनिश्चितहिंसा- वा, निर्विकारस्वसंवित्तिलक्षणप्रयत्नरहितस्य निश्चयशुद्धचैतन्यप्राणव्यपरोपणरूपा निश्चयहिंसा भवति । पयदस्स णत्थि बंधो बाह्याभ्यन्तरप्रयत्नपरस्य नास्ति बन्धः । केन । हिंसामेत्तेण द्रव्यहिंसामात्रेण । कथंभूतस्य पुरुषस्य । समिदस्स समितस्य शुद्धात्मस्वरूपे सम्यगितो गतः परिणतः समितस्तस्य समितस्य, व्यवहारेणेर्यादिपञ्चसमितियुक्तस्य च । अयमत्रार्थः — स्वस्थभावनारूपनिश्चियप्राणस्य विनाशकारणभूता रागादिपरिणतिर्निश्चयहिंसा भण्यते, रागाद्युत्पत्तेर्बहिरङ्गनिमित्तभूतः परजीवघातो व्यवहारहिंसेति द्विधा हिंसा ज्ञातव्या । किंतु विशेषः — बहिरङ्गहिंसा भवतु वा मा भवतु, स्वस्थ-

have chhedanā antaraṅg ane bahiraṅg evā be prakār upadeshe chheḥ —

anvayārthaḥ — [जीवः] jīv [म्रियतां वा जीवतु वा] maro ke jīvo, [अयताचारस्य] aprayat āchāravāḷāne [हिंसा] (antaraṅg) hinsā [निश्चिता] nishchit chhe; [प्रयतस्य समितस्य] ¹prayatane, ²samitivantane [हिंसामात्रेण] (bahiraṅg) hinsāmātrathī [बन्धः] bandh [नास्ति] nathī.

ṭīkāḥ — ashuddhopayog te antaraṅg chhed chhe, paraprāṇono vyaparop ( – bījānā prāṇono vichchhed) te bahiraṅg chhed chhe. temān antaraṅg chhed ja visheṣh baḷavān chhe, bahiraṅg chhed nahi; kāraṇ ke — paraprāṇonā vyaparopano sadbhāv ho ke asadbhāv ho, ashuddhopayog

1. prayat = prayatnashīl; sāvadhān; sanyamī. [prayatnanā artha māṭe 390mā pānānun padaṭippaṇ juo.]
2. shuddhātmasvarūpamān (munitvochit) samyak ‘iti’ arthāt pariṇati te nishchay -samiti chhe. ane te dashāmān vartatī je (haṭh vagaranī) īryā -bhāṣhādi sambandhī shubh pariṇati te vyavahār -samiti chhe.
[shuddhātmasvarūpamān samyak pariṇatirūp dashā na hoy tyān shubh pariṇati haṭh sahit hoy chhe; te
shubh pariṇati vyavahār -samiti paṇ nathī.]

Page 399 of 513
PDF/HTML Page 430 of 544
single page version

भावप्रसिद्धेः, तथा तद्विनाभाविना प्रयताचारेण प्रसिद्धयदशुद्धोपयोगासद्भावपरस्य परप्राण- व्यपरोपसद्भावेऽपि बन्धाप्रसिद्धया सुनिश्चितहिंसाऽभावप्रसिद्धेश्चान्तरङ्ग एव छेदो बलीयान्, न पुनर्बहिरङ्गः । एवमप्यन्तरङ्गच्छेदायतनमात्रत्वाद्बहिरङ्गच्छेदोऽभ्युपगम्येतैव ।।२१७।। भावनारूपनिश्चयप्राणघाते सति निश्चयहिंसा नियमेन भवतीति । ततः कारणात्सैव मुख्येति ।।२१७।। अथ तमेवार्थं दृष्टान्तदार्ष्टान्ताभ्यां दृढयति — उच्चालियम्हि पाए इरियासमिदस्स णिग्गमत्थाए । आबाधेज्ज कुलिंगं मरिज्ज तं जोगमासेज्ज ।।“१५।। ण हि तस्स तण्णिमित्तो बंधो सुहुमो य देसिदो समये । मुच्छा परिग्गहो च्चिय अज्झप्पपमाणदो दिट्ठो ।।“१६।। (जुम्मं)

bhāvārthaḥ — shuddhopayoganun haṇāvun te antaraṅg hinsā — antaraṅg chhed chhe ane bījānā prāṇono vichchhed thavo te bahiraṅg hinsā — bahiraṅg chhed chhe.

jīv maro ke na maro, jene aprayat ācharaṇ chhe tene shuddhopayog haṇāto hovāthī antaraṅg hinsā thāy ja chhe ane tethī antaraṅg chhed thāy ja chhe. jene prayat ācharaṇ chhe tene, paraprāṇonā vyaparoparūp bahiraṅg hinsānā — bahiraṅg chhedanā — sadbhāvamān paṇ, shuddhopayog nahi haṇāto hovāthī antaraṅg hinsā thatī nathī ane tethī antaraṅg chhed thato nathī. 217.

1. ashuddha upayog vinā aprayat āchār kadī hoto nathī, māṭe aprayat āchār jene varte chhe tene ashuddha upayog avashya hoy ja chhe. ā rīte aprayat āchār vaḍe ashuddha upayog prasiddha thāy
chhe — jāṇavāmān āve chhe.

2. ashuddha upayog na hoy tyān ja prayat āchār varte chhe, māṭe prayat āchār vaḍe ashuddha upayogano asadbhāv prasiddha thāy chhe — jāṇavāmān āve chhe.

Page 400 of 513
PDF/HTML Page 431 of 544
single page version

यतस्तदविनाभाविना अप्रयताचारत्वेन प्रसिद्धयदशुद्धोपयोगसद्भावः षटकायप्राण- व्यपरोपप्रत्ययबन्धप्रसिद्धया हिंसक एव स्यात् । यतश्च तद्विनाभाविना प्रयताचारत्वेन

उच्चालियम्हि पाए उत्क्षिप्ते चालिते सति पादे । कस्य । इरियासमिदस्स ईर्यासमितितपोधनस्य । क्व । णिग्गमत्थाए विवक्षितस्थानान्निर्गमस्थाने । आबाधेज्ज आबाध्येत पीडयेत । स कः । कुलिंगं सूक्ष्मजन्तुः । न केवलमाबाध्येत, मरिज्ज म्रियतां वा । किं कृत्वा । तं जोगमासेज्ज तं पूर्वोक्तं पादयोगं पादसंघट्टनमाश्रित्य प्राप्येति । ण हि तस्स तण्णिमित्तो बंधो सुहुमो य देसिदो समये न हि तस्य तन्निमित्तो बन्धः सूक्ष्मोऽपि देशितः समये; तस्य तपोधनस्य तन्निमित्तो सूक्ष्मजन्तुघातनिमित्तो बन्धः सूक्ष्मोऽपि स्तोकोऽपि नैव दृष्टः समये परमागमे । दृष्टान्तमाह – मुच्छा परिग्गहो च्चिय मूर्च्छा परिग्रहश्चैव अज्झप्प- पमाणदो दिट्ठो अध्यात्मप्रमाणतो दृष्ट इति । अयमत्रार्थः — ‘मूर्च्छा परिग्रहः’ इति सूत्रे यथाध्यात्मानुसारेण मूर्च्छारूपरागादिपरिणामानुसारेण परिग्रहो भवति, न च बहिरङ्गपरिग्रहानुसारेण; तथात्र सूक्ष्म- जन्तुघातेऽपि यावतांशेन स्वस्थभावचलनरूपा रागादिपरिणतिलक्षणभावहिंसा तावतांशेन बन्धो भवति,

have, sarvathā antaraṅg chhed niṣhedhya – tyājya chhe em upadeshe chheḥ —

anvayārthaḥ — [अयताचारः श्रमणः] aprayat āchāravāḷo shramaṇ [षट्सु अपि कायेषु] chhaye kāy sambandhī [वधकरः] vadhano karanār [इति मतः] mānavāmān – kahevāmān āvyo chhe; [यदि] jo [नित्यं] sadā [यतं चरति] prayatapaṇe ācharaṇ kare to [जले कमलम् इव] jaḷamān kamaḷanī māphak [निरुपलेपः] nirlep kahevāmān āvyo chhe.

ṭīkāḥ — ashuddhopayog vinā je hoto nathī evā aprayat āchār vaḍe prasiddha thato ( – jāṇavāmān āvato) ashuddhopayogano sadbhāv hinsak ja chhe, kāraṇ ke chha kāyanā prāṇonā vyaparopanā āshraye thatā bandhanī prasiddhi chhe; ane ashuddhopayog vinā je hoy chhe evā prayat āchār vaḍe prasiddha thato ashuddhopayogano asadbhāv ahinsak ja chhe, kāraṇ

Page 401 of 513
PDF/HTML Page 432 of 544
single page version

प्रसिद्धयदशुद्धोपयोगासद्भावः परप्रत्ययबन्धलेशस्याप्यभावाज्जलदुर्ललितं कमलमिव निरुपलेपत्व- प्रसिद्धेरहिंसक एव स्यात् । ततस्तैस्तैः सर्वैः प्रकारैरशुद्धोपयोगरूपोऽन्तरङ्गच्छेदः प्रतिषेध्यो यैर्यैस्तदायतनमात्रभूतः परप्राणव्यपरोपरूपो बहिरङ्गच्छेदो दूरादेव प्रतिषिद्धः स्यात् ।।२१८।।

अथैकान्तिकान्तरङ्गच्छेदत्वादुपधिस्तद्वत्प्रतिषेध्य इत्युपदिशति — हवदि व ण हवदि बंधो मदम्हि जीवेऽध कायचेट्ठम्हि ।

बंधो धुवमुवधीदो इदि समणा छड्डिया सव्वं ।।२१९।। न च पादसंघट्टनमात्रेण । तस्य तपोधनस्य रागादिपरिणतिलक्षणभावहिंसा नास्ति । ततः कारणाद्बन्धोऽपि नास्तीति ।।“१५ – १६।। अथ निश्चयहिंसारूपोऽन्तरङ्गच्छेदः सर्वथा प्रतिषेध्य इत्युपदिशति — अयदाचारो निर्मलात्मानुभूतिभावनालक्षणप्रयत्नरहितत्वेन अयताचारः प्रयत्नरहितः । स कः । समणो श्रमणस्तपोधनः । छस्सु वि कायेसु वधकरो त्ति मदो षट्स्वपि कायेषु वधकरो हिंसाकर इति मतः सम्मतः कथितः । चरदि आचरति वर्तते । कथं । यथा भवति जदं यतं यत्नपरं, जदि यदि चेत्, णिच्चं नित्यं सर्वकालं तदा कमलं व जले णिरुवलेवो कमलमिव जले निरुपलेप इति । एतावता किमुक्तं भवति — शुद्धात्मसंवित्तिलक्षणशुद्धोपयोगपरिणतपुरुषः षड्जीवकुले लोके विचरन्नपि यद्यपि बहिरङ्गद्रव्यहिंसामात्रमस्ति, तथापि निश्चयहिंसा नास्ति । ततः कारणाच्छुद्ध- परमात्मभावनाबलेन निश्चयहिंसैव सर्वतात्पर्येण परिहर्तव्येति ।।२१८।। अथ बहिरङ्गजीवघाते बन्धो

bhāvārthaḥ — shāstramān aprayat -āchāravant ashuddhopayogīne chha kāyano hinsak kahyo chhe ane prayat -āchāravant shuddhopayogīne ahinsak kahyo chhe, tethī shāstramān je je prakāre chha kāyanī hinsāno niṣhedh karavāmān āvyo hoy, te te sarva prakāre ashuddhopayogano niṣhedh samajavo. 218.

have upadhine (-parigrahane) ekāntik antaraṅg -chhedapaṇun hovāthī upadhi antaraṅg chhedanī māphak chhoḍavāyogya chhe em upadeshe chheḥ —

Page 402 of 513
PDF/HTML Page 433 of 544
single page version

यथा हि कायव्यापारपूर्वकस्य परप्राणव्यपरोपस्याशुद्धोपयोगसद्भावासद्भावाभ्याम- नैकान्तिकबन्धत्वेन छेदत्वमनैकान्तिकमिष्टं, न खलु तथोपधेः, तस्य सर्वथा तदविनाभावित्व- प्रसिद्धयदैकान्तिकाशुद्धोपयोगसद्भावस्यैकान्तिकबन्धत्वेन छेदत्वमैकान्तिकमेव । अत एव भगवन्तोऽर्हन्तः परमाः श्रमणाः स्वयमेव प्रागेव सर्वमेवोपधिं प्रतिषिद्धवन्तः । अत एव चापरैरप्यन्तरङ्गच्छेदवत्तदनान्तरीयकत्वात्प्रागेव सर्व एवोपधिः प्रतिषेध्यः ।।२१९।। भवति, न भवति वा, परिग्रहे सति नियमेन भवतीति प्रतिपादयति — हवदि व ण हवदि बंधो भवति वा न भवति बन्धः । कस्मिन्सति । मदम्हि जीवे मृते सत्यन्यजीवे । अध अहो । कस्यां सत्याम् । कायचेट्ठम्हि कायचेष्टायाम् । तर्हि कथं बन्धो भवति । बंधो धुवमुवधीदो बन्धो भवति ध्रुवं निश्चितम् । कस्मात् । उपधेः परिग्रहात्सकाशात् । इदि इति हेतोः समणा छड्डिया सव्वं श्रमणा महाश्रमणाः सर्वज्ञाः पूर्वं दीक्षाकाले शुद्धबुद्धैकस्वभावं निजात्मानमेव परिग्रहं कृत्वा, शेषं समस्तं बाह्याभ्यन्तरपरिग्रहं छर्दितवन्तस्त्यक्तवन्तः । एवं ज्ञात्वा शेषतपोधनैरपि निजपरमात्मपरिग्रहं स्वीकारं कृत्वा, शेषः सर्वोऽपि परिग्रहो मनोवचनकायैः कृतकारितानुमतैश्च त्यजनीय इति । अत्रेदमुक्तं भवति – शुद्धचैतन्यरूपनिश्चय- प्राणे रागादिपरिणामरूपनिश्चयहिंसया पातिते सति नियमेन बन्धो भवति । परजीवघाते पुनर्भवति वा

anvayārthaḥ — [अथ] have (upadhi viṣhe em chhe ke), [कायचेष्टायाम्] kāyacheṣhṭāpūrvak [जीवे मृते] jīv maratān [बन्धः] bandh [भवति] thāy chhe [वा] athavā [न भवति] nathī thato; [उपधेः] (paṇ) upadhithī – parigrahathī (ध्रुवम् बन्धः) nakkī bandh thāy chhe; [इति] tethī [श्रमणाः] shramaṇoe (arhantadevoe) [सर्वं] sarva parigrahane [त्यक्तवन्तः] chhoḍyo chhe.

ṭīkāḥ — jem kāyavyāpārapūrvak paraprāṇavyaparop ashuddhopayoganā sadbhāv ane asadbhāv vaḍe anaikāntik bandharūp hovāthī tene (kāyavyāpārapūrvak paraprāṇavyaparopane) chhedapaṇun ¹anaikāntik mānavāmān āvyun chhe, tem upadhinun – parigrahanun nathī; parigrah sarvathā ashuddhopayog vinā hoto nathī evun je parigrahanun sarvathā ashuddhopayog sāthe avinābhāvīpaṇun tenāthī prasiddha thatā ekāntik ashuddhopayoganā sadbhāvane līdhe parigrah to ekāntik bandharūp chhe, māṭe tene (-parigrahane) chhedapaṇun ²ekāntik ja chhe. tethī ja bhagavant arhantoe — param shramaṇoe — pote ja pratham ja badhāy parigrahane chhoḍyo chhe; ane tethī ja bījāoe paṇ, antaraṅg chhedanī māphak, pratham ja badhoy parigrah chhoḍavāyogya chhe, kāraṇ ke te (parigrah) antaraṅg chhed vinā hoto nathī.

1. anaikāntik = anishchit; niyamarūp na hoy evun; ekāntik na hoy evun.
2. ekāntik = nishchit; niyamarūp; avashya honār.

Page 403 of 513
PDF/HTML Page 434 of 544
single page version

न भवतीति नियमो नास्ति, परद्रव्ये ममत्वरूपमूर्च्छापरिग्रहेण तु नियमेन भवत्येवेति ।।२१९।। एवं भावहिंसाव्याख्यानमुख्यत्वेन पञ्चमस्थले गाथाषटंक गतम् । इति पूर्वोक्तक्रमेण ‘एवं पणमिय सिद्धे’ इत्याद्येकविंशतिगाथाभिः स्थलपञ्चकेनोत्सर्गचारित्रव्याख्याननामा प्रथमोऽन्तराधिकारः समाप्तः । अतः परं चारित्रस्य देशकालापेक्षयापहृतसंयमरूपेणापवादव्याख्यानार्थं पाठक्रमेण त्रिंशद्गाथाभिर्द्वितीयो- ऽन्तराधिकारः प्रारभ्यते । तत्र चत्वारि स्थलानि भवन्ति । तस्मिन्प्रथमस्थले निर्ग्रन्थमोक्षमार्ग- स्थापनामुख्यत्वेन ‘ण हि णिरवेक्खो चागो’ इत्यादि गाथापञ्चकम् । अत्र टीकायां गाथात्रयं नास्ति । तदनन्तरं सर्वसावद्यप्रत्याख्यानलक्षणसामायिकसंयमासमर्थानां यतीनां संयमशौचज्ञानोपकरण- निमित्तमपवादव्याख्यानमुख्यत्वेन ‘छेदो जेण ण विज्जदि’ इत्यादि सूत्रत्रयम् । तदनन्तरं स्त्रीनिर्वाण- निराकरणप्रधानत्वेन ‘पेच्छदि ण हि इह लोगं’ इत्याद्येकादश गाथा भवन्ति । ताश्च अमृतचन्द्रटीकायां न सन्ति । ततः परं सर्वोपेक्षासंयमासमर्थस्य तपोधनस्य देशकालापेक्षया किंचित्संयमसाधकशरीरस्य

bhāvārthaḥ — ashuddhopayogano asadbhāv hoy topaṇ kāyānī halanachalanādi kriyā thatān par jīvonā prāṇono ghāt thai jāy chhe. māṭe kāyacheṣhṭāpūrvak paraprāṇonā ghātathī bandh thavāno niyam nathī; — ashuddhopayoganā sadbhāvamān thato je kāyacheṣhṭāpūrvak paraprāṇono ghāt tenāthī to bandh thāy chhe, ane ashuddhopayoganā asadbhāvamān thato je kāyacheṣhṭāpūrvak paraprāṇono ghāt tenāthī bandh thato nathī. ā rīte kāyacheṣhṭāpūrvak thatā paraprāṇonā ghātathī bandh thavānun anaikāntik hovāthī tene chhedapaṇun anaikāntik chhe — niyamarūp nathī.

jem bhāv vinā paṇ paraprāṇono ghāt thaī jāy chhe, tem bhāv na hoy topaṇ parigrahanun grahaṇ thāy em kadī bane nahi. jyān parigrahanun grahaṇ hoy chhe tyān ashuddhop- yogano sadbhāv avashya hoy ja chhe. māṭe parigrahathī bandh thavānun to ekāntik – nishchit – niyamarūp chhe. tethī parigrahane chhedapaṇun ekāntik chhe. ām hovāthī ja param shramaṇ evā arhantabhagavantoe prathamathī ja sarva parigrahano tyāg karyo chhe ane anya shramaṇoe paṇ prathamathī ja sarva parigrahano tyāg karavo joīe. 219.

[have, ‘kahevāyogya badhun kahevāyun chhe’ ityādi kathan shlok dvārā karavāmān āve chheḥ] [arthaḥ — ] je kahevā jevun ja hatun te asheṣhapaṇe kahevāyun chhe, eṭalāthī ja jo koī ahīn chete – samaje to. (bākī to,) vāṇīno ati vistār karavāmān āve topaṇ nishchetanane ( – aṇasamajune, jaḍ jevāne) kharekhar vyāmohanī ( – mohanī) jāḷ ati dustar chhe.

*vasantatilakā chhand

Page 404 of 513
PDF/HTML Page 435 of 544
single page version

न खलु बहिरङ्गसङ्गसद्भावे तुषसद्भावे तण्डुलगताशुद्धत्वस्येवाशुद्धोपयोगरूप- स्यान्तरङ्गच्छेदस्य प्रतिषेधः, तद्भावे च न शुद्धोपयोगमूलस्य कैवल्यस्योपलम्भः । अतोऽशुद्धोप- निरवद्याहारादिसहकारिकारणं ग्राह्यमिति पुनरप्यपवादविशेषव्याख्यानमुख्यत्वेन ‘उवयरणं जिणमग्गे’ इत्याद्येकादशगाथा भवन्ति । अत्र टीकायां गाथाचतुष्टयं नास्ति । एवं मूलसूत्राभिप्रायेण त्रिंशद्गाथाभिः, टीकापेक्षया पुनर्द्वादशगाथाभिः द्वितीयान्तराधिकारे समुदायपातनिका । तथाहि — अथ भावशुद्धि- पूर्वकबहिरङ्गपरिग्रहपरित्यागे कृते सति अभ्यन्तरपरिग्रहपरित्यागः कृत एव भवतीति निर्दिशति – ण हि णिरवेक्खो चागो न हि निरपेक्षस्त्यागः यदि चेत्, परिग्रहत्यागः सर्वथा निरपेक्षो न भवति किंतु किमपि वस्त्रपात्रादिकं ग्राह्यमिति भवता भण्यते, तर्हि हे शिष्य ण हवदि भिक्खुस्स आसयविसुद्धी न भवति भिक्षोराशयविशुद्धिः, तदा सापेक्षपरिणामे सति भिक्षोस्तपोधनस्य चित्तशुद्धिर्न भवति । अविसुद्धस्य हि चित्ते शुद्धात्मभावनारूपशुद्धिरहितस्य तपोधनस्य चित्ते मनसि हि स्फुटं कहं तु कम्मक्खओ विहिदो कथं तु कर्मक्षयो विहितः उचितो, न कथमपि । अनेनैतदुक्तं भवति — यथा बहिरङ्गतुषसद्भावे सति तण्डुलस्याभ्यन्तरशुद्धिं कर्तुं नायाति तथा विद्यमाने वा बहिरङ्गपरि- ग्रहाभिलाषे सति निर्मलशुद्धात्मानुभूतिरूपां चित्तशुद्धिं कर्तुं नायाति । यदि पुनर्विशिष्टवैराग्य-

have ā upadhino (parigrahano) niṣhedh te antaraṅg chhedano ja niṣhedh chhe em upadeshe chheḥ —

anvayārthaḥ — [निरपेक्षः त्यागः न हि] jo nirapekṣha (koī paṇ vastunī apekṣhā vināno) tyāg na hoy to [भिक्षोः] bhikṣhune [आशयविशुद्धिः] bhāvanī vishuddhi [न भवति] nathī; [च] ane [चित्ते अविशुद्धस्य] bhāvamān je avishuddha chhe tene [कर्मक्षयः] karmakṣhay [कथं नु] kai rīte [विहितः] thaī shake?

ṭīkāḥ — jem photarānnā sadbhāvamān chokhāne viṣhe rahelī (raktatārūp – ratāsharūp) ashuddhatāno tyāg ( – abhāv, nāsh) hoto nathī, tem bahiraṅg saṅganā sadbhāvamān ashuddhopayogarūp antaraṅg chhedano tyāg hoto nathī; ane tenā sadbhāvamān (ashuddhopayogarūp

Page 405 of 513
PDF/HTML Page 436 of 544
single page version

योगरूपस्यान्तरङ्गच्छेदस्य प्रतिषेधं प्रयोजनमपेक्ष्योपधेर्विधीयमानः प्रतिषेधोऽन्तरङ्गच्छेदप्रतिषेध एव स्यात् ।।२२०।।

किध तम्हि णत्थि मुच्छा आरंभो वा असंजमो तस्स ।

तध परदव्वम्मि रदो कधमप्पाणं पसाधयदि ।।२२१।। पूर्वकपरिग्रहत्यागो भवति तदा चित्तशुद्धिर्भवत्येव, ख्यातिपूजालाभनिमित्तत्यागे तु न भवति ।।२२०।। अथ तमेव परिग्रहत्यागं द्रढयति —

गेण्हदि व चेलखंडं गृह्णाति वा चेलखण्डं वस्त्रखण्डं, भायणं भिक्षाभाजनं वा अत्थि त्ति भणिदं अस्तीति भणितमास्ते । क्व । इह सुत्ते इह विवक्षितागमसूत्रे जदि यदि चेत् । सो चत्तालंबो हवदि कहं निरालम्बनपरमात्मतत्त्वभावनाशून्यः सन् स पुरुषो बहिर्द्रव्यालम्बनरहितः कथं भवति, न कथमपि; वा अणारंभो निःक्रियनिरारम्भनिजात्मतत्त्वभावनारहितत्वेन निरारम्भो वा कथं भवति, किंतु सारम्भ एव; इति प्रथमगाथा । वत्थक्खंडं दुद्दियभायणं वस्त्रखण्डं दुग्धिकाभाजनं अण्णं च गेण्हदि अन्यच्च गृह्णाति कम्बलमृदुशयनादिकं यदि चेत् । तदा किं भवति । णियदं विज्जदि पाणारंभो निजशुद्धचैतन्य-

Page 406 of 513
PDF/HTML Page 437 of 544
single page version

उपधिसद्भावे हि ममत्वपरिणामलक्षणाया मूर्च्छायास्तद्विषयकर्मप्रक्रमपरिणामलक्षण- स्यारम्भस्य शुद्धात्मरूपहिंसनपरिणामलक्षणस्यासंयमस्य वावश्यम्भावित्वात्तथोपधिद्वितीयस्य पर- द्रव्यरतत्वेन शुद्धात्मद्रव्यप्रसाधकत्वाभावाच्च ऐकान्तिकान्तरङ्गच्छेदत्वमुपधेरवधार्यत एव । इदमत्र तात्पर्यमेवंविधत्वमुपधेरवधार्य स सर्वथा संन्यस्तव्यः ।।२२१।। लक्षणप्राणविनाशरूपो परजीवप्राणविनाशरूपो वा नियतं निश्चितं प्राणारम्भः प्राणवधो विद्यते, न केवलं प्राणारम्भः, विक्खेवो तस्स चित्तम्मि अविक्षिप्तचित्तपरमयोगरहितस्य सपरिग्रहपुरुषस्य विक्षेपस्तस्य विद्यते चित्ते मनसीति । इति द्वितीयगाथा । गेण्हइ स्वशुद्धात्मग्रहणशून्यः सन् गृह्णाति किमपि बहिर्द्रव्यं; विधुणइ कर्मधूलिं विहाय बहिरङ्गधूलिं विधूनोति विनाशयति; धोवइ निर्मलपरमात्मतत्त्वमलजनकरागादिमलं विहाय बहिरङ्गमलं धौति प्रक्षालयति; सोसेइ जदं तु आदवे खित्ता निर्विकल्पध्यानातपेन संसारनदी- शोषणमकुर्वन् शोषयति शुष्कं करोति यतं तु यत्नपरं तु यथा भवति । किं कृत्वा । आतपे निक्षिप्य । किं तत् । पत्तं व चेलखंडं पात्रं वस्त्रखण्डं वा । बिभेदि निर्भयशुद्धात्मतत्त्वभावनाशून्यः सन् बिभेति भयं करोति । कस्मात्सकाशात् । परदो य परतश्चौरादेः । पालयदि परमात्मभावनां न पालयन्न रक्षन्परद्रव्यं किमपि पालयतीति तृतीयगाथा ।।“१७ – १९।। अथ सपरिग्रहस्य नियमेन चित्तशुद्धिर्नश्यतीति विस्तरेणाख्याति — किध तम्हि णत्थि मुच्छा परद्रव्यममत्वरहितचिच्चमत्कारपरिणतेर्विसदृशा मूर्च्छा कथं

anvayārthaḥ — [तस्मिन्] upadhinā sadbhāvamān [तस्य] tene (bhikṣhune) [मूर्च्छा] mūrchhā, [आरम्भः] ārambh [वा] ke [असंयमः] asanyam [नास्ति] na hoy [कथं] e kem bane? (na ja bane.) [तथा] tathā [परद्रव्ये रतः] je paradravyamān rat hoy te [आत्मानं] ātmāne [कथं] kaī rīte [प्रसाधयति] sādhe?

ṭīkāḥ — upadhinā sadbhāvamān, (1) mamatva -pariṇām jenun lakṣhaṇ chhe evī mūrchhā, (2) upadhi sambandhī *karmaprakramanā pariṇām jenun lakṣhaṇ chhe evo ārambh, athavā (3) shuddhātmasvarūpanī hinsārūp pariṇām jenun lakṣhaṇ chhe evo asanyam ( – e traṇe) avashyambhāvī hoy chhe; tathā upadhi jenun dvitīy hoy tene (arthāt ātmāthī anya evo parigrah jeṇe grahaṇ karyo hoy tene) paradravyamān ratapaṇāne līdhe shuddhātmadravyanā sādhakapaṇāno abhāv hoy chhe; tethī upadhine ekāntik antaraṅgachhedapaṇun nakkī thāy ja chhe.

ā ahīn tātparya chhe ke — ‘upadhi āvo chhe (arthāt parigrah te antaraṅg chhed ja chhe)’ em nakkī karīne tene sarvathā chhoḍavo. 221.

*karmaprakram = kāmamān joḍāvun te; kāmanī vyavasthā.

Page 407 of 513
PDF/HTML Page 438 of 544
single page version

अथ कस्यचित्क्वचित्कदाचित्कथञ्चित्क श्चिदुपधिरप्रतिषिद्धोऽप्यस्तीत्यपवादमुपदिशति — छेदो जेण ण विज्जदि गहणविसग्गेसु सेवमाणस्स । समणो तेणिह वट्टदु कालं खेत्तं वियाणित्ता ।।२२२।।

आत्मद्रव्यस्य द्वितीयपुद्गलद्रव्याभावात्सर्व एवोपधिः प्रतिषिद्ध इत्युत्सर्गः । अयं तु नास्ति, अपि त्वस्त्येव । क्व । तस्मिन् परिग्रहाकाङ्क्षितपुरुषे । आरंभो वा मनोवचनकायक्रियारहित- परमचैतन्यप्रतिबन्धक आरम्भो वा कथं नास्ति, किन्त्वस्त्येव; असंजमो तस्स शुद्धात्मानुभूतिविलक्षणा- संयमो वा कथं नास्ति, किन्त्वस्त्येव तस्य सपरिग्रहस्य । तध परदव्वम्मि रदो तथैव निजात्मद्रव्यात्परद्रव्ये रतः कधमप्पाणं पसाधयदि स तु सपरिग्रहपुरुषः कथमात्मानं प्रसाधयति, न कथमपीति ।।२२१।। एवं श्वेताम्बरमतानुसारिशिष्यसम्बोधनार्थं निर्ग्रन्थमोक्षमार्गस्थापनमुख्यत्वेन प्रथमस्थले गाथापञ्चकं गतम् । अथ कालापेक्षया परमोपेक्षासंयमशक्त्यभावे सत्याहारसंयमशौचज्ञानोपकरणादिकं किमपि ग्राह्यमित्यपवादमुपदिशति — छेदो जेण ण विज्जदि छेदो येन न विद्यते । येनोपकरणेन शुद्धोपयोग- लक्षणसंयमस्य छेदो विनाशो न विद्यते । कयोः । गहणविसग्गेसु ग्रहणविसर्गयोः । यस्योप- करणस्यान्यवस्तुनो वा ग्रहणे स्वीकारे विसर्जने त्यागे । किं कुर्वतः तपोधनस्य । सेवमाणस्स तदुपकरणं सेवमानस्य । समणो तेणिह वट्टदु कालं खेत्तं वियाणित्ता श्रमणस्तेनोपकरणेनेह लोके वर्तताम् । किं कृत्वा । कालं क्षेत्रं च विज्ञायेति । अयमत्र भावार्थः – कालं पञ्चमकालं शीतोष्णादिकालं वा, क्षेत्रं भरतक्षेत्रं मानुषजाङ्गलादिक्षेत्रं वा, विज्ञाय येनोपकरणेन स्वसंवित्तिलक्षणभावसंयमस्य बहिरङ्गद्रव्यसंयमस्य वा छेदो न भवति तेन वर्तत इति ।।२२२।। अथ पूर्वसूत्रोदितोपकरणस्वरूपं दर्शयति — अप्पडिकुट्ठं उवधिं

have, ‘koīne kyāṅk kyārek koī prakāre koik upadhi aniṣhiddha paṇ chhe’ evo apavād upadeshe chheḥ —

anvayārthaḥ — [ग्रहणविसर्गेषु] je upadhine (āhār -nīhārādinān) grahaṇ -visarjanamān sevatān [येन] jenāthī [सेवमानस्य] sevanārane [छेदः] chhed [न विद्यते] thato nathī, [तेन] te upadhi sahit, [कालं क्षेत्रं विज्ञाय] kāḷakṣhetrane jāṇīne, [इह] ā lokamān [श्रमणः] shramaṇ [वर्तताम्] bhale varto.

ṭīkāḥ — ātmadravyane dvitīy pudgaladravyano abhāv hovāthī badhoy upadhi niṣhiddha

Page 408 of 513
PDF/HTML Page 439 of 544
single page version

विशिष्टकालक्षेत्रवशात्कश्चिदप्रतिषिद्ध इत्यपवादः । यदा हि श्रमणः सर्वोपधिप्रतिषेधमास्थाय परममुपेक्षासंयमं प्रतिपत्तुकामोऽपि विशिष्टकालक्षेत्रवशावसन्नशक्तिर्न प्रतिपत्तुं क्षमते, तदापकृष्य संयमं प्रतिपद्यमानस्तद्बहिरङ्गसाधनमात्रमुपधिमातिष्ठते । स तु तथास्थीयमानो न खलूपधित्वाच्छेदः, प्रत्युत छेदप्रतिषेध एव । यः किलाशुद्धोपयोगाविनाभावी स छेदः । अयं तु श्रामण्यपर्यायसहकारिकारणशरीरवृत्तिहेतुभूताहारनिर्हारादिग्रहणविसर्जनविषयच्छेदप्रतिषेधार्थ- मुपादीयमानः सर्वथा शुद्धोपयोगाविनाभूतत्वाच्छेदप्रतिषेध एव स्यात् ।।२२२।।

अप्पडिकुट्ठं उवधिं अपत्थणिज्जं असंजदजणेहिं । मुच्छादिजणणरहिदं गेण्हदु समणो जदि वि अप्पं ।।२२३।। निश्चयव्यवहारमोक्षमार्गसहकारिकारणत्वेनाप्रतिषिद्धमुपधिमुपकरणरूपोपधिं, अपत्थणिज्जं असंजदजणेहिं अप्रार्थनीयं निर्विकारात्मोपलब्धिलक्षणभावसंयमरहितस्यासंयतजनस्यानभिलषणीयम्, मुच्छादिजणणरहिदं

1. paramopekṣhāsanyam = param -upekṣhāsanyam. [utsarga, nishchayanay, sarvaparityāg, paramopekṣhāsanyam, vītarāg- chāritra ane shuddhopayog — e badhān ekārtha chhe.]

2. apakarṣhaṇ = ochhap. [apavād, vyavahāranay, ekadeshaparityāg, apahr̥utasanyam (hīṇo – ochhapavāḷo sanyam), sarāgachāritra ane shubhopayog — e badhān ekārtha chhe. 3. grahaṇ -visarjan = grahaṇ -tyāg

Page 409 of 513
PDF/HTML Page 440 of 544
single page version

यः किलोपधिः सर्वथा बन्धासाधकत्वादप्रतिक्रुष्टः, संयमादन्यत्रानुचितत्वादसंयतजना- प्रार्थनीयो, रागादिपरिणाममन्तरेण धार्यमाणत्वान्मूर्च्छादिजननरहितश्च भवति, स खल्वप्रतिषिद्धः । अतो यथोदितस्वरूप एवोपधिरुपादेयो, न पुनरल्पोऽपि यथोदितविपर्यस्तस्वरूपः ।।२२३।।

अथोत्सर्ग एव वस्तुधर्मो, न पुनरपवाद इत्युपदिशति — किं किंचण त्ति तक्कं अपुणब्भवकामिणोध देहे वि ।

संग त्ति जिणवरिंदा अप्पडिकम्मत्तमुद्दिट्ठा ।।२२४।। परमात्मद्रव्यविलक्षणबहिर्द्रव्यममत्वरूपमूर्च्छारक्षणार्जनसंस्कारादिदोषजननरहितम्, गेण्हदु समणो जदि वि अप्पं गृह्णातु श्रमणो यमप्यल्पं पूर्वोक्तमुपकरणोपधिं यद्यप्यल्पं तथापि पूर्वोक्तोचितलक्षणमेव ग्राह्यं, न च तद्विपरीतमधिकं वेत्यभिप्रायः ।।२२३।। अथ सर्वसङ्गपरित्याग एव श्रेष्ठः, शेषमशक्यानुष्ठानमिति प्ररूपयति — किं किंचण त्ति तक्कं किं किंचनमिति तर्कः, किं किंचनं परिग्रह इति तर्को विचारः क्रियते तावत् । कस्य । अपुणब्भवकामिणो अपुनर्भवकामिनः अनन्तज्ञानादिचतुष्टयात्मकमोक्षाभिलाषिणः । अध अहो, देहो वि देहोऽपि संग त्ति सङ्गः परिग्रह इति हेतोः जिणवरिंदा जिनवरेन्द्राः कर्तारः

anvayārthaḥ — [यद्यपि अल्पम्] bhale thoḍo hoy topaṇ, [अप्रतिक्रुष्टम्] je anindit hoy, [असंयतजनैः अप्रार्थनीयं] asanyat janothī aprārthanīy hoy ane [मूर्च्छादिजननरहितं] je mūrchchhādinā janan rahit hoy — [उपधिं] evā ja upadhine [श्रमणः] shramaṇ [गृह्णातु] grahaṇ karo.

ṭīkāḥ — je upadhi sarvathā bandhano asādhak hovāthī anindit chhe, sanyam sivāy anyatra anuchit hovāthī asanyat jano vaḍe *aprārthanīy chhe ane rāgādipariṇām vinā dhāraṇ karavāmān āvato hovāthī mūrchhādinā utpādan rahit chhe, te kharekhar aniṣhiddha chhe. āthī yathokta svarūpavāḷo upadhi ja upādey chhe, parantu thoḍo paṇ yathokta svarūpathī viparīt svarūpavāḷo upadhi upādey nathī. 223.

have, ‘utsarga ja vastudharma chhe, apavād nahi’ em upadeshe chheḥ —

*aprārthanīy = nahi ichchhavāyogya; anichchhit.