Page 50 of 513
PDF/HTML Page 81 of 544
single page version

यथा किलेन्द्रनीलरत्नं दुग्धमधिवसत्स्वप्रभाभारेण तदभिभूय वर्तमानं दृष्टं, तथा प्रवेशोऽपि घटत इति ।।२९।। अथ तमेवार्थं दृष्टान्तद्वारेण दृढयति --रयणं रत्नं इह जगति । किंनाम । इंदणीलं इन्द्रनीलसंज्ञम् । किंविशिष्टम् । दुद्धज्झसियं दुग्धे निक्षिप्तं जहा यथा सभासाए स्वकीयप्रभया अभिभूय तिरस्कृत्य । किम् । तं पि दुद्धं तत्पूर्वोक्तं दुग्धमपि वट्टदि वर्तते । इति दृष्टान्तो गतः । तह णाणमट्ठेसु तथा ज्ञानमर्थेषु वर्तत इति । तद्यथा ---यथेन्द्रनीलरत्नं कर्तृ स्वकीयनीलप्रभया करणभूतया दुग्धं नीलं कृत्वा वर्तते, तथा निश्चयरत्नत्रयात्मकपरमसामायिक- संयमेन यदुत्पन्नं केवलज्ञानं तत् स्वपरपरिच्छित्तिसामर्थ्येन समस्ताज्ञानान्धकारं तिरस्कृत्य vyavahārathī ‘mārī āṅkh ghaṇā padārthomān pharī vaḷe chhe’ em kahevāy chhe. evī rīte joke kevaḷagnānaprāpta ātmā potānā pradesho vaḍe gney padārthone sparshato nahi hovāthī nishchayathī to te gneyomān apraviṣhṭa chhe topaṇ gnāyakadarshak shaktinī koi param adbhut vichitratāne līdhe (nishchayathī dūr rahyā rahyā paṇ) te samasta gneyākārone jāṇato – dekhato hovāthī vyavahārathī ‘ātmā sarva dravya -paryāyomān pesī jāy chhe’ em kahevāy chhe. ā rīte vyavahārathī gney padārthomān ātmāno pravesh siddha thāy chhe. 29.

have, ā rīte (nīche pramāṇe) gnān padārthomān varte chhe em (draṣhṭānt dvārā) spaṣhṭa kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [यथा] jem [इह] ā jagatane viṣhe [दुग्धाध्युषितं] dūdhamān rahelun [इन्द्रनीलं रत्नं] indranīl ratna [स्वभासा] potānī prabhā vaḍe [तद् अपि दुग्धं] te dūdhamān [अभिभूय] vyāpīne [वर्तते] varte chhe, [तथा] tem [ज्ञानं] gnān (arthāt gnātr̥udravya) [अर्थेषु] padārthomān vyāpīne varte chhe.

Page 51 of 513
PDF/HTML Page 82 of 544
single page version

संवेदनमप्यात्मनोऽभिन्नत्वात् कर्त्रंशेनात्मतामापन्नं करणांशेन ज्ञानतामापन्नेन कारणभूता- नामर्थानां कार्यभूतान् समस्तज्ञेयाकारानभिव्याप्य वर्तमानं कार्यकारणत्वेनोपचर्य ज्ञानमर्थान- भिभूय वर्तत इत्युच्यमानं न विप्रतिषिध्यते ।।३०।।

युगपदेव सर्वपदार्थेषु परिच्छित्त्याकारेण वर्तते । अयमत्र भावार्थः ---कारणभूतानां सर्वपदार्थानां कार्यभूताः परिच्छित्त्याकारा उपचारेणार्था भण्यन्ते, तेषु च ज्ञानं वर्तत इति भण्यमानेऽपि व्यवहारेण दोषो नास्तीति ।।३०।। अथ पूर्वसूत्रेण भणितं ज्ञानमर्थेषु वर्तते व्यवहारेणात्र पुनरर्था ज्ञाने वर्तन्त इत्युपदिशति – जइ यदि चेत् ते अट्ठा ण संति ते पदार्थाः स्वकीयपरिच्छित्त्याकारसमर्पणद्वारेणादर्शे बिम्बवन्न सन्ति । क्व । णाणे केवलज्ञाने । णाणं ण होदि सव्वगयं तदा ज्ञानं सर्वगतं न भवति । सव्वगयं vyāpīne vartatun dekhāy chhe, tem ¹samvedan (gnān) paṇ, ātmāthī abhinna hovāthī kartā- ansh vaḍe ātmāpaṇāne pāmatun thakun gnānarūp karaṇ -ansh vaḍe ²kāraṇabhūt padārthonā kāryabhūt samasta gneyākāromān vyāpīne varte chhe, tethī kāryamān kāraṇano ( – gneyākāromān padārthono) upachār karīne ‘gnān padārthomān vyāpīne varte chhe’ em kahevun virodh pāmatun nathī.

bhāvārthaḥ — jem dūdhathī bharelā vāsaṇamān rahelun indranīl ratna (nīlam) saghaḷā dūdhane potānī prabhā vaḍe nīlavarṇa kare chhe tethī vyavahāre ratnanī prabhā ane ratna samasta dūdhamān vyāpelān kahevāy chhe, tem gneyothī bharelā vishvamān rahelo ātmā samasta gneyone (lokālokane) potānī gnānaprabhā vaḍe prakāshit kare chhe arthāt jāṇe chhe tethī vyavahāre ātmānun gnān ane ātmā sarvavyāpī kahevāy chhe (joke nishchayathī to teo potānā asaṅkhya pradeshomān ja rahelān chhe, gneyomān peṭhān nathī). 30.

Page 52 of 513
PDF/HTML Page 83 of 544
single page version

यदि खलु निखिलात्मीयज्ञेयाकारसमर्पणद्वारेणावतीर्णाः सर्वेऽर्था न प्रतिभान्ति ज्ञाने तदा तन्न सर्वगतमभ्युपगम्येत । अभ्युपगम्येत वा सर्वगतं, तर्हि साक्षात् संवेदनमुकुरुन्द- भूमिकावतीर्ण(प्रति)बिम्बस्थानीयस्वीयस्वीयसंवेद्याकारकारणानि परम्परया प्रतिबिम्बस्थानीय- संवेद्याकारकारणानीति कथं न ज्ञानस्थायिनोऽर्था निश्चीयन्ते ।। ३१ ।। वा णाणं व्यवहारेण सर्वगतं ज्ञानं सम्मतं चेद्भवतां कहं ण णाणट्ठिया अट्ठा तर्हि व्यवहारनयेन स्वकीयज्ञेयाकारपरिच्छित्तिसमर्पणद्वारेण ज्ञानस्थिता अर्थाः कथं न भवन्ति किंतु भवन्त्येवेति । अत्रायमभिप्रायः --यत एव व्यवहारेण ज्ञेयपरिच्छित्त्याकारग्रहणद्वारेण ज्ञानं सर्वगतं भण्यते, तस्मादेव ज्ञेयपरिच्छित्त्याकारसमर्पणद्वारेण पदार्था अपि व्यवहारेण ज्ञानगता भण्यन्त इति ।।३१।। अथ ज्ञानिनः पदार्थैः सह यद्यपि व्यवहारेण ग्राह्यग्राहकसम्बन्धोऽस्ति तथापि संश्लेषादिसम्बन्धो नास्ति, तेन कारणेन ज्ञेयपदार्थैः सह भिन्नत्वमेवेति प्रतिपादयति — गेण्हदि णेव ण

anvayārthaḥ — [यदि] jo [ते अर्थाः] te padārtho [ज्ञाने न सन्ति] gnānamān na hoy to [ज्ञानं] gnān [सर्वगतं] sarvagat [न भवति] na hoī shake. [वा] ane jo [ज्ञानं सर्वगतं] gnān sarvagat chhe to [अर्थाः] padārtho [ज्ञानस्थिताः] gnānasthit [कथं न] kaī rīte nathī? (arthāt chhe ja.)

ṭīkāḥ — jo samasta sva -gneyākāronā samarpaṇ dvārā (gnānamān) ūtaryā thakā sarva padārtho gnānamān na pratibhāse to te gnān sarvagat na mānī shakāy. ane jo te (gnān) sarvagat mānavāmān āve, to pachhī (padārtho) sākṣhāt gnānadarpaṇabhūmikāmān ūtarelā *bimb- samān potapotānā gneyākāronān kāraṇo (hovāthī) ane ¹paramparāe pratibimb samān gneyākāronān kāraṇo hovāthī padārtho kai rīte gnānasthit nathī nakkī thatā? (avashya gnānasthit nakkī thāy chhe.)

bhāvārthaḥ — darpaṇamān mayūr, mandir, sūrya, vr̥ukṣha vagerenān pratibimb paḍe chhe. tyān nishchayathī to pratibimbo darpaṇanī ja avasthā chhe; chhatān darpaṇamān pratibimbo dekhīne, *bimb = darpaṇamān jenun pratibimb paḍyun hoy te. (gnānane darpaṇanī upamā āpīe to, padārthonā gneyākāro bimb samān chhe ane gnānamān thatā gnānanī avasthārūp gneyākāro pratibimb jevān chhe.) 1. padārtho sākṣhāt svagneyākāronān kāraṇ chhe (arthāt padārtho potapotānā gneyākāronān sākṣhāt kāraṇ

Page 53 of 513
PDF/HTML Page 84 of 544
single page version

अथैवं ज्ञानिनोऽर्थैः सहान्योन्यवृत्तिमत्त्वेऽपि परग्रहणमोक्षणपरिणमनाभावेन सर्वं पश्यतोऽध्यवस्यतश्चात्यन्तविविक्तत्वं भावयति —

have, e rīte (vyavahāre) ātmāne padārtho sāthe ekabījāmān vartavāpaṇun hovā chhatān, (nishchayathī) te parane grahyā -mūkyā vinā tathā pararūpe pariṇamyā vinā sarvane dekhato -jāṇato hovāthī tene (padārtho sāthe) atyant bhinnapaṇun chhe em darshāve chheḥ —

anvayārthaḥ — [केवली भगवान्] kevaḷībhagavān [परं] parane [न एव गृह्णाति] grahatā nathī, [न मुंचति] chhoḍatā nathī, [न परिणमति] pararūpe pariṇamatā nathī; [सः] teo [निरवशेषं सर्वं] niravasheṣhapaṇe sarvane (ākhā ātmāne, sarva gneyone) [समन्ततः] sarva taraphathī (sarva ātmapradeshethī) [पश्यति जानाति] dekhe -jāṇe chhe. *pratibimbo naimittik kārya chhe ane mayūrādi nimitta -kāraṇ chhe.

Page 54 of 513
PDF/HTML Page 85 of 544
single page version

अयं खल्वात्मा स्वभावत एव परद्रव्यग्रहणमोक्षणपरिणमनाभावात्स्वतत्त्वभूतकेवल- ज्ञानस्वरूपेण विपरिणम्य निष्कम्पोन्मज्जज्ज्योतिर्जात्यमणिकल्पो भूत्वाऽवतिष्ठमानः समन्ततः स्फु रितदर्शनज्ञानशक्तिः, समस्तमेव निःशेषतयात्मानमात्मनात्मनि संचेतयते । अथवा युगपदेव सर्वार्थसार्थसाक्षात्करणेन ज्ञप्तिपरिवर्तनाभावात् संभावितग्रहणमोक्षणलक्षणक्रियाविरामः प्रथममेव समस्तपरिच्छेद्याकारपरिणतत्वात् पुनः परमाकारान्तरमपरिणममानः समन्ततोऽपि विश्वमशेषं पश्यति जानाति च । एवमस्यात्यन्तविविक्तत्वमेव ।।३२।। परद्रव्यं न जानाति । पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं तथापि व्यवहारनयेन पश्यति समन्ततः सर्वद्रव्यक्षेत्रकालभावैर्जानाति च सर्वं निरवशेषम् । अथवा द्वितीयव्याख्यानम् — अभ्यन्तरे कामक्रोधादि बहिर्विषये पञ्चेन्द्रियविषयादिकं बहिर्द्रव्यं न गृह्णाति, स्वकीयानन्तज्ञानादिचतुष्टयं च न मुञ्चति यतस्ततः कारणादयं जीवः केवलज्ञानोत्पत्तिक्षण एव युगपत्सर्वं जानन्सन् परं विकल्पान्तरं न परिणमति । तथाभूतः सन् किं करोति । स्वतत्त्वभूतकेवलज्ञानज्योतिषा जात्यमणिकल्पो निःकम्पचैतन्यप्रकाशो भूत्वा स्वात्मानं स्वात्मना स्वात्मनि जानात्यनुभवति । तेनापि कारणेन परद्रव्यैः सह भिन्नत्वमेवेत्यभिप्रायः ।।३२।। एवं ज्ञानं ज्ञेयरूपेण न परिणमतीत्यादिव्याख्यानरूपेण तृतीयस्थले

ṭīkāḥ — ā ātmā, svabhāvathī ja paradravyane grahavā -mūkavāno tathā paradravyarūpe pariṇamavāno (tene) abhāv hovāthī, svatattvabhūt kevaḷagnānarūpe pariṇamīne niṣhkamp -nīkaḷatī jyotivāḷā uttam maṇi jevo thaīne rahyo thako, (1) jene sarva taraphathī (sarva ātmapradeshethī) darshanagnānashakti sphurit chhe evo thayo thako, ¹niḥsheṣhapaṇe ākhāy (paripūrṇa) ātmāne ātmāthī ātmāmān sañchete – jāṇe – anubhave chhe, athavā (2) ekīsāthe ja sarva padārthonā samūhano ²sākṣhātkār karavāne līdhe gnaptiparivartanano abhāv thavāthī jene ³grahaṇatyāgasvarūp kriyā virām pāmī chhe evo thayo thako, prathamathī ja samasta gneyākārorūpe pariṇamyo hovāthī pachhī pararūpe — ⁴ākārāntararūpe nahi pariṇamato thako, sarva prakāre asheṣh vishvane, (mātra) dekhe – jāṇe chhe. ā rīte (pūrvokta banne rīte) tenun (ātmānun padārthothī) atyant bhinnapaṇun ja chhe.

bhāvārthaḥ — kevaḷībhagavān sarva ātmapradeshethī potāne ja anubhavyā kare chhe; e rīte teo paradravyathī taddan bhinna chhe. athavā, kevaḷībhagavānane sarva padārthonun yugapad gnān 1. niḥsheṣhapaṇe = kāī jarāy bākī na rahe e rīte 2. sākṣhātkār karavo = pratyakṣha jāṇavun 3. gnaptikriyānun palaṭāyā karavun arthāt gnānamān ek gney grahavun ne bījun chhoḍavun te grahaṇatyāg chhe;

āvān grahaṇatyāg te kriyā chhe; evī kriyāno kevaḷībhagavānane abhāv thayo chhe. 4. ākārāntar = anya ākār

Page 55 of 513
PDF/HTML Page 86 of 544
single page version

गाथापञ्चकं गतम् । अथ यथा निरावरणसकलव्यक्तिलक्षणेन केवलज्ञानेनात्मपरिज्ञानं भवति तथा सावरणैकदेशव्यक्तिलक्षणेन केवलज्ञानोत्पत्तिबीजभूतेन स्वसंवेदनज्ञानरूपभावश्रुतेनाप्यात्मपरिज्ञानं भवतीति निश्चिनोति । अथवा द्वितीयपातनिका --यथा केवलज्ञानं प्रमाणं भवति तथा केवल- ज्ञानप्रणीतपदार्थप्रकाशकं श्रुतज्ञानमपि परोक्षप्रमाणं भवतीति पातनिकाद्वयं मनसि धृत्वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति ---जो यः कर्ता हि स्फु टं सुदेण निर्विकारस्वसंवित्तिरूपभावश्रुतपरिणामेन विजाणदि hovāthī temanun gnān ek gneyamānthī bījāmān ne bījāmānthī trījāmān palaṭātun nathī tem ja temane kāī jāṇavānun bākī nahi hovāthī koi visheṣh gneyākārane jāṇavā pratye paṇ temanun gnān vaḷatun nathī; e rīte paṇ teo parathī taddan bhinna chhe. (jo jīvanī jāṇanakriyā palaṭo khātī hoy to ja tene vikalpa — paranimittak rāgadveṣh hoī shake ane to ja eṭalo paradravya sātheno sambandh kahevāy. parantu kevaḷībhagavānanī gnaptine to parivartan – palaṭo nathī tethī teo parathī atyant bhinna chhe.) ā rīte kevaḷagnānaprāpta ātmā parathī atyant bhinna hovāthī ane darek ātmā svabhāve kevaḷībhagavān jevo ja hovāthī, nishchayathī darek ātmā parathī bhinna chhe em siddha thayun. 32.

have kevaḷagnānīne ane shrutagnānīne avisheṣhapaṇe darshāvīne visheṣh ākāṅkṣhānā kṣhobhane kṣhay kare chhe (arthāt kevaḷagnānīmān ane shrutagnānīmān taphāvat nathī em darshāvīne vadhāre jāṇavānī ichchhānā kṣhobhane naṣhṭa kare chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [यः हि] je kharekhar [श्रुतेन] shrutagnān vaḍe [स्वभावेन ज्ञायकं] svabhāvathī gnāyak (arthāt gnāyakasvabhāv) [आत्मानं] ātmāne [विजानाति] jāṇe chhe, [तं] tene [लोकप्रदीपकराः] lokanā prakāshak [ऋषयः] r̥̄iṣhīshvaro [श्रुतकेवलिनं भणन्ति] shrutakevaḷī kahe chhe.

Page 56 of 513
PDF/HTML Page 87 of 544
single page version

यथा भगवान् युगपत्परिणतसमस्तचैतन्यविशेषशालिना केवलज्ञानेनानादिनिधन- निष्कारणासाधारणस्वसंचेत्यमानचैतन्यसामान्यमहिम्नश्चेतकस्वभावेनैकत्वात् केवलस्यात्मन आत्मनात्मनि संचेतनात् केवली, तथायं जनोऽपि क्रमपरिणममाणकतिपयचैतन्यविशेष- शालिना श्रुतज्ञानेनानादिनिधननिष्कारणासाधारणस्वसंचेत्यमानचैतन्यसामान्यमहिम्नश्चेतक- स्वभावेनैकत्वात् केवलस्यात्मन आत्मनात्मनि संचेतनात् श्रुतकेवली । अलं विशेषा- कांक्षाक्षोभेण, स्वरूपनिश्चलैरेवावस्थीयते ।।३३।। विजानाति विशेषेण जानाति विषयसुखानन्दविलक्षणनिजशुद्धात्मभावनोत्थपरमानन्दैकलक्षणसुख- रसास्वादेनानुभवति । कम् । अप्पाणं निजात्मद्रव्यम् । जाणगं ज्ञायकं केवलज्ञानस्वरूपम् । केन कृत्वा । सहावेण समस्तविभावरहितस्वस्वभावेन । तं सुयकेवलिं तं महायोगीन्द्रं श्रुतकेवलिनं भणंति कथयन्ति । के कर्तारः । इसिणो ऋषयः । किंविशिष्टाः । लोगप्पदीवयरा लोकप्रदीपक रा लोकप्रकाशका इति । अतो विस्तरः ---युगपत्परिणतसमस्तचैतन्यशालिना केवलज्ञानेन अनाद्यनन्तनिष्कारणान्य- द्रव्यासाधारणस्वसंवेद्यमानपरमचैतन्यसामान्यलक्षणस्य परद्रव्यरहितत्वेन केवलस्यात्मन आत्मनि स्वानुभवनाद्यथा भगवान् केवली भवति, तथायं गणधरदेवादिनिश्चयरत्नत्रयाराधकजनोऽपि

ṭīkāḥ — jem bhagavān, yugapad pariṇamatā samasta chaitanyavisheṣhovāḷā kevaḷagnān vaḍe, ¹anādinidhan -²niṣhkāraṇ -³asādhāraṇ -⁴svasamvedyamān chaitanyasāmānya jeno mahimā chhe tathā ⁵chetakasvabhāv vaḍe ekapaṇun hovāthī je kevaḷ ( – ekalo, nirbheḷ, shuddha, akhaṇḍ) chhe evā ātmāne ātmāthī ātmāmān anubhavavāne līdhe kevaḷī chhe; tem ame paṇ, krame pariṇamatā keṭalāk chaitanyavisheṣhovāḷā shrutagnān vaḍe, anādinidhan- niṣhkāraṇ -asādhāraṇ -svasamvedyamān chaitanyasāmānya jeno mahimā chhe tathā chetakasvabhāv vaḍe ekapaṇun hovāthī je ⁶kevaḷ (-nirbheḷ) chhe evā ātmāne ātmāthī ātmāmān anubhavavāne līdhe shrutakevaḷī chhīe. (māṭe) visheṣh ākāṅkṣhānā kṣhobhathī bas thāo; svarūpanishchaḷ ja rahīe chhīe. 1. anādinidhan = anādi -anant. (chaitanyasāmānya ādi tem ja ant rahit chhe.) 2. niṣhkāraṇ = jenun koī kāraṇ nathī evun; svayansiddha; sahaj. 3. asādhāraṇ = je bījā koī dravyamān nathī evun 4. svasamvedyamān = potāthī ja vedātun — anubhavātun 5. chetak = chetanār; darshakagnāyak. 6. ātmā nishchayathī paradravyanā tem ja rāgadveṣhādinā sanyog vināno tathā guṇaparyāyanā bhedo vināno,

Page 57 of 513
PDF/HTML Page 88 of 544
single page version

पूर्वोक्तलक्षणस्यात्मनो भावश्रुतज्ञानेन स्वसंवेदनान्निश्चयश्रुतकेवली भवतीति । किंच --यथा कोऽपि देवदत्त आदित्योदयेन दिवसे पश्यति, रात्रौ किमपि प्रदीपेनेति । तथादित्योदयस्थानीयेन केवलज्ञानेन दिवसस्थानीयमोक्षपर्याये भगवानात्मानं पश्यति, संसारी विवेकिजनः पुनर्निशास्थानीयसंसारपर्याये

bhāvārthaḥ — bhagavān samasta padārthone jāṇe chhe tethī kāī teo ‘kevaḷī’ kahevātā nathī, parantu kevaḷ arthāt shuddha ātmāne jāṇatā – anubhavatā hovāthī teo ‘kevaḷī’ kahevāy chhe. kevaḷ ( – shuddha) ātmāne jāṇanār – anubhavanār shrutagnānī paṇ ‘shrutakevaḷī’ kahevāy chhe. kevaḷī ane shrutakevaḷīmān taphāvat eṭalo chhe ke — kevaḷī jemān chaitanyanā samasta visheṣho ekīsāthe pariṇame chhe evā kevaḷagnān vaḍe kevaḷ ātmāne anubhave chhe ane shrutakevaḷī jemān chaitanyanā keṭalāk visheṣho krame pariṇame chhe evā shrutagnān vaḍe kevaḷ ātmāne anubhave chhe; arthāt, kevaḷī sūryasamān kevaḷagnān vaḍe ātmāne dekhe – anubhave chhe ane shrutakevaḷī dīvā samān shrutagnān vaḍe ātmāne dekhe – anubhave chhe. ā rīte kevaḷīmān ne shrutakevaḷīmān svarūpasthiratānī taratamatārūp bhed ja mukhya chhe, vattunochhun (vadhāre – ochhā padārtho) jāṇavārūp bhed atyant gauṇ chhe. māṭe ghaṇun jāṇavānī ichchhārūp kṣhobh chhoḍī svarūpamān ja nishchaḷ rahevun yogya chhe. e ja kevaḷagnān -prāptino upāy chhe. 33.

have, gnānanā shrut -upādhikr̥ut bhedane dūr kare chhe (arthāt shrutagnān paṇ gnān ja chhe, shrutarūp upādhine kāraṇe gnānamān kāī bhed paḍato nathī em darshāve chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [सूत्रं] sūtra eṭale [पुद्गलद्रव्यात्मकैः वचनैः] pudgaladravyātmak vachano vaḍe [जिनोपदिष्टं] jinabhagavante upadeshelun te. [तज्ज्ञप्तिः हि] tenī gnapti te [ज्ञानं] gnān chhe [च] ane tene [सूत्रस्य ज्ञप्तिः] sūtranī gnapti (shrutagnān) [भणिता] kahī chhe.

Page 58 of 513
PDF/HTML Page 89 of 544
single page version

श्रुतं हि तावत्सूत्रम् । तच्च भगवदर्हत्सर्वज्ञोपज्ञं स्यात्कारकेतनं पौद्गलिकं शब्दब्रह्म । तज्ज्ञप्तिर्हि ज्ञानम् । श्रुतं तु तत्कारणत्वात् ज्ञानत्वेनोपचर्यत एव । एवं सति सूत्रस्य ज्ञप्तिः श्रुतज्ञानमित्यायाति । अथ सूत्रमुपाधित्वान्नाद्रियते ज्ञप्तिरेवावशिष्यते । सा च केवलिनः श्रुतकेवलिनश्चात्मसंचेतने तुल्यैवेति नास्ति ज्ञानस्य श्रुतोपाधिभेदः ।। ३४ ।। प्रदीपस्थानीयेन रागादिविकल्परहितपरमसमाधिना निजात्मानं पश्यतीति । अयमत्राभिप्रायः ---आत्मा परोक्षः, कथं ध्यानं क्रियते इति सन्देहं कृत्वा परमात्मभावना न त्याज्येति ।।३३।। अथ शब्दरूपं द्रव्यश्रुतं व्यवहारेण ज्ञानं निश्चयेनार्थपरिच्छित्तिरूपं भावश्रुतमेव ज्ञानमिति कथयति । अथवात्मभावनारतो निश्चयश्रुतकेवली भवतीति पूर्वसूत्रे भणितम् । अयं तु व्यवहारश्रुतकेवलीति कथ्यते ---सुत्तं द्रव्यश्रुतम् । कथम्भूतम् । जिणोवदिट्ठं जिनोपदिष्टम् । कैः कृत्वा । पोग्गलदव्वप्पगेहिं वयणेहिं पुद्गलद्रव्यात्मकैर्दिव्यध्वनिवचनैः । तं जाणणा हि णाणं तेन पूर्वोक्त शब्दश्रुताधारेण ज्ञप्तिरर्थपरि- च्छित्तिर्ज्ञानं भण्यते हि स्फु टम् । सुत्तस्स य जाणणा भणिया पूर्वोक्तद्रव्यश्रुतस्यापि व्यवहारेण ज्ञानव्यपदेशो भवति न तु निश्चयेनेति । तथा हि --यथा निश्चयेन शुद्धबुद्धैकस्वभावो जीवः पश्चाद्वयवहारेण नरनारकादिरूपोऽपि जीवो भण्यते; तथा निश्चयेनाखण्डैकप्रतिभासरूपं समस्त- वस्तुप्रकाशकं ज्ञानं भण्यते, पश्चाद्वयवहारेण मेघपटलावृतादित्यस्यावस्थाविशेषवत्कर्मपटलावृता- खण्डैकज्ञानरूपजीवस्य मतिज्ञानश्रुतज्ञानादिव्यपदेशो भवतीति भावार्थः ।।३४।। अथ भिन्नज्ञानेनात्मा

ṭīkāḥ — pratham to shrut eṭale sūtra; ane sūtra eṭale bhagavān arhat -sarvagne svayam jāṇīne upadeshelun, ¹syātkār jenun chihna chhe evun, paudgalik shabdabrahma. tenī ²gnapti ( – shabdabrahmane jāṇanārī jāṇanakriyā) te gnān chhe; shrut( – sūtra) to tenun ( – gnānanun) kāraṇ hovāthī gnān tarīke upachārathī ja kahevāy chhe (jem annane prāṇ kahevāy chhe tem). ām hovāthī em phalit thāy chhe ke ‘sūtranī gnapti’ te shrutagnān chhe. have jo sūtra to upādhi hovāthī teno ādar na karavāmān āve to ‘gnapti’ ja bākī rahe chhe; (‘sūtranī gnapti’ kahīe chhīe tyān nishchayathī gnapti kāī paudgalik sūtranī nathī, ātmānī chhe; sūtra gnaptinā svarūpabhūt nathī, vadhārānī vastu arthāt upādhi chhe; kāraṇ ke sūtra na hoy tyān paṇ gnapti to hoy chhe. māṭe jo sūtrane na gaṇīe to ‘gnapti’ ja bākī rahe chhe;) ane te ( – gnapti) kevaḷīne ane shrutakevaḷīne ātma -anubhavanamān tulya ja chhe. māṭe gnānamān shrut -upādhikr̥ut bhed nathī. 34. 1. syātkār = ‘syāt’ shabda. ( syāt = kathañchit; koī apekṣhāthī. ) 2. gnapti = jāṇavun te; jāṇavānī kriyā; jāṇanakriyā.

Page 59 of 513
PDF/HTML Page 90 of 544
single page version

अपृथग्भूतकर्तृकरणत्वशक्तिपारमैश्वर्ययोगित्वादात्मनो य एव स्वयमेव जानाति स एव ज्ञानमन्तर्लीनसाधकतमोष्णत्वशक्तेः स्वतंत्रस्य जातवेदसो दहनक्रियाप्रसिद्धेरुष्ण- ज्ञानी न भवतीत्युपदिशति — जो जाणदि सो णाणं यः कर्ता जानाति स ज्ञानं भवतीति । तथा हि — यथा संज्ञालक्षणप्रयोजनादिभेदेऽपि सति पश्चादभेदनयेन दहनक्रियासमर्थोष्णगुणेन परिणतो- ऽग्निरप्युष्णो भण्यते, तथार्थक्रियापरिच्छित्तिसमर्थज्ञानगुणेन परिणत आत्मापि ज्ञानं भण्यते । तथा चोक्तम् – ‘जानातीति ज्ञानमात्मा’ । ण हवदि णाणेण जाणगो आदा सर्वथैव भिन्नज्ञानेनात्मा ज्ञायको न

have ātmā ane gnānano kartr̥utva -karaṇatvakr̥ut bhed dūr kare chhe (arthāt paramārthe abhed ātmāmān, ‘ātmā jāṇanakriyāno kartā chhe ane gnān karaṇ chhe’ em vyavahāre bhed pāḍavāmān āve chhe, topaṇ ātmā ne gnān judān nahi hovāthī abhedanayathī ‘ātmā ja gnān chhe’ em samajāve chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [यः जानाति] je jāṇe chhe [सः ज्ञानं] te gnān chhe (arthāt je gnāyak chhe te ja gnān chhe), [ज्ञानेन] gnān vaḍe [आत्मा] ātmā [ज्ञायकः भवति] gnāyak chhe [न] em nathī. [स्वयं] pote ja [ज्ञानं परिणमते] gnānarūpe pariṇame chhe [सर्वे अर्थाः] ane sarva padārtho [ज्ञानस्थिताः] gnānasthit chhe.

ṭīkāḥ — ātmā apr̥uthagbhūt kartr̥utva ane karaṇatvanī shaktirūp ¹pāramaishvaryavāḷo hovāthī, je svayamev jāṇe chhe (arthāt je gnāyak chhe) te ja gnān chhe; jem ²sādhakatam uṣhṇatvashakti jenāmān antarlīn chhe evā ³svatantra agnine, ⁴dahanakriyānī prasiddhi hovāthī 1. pāramaishvarya = param sāmarthya; parameshvaratā. 2. sādhakatam arthāt utkr̥uṣhṭa sādhan te karaṇ. 3. je svatantrapaṇe kare te kartā. 4. agni bāḷavānī kriyā karato hovāthī agnine uṣhṇatā arthāt garamī kahevāmān āve chhe.

Page 60 of 513
PDF/HTML Page 91 of 544
single page version

व्यपदेशवत् । न तु यथा पृथग्वर्तिना दात्रेण लावको भवति देवदत्तस्तथा ज्ञानेन ज्ञायको भवत्यात्मा । तथा सत्युभयोरचेतनत्वमचेतनयोः संयोगेऽपि न परिच्छित्तिनिष्पत्तिः । पृथक्त्व- वर्तिनोरपि परिच्छेदाभ्युपगमे परपरिच्छेदेन परस्य परिच्छित्तिर्भूतिप्रभृतीनां च परिच्छित्तिप्रसूति- रनङ्कुशा स्यात् । किंच – स्वतोऽव्यतिरिक्तसमस्तपरिच्छेद्याकारपरिणतं ज्ञानं स्वयं परिणम- मानस्य कार्यभूतसमस्तज्ञेयाकारकारणीभूताः सर्वेऽर्था ज्ञानवर्तिन एव कथंचिद्भवन्ति; किं ज्ञातृज्ञानविभागक्लेशकल्पनया ।।३५।।

भवतीति । अथ मतम् --यथा भिन्नदात्रेण लावको भवति देवदत्तस्तथा भिन्नज्ञानेन ज्ञायको भवतु को दोष इति । नैवम् । छेदनक्रियाविषये दात्रं बहिरङ्गोपकरणं तद्भिन्नं भवतु, अभ्यन्तरोपकरणं तु देवदत्तस्य छेदनक्रियाविषये शक्तिविशेषस्तच्चाभिन्नमेव भवति; तथार्थपरिच्छित्तिविषये ज्ञानमेवा- भ्यन्तरोपकरणं तथाभिन्नमेव भवति, उपाध्यायप्रकाशादिबहिरङ्गोपकरणं तद्भिन्नमपि भवतु दोषो नास्ति । यदि च भिन्नज्ञानेन ज्ञानी भवति तर्हि परकीयज्ञानेन सर्वेऽपि कुम्भस्तम्भादिजडपदार्था ज्ञानिनो uṣhṇatā kahevāy chhe tem. parantu em nathī ke jem pr̥uthagvartī dātaraḍā vaḍe devadatta kāpanār chhe tem (pr̥uthagvartī) gnān vaḍe ātmā jāṇanār ( – gnāyak) chhe. jo em hoy to bannene achetanapaṇun āve ane be achetanano sanyog thatān paṇ gnapti nīpaje nahi. ātmā ne gnān pr̥uthagvartī hovā chhatān ātmāne gnapti thatī mānavāmān āve to to par gnān vaḍe parane gnapti thaī shake ane rākh vagerene paṇ gnaptino udbhav niraṅkush thāy. (‘ātmā ne gnān pr̥uthak chhe paṇ gnān ātmā sāthe joḍāvāthī ātmā jāṇavānun kārya kare chhe’ em mānavāmān āve to to gnān jem ātmā sāthe joḍāy tem rākh, ghaḍo, thāmbhalo vagere sarva padārtho sāthe joḍāy ane tethī te padārtho paṇ jāṇavānun kārya kare. parantu ām to banatun nathī. tethī ātmā ne gnān pr̥uthak nathī.) vaḷī, potāthī abhinna evā samasta gneyākārorūpe pariṇamelun je gnān te -rūpe svayam pariṇamanārane, kāryabhūt samasta gneyākāronā kāraṇabhūt sarva padārtho gnānavartī ja kathañchit chhe. (māṭe) gnātā ne gnānanā vibhāganī kliṣhṭa kalpanāthī shun prayojan chhe? 35.

Page 61 of 513
PDF/HTML Page 92 of 544
single page version

यतः परिच्छेदरूपेण स्वयं विपरिणम्य स्वतंत्र एव परिच्छिनत्ति ततो जीव एव ज्ञानमन्यद्रव्याणां तथा परिणन्तुं परिच्छेत्तुं चाशक्तेः । ज्ञेयं तु वृत्तवर्तमानवर्तिष्यमाणविचित्र- पर्यायपरम्पराप्रकारेण त्रिधाकालकोटिस्पर्शित्वादनाद्यनन्तं द्रव्यं, तत्तु ज्ञेयतामापद्यमानं द्वेधात्मपरविकल्पात् । इष्यते हि स्वपरपरिच्छेदकत्वादवबोधस्य बोध्यस्यैवंविधं द्वैविध्यम् ।

ननु स्वात्मनि क्रियाविरोधात् कथं नामात्मपरिच्छेदकत्वम् । का हि नाम क्रिया कीदृशश्च विरोधः । क्रिया ह्यत्र विरोधिनी समुत्पत्तिरूपा वा ज्ञप्तिरूपा वा । उत्पत्तिरूपा हि तावन्नैकं स्वस्मात्प्रजायत इत्यागमाद्विरुद्धैव । ज्ञप्तिरूपायास्तु प्रकाशनक्रिययेव प्रत्यवस्थितत्वान्न भवन्तु, न च तथा । णाणं परिणमदि सयं यत एव भिन्नज्ञानेन ज्ञानी न भवति तत एव घटोत्पत्तौ मृत्पिण्ड इव स्वयमेवोपादानरूपेणात्मा ज्ञानं परिणमति । अट्ठा णाणट्ठिया सव्वे व्यवहारेण ज्ञेयपदार्था आदर्शे बिम्बमिव परिच्छित्त्याकारेण ज्ञाने तिष्ठन्तीत्यभिप्रायः ।।३५।। अथात्मा ज्ञानं भवति शेषं तु ज्ञेयमित्यावेदयति ---तम्हा णाणं जीवो यस्मादात्मैवोपादानरूपेण ज्ञानं परिणमति तथैव पदार्थान् परिच्छिनत्ति, इति भणितं पूर्वसूत्रे, तस्मादात्मैव ज्ञानं । णेयं दव्वं तस्य ज्ञानरूपस्यात्मनो ज्ञेयं भवति । किम् । द्रव्यम् । तिहा समक्खादं तच्च द्रव्यं कालत्रयपर्यायपरिणतिरूपेण द्रव्यगुणपर्यायरूपेण वा

anvayārthaḥ — [तस्मात्] tethī [जीवः ज्ञानं] jīv gnān chhe [ज्ञेयं] ane gney [त्रिधा समाख्यातं] tridhā varṇavavāmān āvelun (trikāḷasparshī) [द्रव्यं] dravya chhe. [पुनः द्रव्यं इति] (e gneyabhūt) dravya eṭale [आत्मा] ātmā (svātmā) [परः च] ane par [परिणामसंबद्धः] ke jeo pariṇāmavāḷān chhe.

ṭīkāḥ — (pūrvokta rīte) gnānarūpe svayam pariṇamīne svatantrapaṇe ja jāṇato hovāthī jīv ja gnān chhe, kāraṇ ke anya dravyo e rīte (gnānarūpe) pariṇamavāne tathā jāṇavāne asamartha chhe. ane gney, vartī chūkelā, vartatā ane vartashe evā vichitra paryāyonī paramparānā prakār vaḍe trividh kāḷakoṭine sparshatun hovāthī anādi -anant evun dravya chhe. (ātmā ja gnān chhe ane gney samasta dravyo chhe.) te gneyabhūt dravya ātmā ne par ( – sva ne par) evā be bhedane līdhe be prakāranun chhe. gnān svaparagnāyak hovāthī gneyanun evun dvividhapaṇun mānavāmān āve chhe.

(prashna – ) potāmān kriyā thaī shakavāno virodh hovāthī ātmāne svagnāyakapaṇun kaī rīte ghaṭe chhe? (uttar – ) kaī kriyā ane kayā prakārano virodh? kriyā, ke je ahīn (prashnamān) virodhī kahevāmān āvī chhe te, kān to utpattirūp hoy, kān to gnaptirūp hoy. pratham,

Page 62 of 513
PDF/HTML Page 93 of 544
single page version

तत्र विप्रतिषेधस्यावतारः । यथा हि प्रकाशकस्य प्रदीपस्य परं प्रकाश्यतामापन्नं प्रकाशयतः स्वस्मिन् प्रकाश्ये न प्रकाशकान्तरं मृग्यं, स्वयमेव प्रकाशनक्रियायाः समुपलम्भात्; तथा परिच्छेदकस्यात्मनः परं परिच्छेद्यतामापन्नं परिच्छिन्दतः स्वस्मिन् परिच्छेद्ये न परिच्छेदकान्तरं मृग्यं, स्वयमेव परिच्छेदनक्रियायाः समुपलम्भात् ।

ननु कुत आत्मनो द्रव्यज्ञानरूपत्वं द्रव्याणां च आत्मज्ञेयरूपत्वं च । परिणाम- संबन्धत्वात् । यतः खलु आत्मा द्रव्याणि च परिणामैः सह संबध्यन्ते, तत आत्मनो द्रव्यालम्बनज्ञानेन द्रव्याणां तु ज्ञानमालम्ब्य ज्ञेयाकारेण परिणतिरबाधिता प्रतपति ।।३६।। तथैवोत्पादव्ययध्रौव्यरूपेण च त्रिधा समाख्यातम् । दव्वं ति पुणो आदा परं च तच्च ज्ञेयभूतं द्रव्यमात्मा भवति परं च । कस्मात् । यतो ज्ञानं स्वं जानाति परं चेति प्रदीपवत् । तच्च स्वपरद्रव्यं कथंभूतम् । परिणामसंबद्धं कथंचित्परिणामीत्यर्थः । नैयायिकमतानुसारी कश्चिदाह ---ज्ञानं ज्ञानान्तरवेद्यं प्रमेयत्वात् utpattirūp kriyā to ‘koī pote potāmānthī utpanna thaī shake nahi’ evā āgamakathanathī viruddha ja chhe. parantu gnaptirūp kriyāmān virodh āvato nathī, kāraṇ ke te, prakāshanakriyānī māphak, utpattikriyāthī viruddha rīte (judī rīte) varte chhe. jem je prakāshyabhūt parane prakāshe chhe evā prakāshak dīvāne sva prakāshyane prakāshavānī bābatamān anya prakāshakanī jarūr paḍatī nathī, kāraṇ ke svayamev prakāshanakriyānī prāpti chhe; tem je gneyabhūt parane jāṇe chhe evā gnāyak ātmāne sva gneyane jāṇavānī bābatamān anya gnāyakanī jarūr paḍatī nathī, kāraṇ ke svayamev gnānakriyānī prāpti chhe.* (ā rīte siddha thayun ke gnān svane paṇ jāṇī shake chhe.)

(prashna – ) ātmāne dravyonā gnānarūpapaṇun ane dravyone ātmānā gneyarūpapaṇun shāthī ( – kaī rīte ghaṭe) chhe? (uttar – ) teo pariṇāmavāḷān hovāthī. ātmā ane dravyo pariṇāmayukta chhe, tethī ātmāne, dravyo jenun ¹ālamban chhe evā gnānarūpe (pariṇati), ane dravyone, gnānane ²avalambīne gneyākārarūpe pariṇati abādhitapaṇe tape chhe — pratāpavant varte chhe.

* koī paryāy pote potāmānthī utpanna thaī shake nahi paṇ te dravyanā ādhāre — dravyamānthī — utpanna thāy; kāraṇ ke jo em na hoy to to dravyarūp ādhār vinā paryāyo utpanna thāy, jaḷ vinā taraṅgo thāy. e to pratyakṣha viruddha chhe; tethī paryāyane utpanna thavā māṭe dravyarūp ādhār joīe. ā rīte gnānaparyāy paṇ pote potāmānthī utpanna thaī shake nahi, ātmadravyamānthī utpanna thāy — e vāt to barābar chhe. panratu gnānaparyāy pote potāthī jaṇāī shake nahi e vāt yathārtha nathī. ātmadravyamānthī utpanna thato gnānaparyāy pote potāthī ja jaṇāy chhe. jem dīvārūp ādhāramānthī utpanna thato prakāshaparyāy svaparane prakāshe chhe tem ātmārūp ādhāramānthī utpanna thato gnānaparyāy svaparane jāṇe chhe. vaḷī gnān pote potāne jāṇe chhe e anubhavasiddha paṇ chhe.

Page 63 of 513
PDF/HTML Page 94 of 544
single page version

सर्वासामेव हि द्रव्यजातीनां त्रिसमयावच्छिन्नात्मलाभभूमिकत्वेन क्रमप्रतपत्स्वरूपसंपदः घटादिवत् । परिहारमाह --प्रदीपेन व्यभिचारः, प्रदीपस्तावत्प्रमेयः परिच्छेद्यो ज्ञेयो भवति न च प्रदीपान्तरेण प्रकाश्यते, तथा ज्ञानमपि स्वयमेवात्मानं प्रकाशयति न च ज्ञानान्तरेण प्रकाश्यते । यदि पुनर्ज्ञानान्तरेण प्रकाश्यते तर्हि गगनावलम्बिनी महती दुर्निवारानवस्था प्राप्नोतीति सूत्रार्थः ।।३६।। एवं निश्चयश्रुतकेवलिव्यवहारश्रुतकेवलिकथनमुख्यत्वेन भिन्नज्ञाननिराकरणेन ज्ञानज्ञेयस्वरूपकथनेन च चतुर्थस्थले गाथाचतुष्टयं गतम् । अथातीतानागतपर्याया वर्तमानज्ञाने सांप्रता इव दृश्यन्त इति निरूपयति — सव्वे सदसब्भूदा हि पज्जया सर्वे सद्भूता असद्भूता अपि पर्यायाः ये हि स्फु टं वट्टंते ते तेतेतेतेते (ātmā ane dravyo samaye samaye pariṇām karyā kare chhe, kūṭastha nathī; tethī ātmā gnānasvabhāve pariṇame chhe ane dravyo gneyasvabhāve pariṇame chhe. e rīte gnānasvabhāve pariṇamato ātmā gnānanā ālambanabhūt dravyone jāṇe chhe ane gneyasvabhāve pariṇamatān dravyo gneyanā ālambanabhūt gnānamān — ātmāmān — jaṇāy chhe.) 36.

have dravyonā atīt ane anāgat paryāyo paṇ, tātkāḷik paryāyonī māphak, pr̥uthakpaṇe gnānamān varte chhe em samajāve chheḥ —

anvayārthaḥ — [तासाम् द्रव्यजातीनाम्] te (jīvādi) dravyajātionā [ते सर्वे] samasta [सदसद्भूताः हि] vidyamān ane avidyamān [पर्यायाः] paryāyo, [तात्कालिकाः इव] tātkāḷik (vartamān) paryāyonī māphak, [विशेषतः] vishiṣhṭatāpūrvak (potapotānā bhinna bhinna svarūpe) [ज्ञाने वर्तन्ते] gnānamān varte chhe.

ṭīkāḥ — (jīvādi) samasta dravyajātionā paryāyonī utpattinī maryādā traṇe kāḷanī maryādā jeṭalī hovāthī (arthāt teo traṇe kāḷe utpanna thayā karatā hovāthī), temanā (te samasta dravyajātionā), kramapūrvak tapatī svarūpasampadāvāḷā ( – ek pachhī ek

Page 64 of 513
PDF/HTML Page 95 of 544
single page version

सद्भूतासद्भूततामायान्तो ये यावन्तः पर्यायास्ते तावन्तस्तात्कालिका इवात्यन्तसंकरेणाप्य- वधारितविशेषलक्षणा एकक्षण एवावबोधसौधस्थितिमवतरन्ति । न खल्वेतदयुक्तं — दृष्टा- विरोधात् । द्रश्यते हि छद्मस्थस्यापि वर्तमानमिव व्यतीतमनागतं वा वस्तु चिन्तयतः संविदालम्बितस्तदाकारः । किंच चित्रपटीस्थानीयत्वात् संविदः । यथा हि चित्रपटयामति- वाहितानामनुपस्थितानां वर्तमानानां च वस्तूनामालेख्याकाराः साक्षादेकक्षण एवावभासन्ते, तथा संविद्भित्तावपि । किं च सर्वज्ञेयाकाराणां तादात्विक त्वाविरोधात् । यथा हि प्रध्वस्तानामनुदितानां च वस्तूनामालेख्याकारा वर्तमाना एव, तथातीतानामनागतानां च पर्यायाणां ज्ञेयाकारा वर्तमाना एव भवन्ति ।।३७।। पूर्वोक्ताः पर्याया वर्तन्ते प्रतिभासन्ते प्रतिस्फु रन्ति । क्क । णाणे केवलज्ञाने । कथंभूता इव । तक्कालिगेव तात्कालिका इव वर्तमाना इव । कासां सम्बन्धिनः । तासिं दव्वजादीणं तासां प्रसिद्धानां pragaṭatā), vidyamānapaṇāne ane avidyamānapaṇāne pāmatā, je koī jeṭalā paryāyo chhe, te badhāy, tātkāḷik (vartamānakālīn) paryāyonī māphak, atyant ¹mishrit hovā chhatān sau paryāyonān vishiṣhṭa lakṣhaṇ spaṣhṭa jaṇāy e rīte, ek kṣhaṇe ja, gnānamahelamān sthiti pāme chhe. ā (traṇe kāḷanā paryāyonun vartamān paryāyonī māphak gnānamān jaṇāvun) ayukta nathī; kāraṇ ke —

(1) teno draṣhṭanī sāthe (jagatamān je jovāmān āve chhe — anubhavāy chhe tenī sāthe) avirodh chhe. (jagatamān) dekhāy chhe ke chhadmasthane paṇ, jem vartamān vastu chintavatān tenā ākārane gnān avalambe chhe tem, vyatīt ane anāgat vastu chintavatān (paṇ) tenā ākārane gnān avalambe chhe.

(2) vaḷī gnān chitrapaṭ samān chhe. jem chitrapaṭamān atīt, anāgat ane vartamān vastuonā ālekhyākāro ( – ālekhya ākāro) sākṣhāt ek kṣhaṇe ja bhāse chhe, tem gnānarūpī bhīntamān ( – gnānabhūmimān, gnānapaṭamān) paṇ atīt, anāgat ane vartamān paryāyonā gneyākāro sākṣhāt ek kṣhaṇe ja bhāse chhe.

(3) vaḷī sarva gneyākāronun tātkāḷikapaṇun (vartamānapaṇun, sāmpratikapaṇun) aviruddha chhe. jem naṣhṭa ane anutpanna vastuonā ²ālekhyākāro vartamān ja chhe, tem atīt ane anāgat paryāyonā gneyākāro vartamān ja chhe. 1. gnānamān sau dravyonā traṇe kāḷanā paryāyo ekī sāthe jaṇāvā chhatān darek paryāyanun vishiṣhṭa svarūp —

pradesh, kāḷ, ākār vagere visheṣhatāo — spaṣhṭa jaṇāy chhe; saṅkar – vyatikar thatā nathī. 2. ālekhya = āḷekhāvāyogya; chītarāvāyogya.

Page 65 of 513
PDF/HTML Page 96 of 544
single page version

bhāvārthaḥ — kevaḷagnān samasta dravyonā traṇe kāḷanā paryāyone yugapad jāṇe chhe. ahīn prashna thavāyogya chhe ke naṣhṭa ane anutpanna paryāyone gnān vartamān kāḷe kem jāṇī shake? tenun samādhānaḥ — jagatamān paṇ dekhāy chhe ke alpagna jīvanun gnān paṇ naṣhṭa ane anutpanna vastuone chintavī shake chhe, anumān dvārā jāṇī shake chhe, tadākār thaī shake chhe; to pachhī pūrṇa gnān naṣhṭa ane anutpanna paryāyone kem na jāṇī shake? chitrapaṭanī māphak gnānashakti ja evī chhe ke te atīt ane anāgat paryāyone paṇ jāṇī shake chhe. vaḷī, ālekhyatvashaktinī māphak, dravyonī gneyatvashakti evī chhe ke temanā atīt ane anāgat paryāyo paṇ gnānamān gneyarūp thāy – jaṇāy. ā rīte ātmānī adbhut gnānashakti ane dravyonī adbhut gneyatvashaktine līdhe kevaḷagnānamān samasta dravyonā traṇe kāḷanā paryāyonun ek ja samaye bhāsavun aviruddha chhe. 37.

have avidyamān paryāyonun (paṇ) kathañchit ( – koī prakāre, koī apekṣhāe) vidyamānapaṇun kahe chheḥ —

anvayārthaḥ — [ये पर्यायाः] je paryāyo [हि] kharekhar [न एव संजाताः] utpanna thayā nathī, tathā [ये] je paryāyo [खलु] kharekhar [भूत्वा नष्टाः] utpanna thaīne nāsh pāmī gayā chhe, [ते] te [असद्भूताः पर्यायाः] avidyamān paryāyo [ज्ञानप्रत्यक्षाः भवन्ति] gnānapratyakṣha chhe. pra. 9

Page 66 of 513
PDF/HTML Page 97 of 544
single page version

ये खलु नाद्यापि संभूतिमनुभवन्ति, ये चात्मलाभमनुभूय विलयमुपगतास्ते किला- सद्भूता अपि परिच्छेदं प्रति नियतत्वात् ज्ञानप्रत्यक्षतामनुभवन्तः शिलास्तम्भोत्कीर्णभूतभावि- देववदप्रकम्पार्पितस्वरूपाः सद्भूता एव भवन्ति ।।३८।।

जानाति, न च तन्मयत्वेन, निश्चयेन तु केवलज्ञानादिगुणाधारभूतं स्वकीयसिद्धपर्यायमेव स्वसंवित्त्या- कारेण तन्मयो भूत्वा परिच्छिनत्ति जानाति, तथासन्नभव्यजीवेनापि निजशुद्धात्मसम्यक्श्रद्धान- ज्ञानानुष्ठानरूपनिश्चयरत्नत्रयपर्याय एव सर्वतात्पर्येण ज्ञातव्य इति तात्पर्यम् ।।३७।। अथातीताना- गतपर्यायाणामसद्भूतसंज्ञा भवतीति प्रतिपादयति ---जे णेव हि संजाया जे खलु णट्ठा भवीय पज्जाया ये नैव संजाता नाद्यापि भवन्ति, भाविन इत्यर्थः । हि स्फु टं ये च खलु नष्टा विनष्टाः पर्यायाः । किं कृत्वा । भूत्वा । ते होंति असब्भूदा पज्जाया ते पूर्वोक्ता भूता भाविनश्च पर्याया अविद्यमानत्वादसद्भूता भण्यन्ते । णाणपच्चक्खा ते चाविद्यमानत्वादसद्भूता अपि वर्तमानज्ञानविषयत्वाद्वयवहारेण भूतार्था भण्यन्ते, तथैव ज्ञानप्रत्यक्षाश्चेति । यथायं भगवान्निश्चयेन परमानन्दैकलक्षणसुखस्वभावं मोक्षपर्यायमेव तन्मयत्वेन परिच्छिनत्ति, परद्रव्यपर्यायं तु व्यवहारेणेति; तथा भावितात्मना पुरुषेण रागादिविकल्पोपाधि- रहितस्वसंवेदनपर्याय एव तात्पर्येण ज्ञातव्यः, बहिर्द्रव्यपर्यायाश्च गौणवृत्त्येति भावार्थः ।।३८।।

ṭīkāḥ — je (paryāyo) adyāpi utpanna thayā nathī tathā je utpanna thaīne vilay pāmī gayā chhe, te (paryāyo), kharekhar avidyamān hovā chhatān, gnān prati niyat hovāthī (gnānamān nishchit — sthir — choṇṭelā hovāthī, gnānamān sīdhā jaṇātā hovāthī) *gnānapratyakṣha vartatā thakā, paththaranā stambhamān kotarāyelā bhūt ane bhāvī devonī (tīrthaṅkaradevonī) māphak potānun svarūp akampapaṇe (gnānane)e arpatā evā (te paryāyo), vidyamān ja chhe. 38.

Page 67 of 513
PDF/HTML Page 98 of 544
single page version

यदि खल्वसंभावितभावं संभावितभावं च पर्यायजातमप्रतिघविजृम्भिताखण्डित- प्रतापप्रभुशक्तितया प्रसभेनैव नितान्तमाक्रम्याक्रमसमर्पितस्वरूपसर्वस्वमात्मानं प्रति नियतं ज्ञानं न करोति, तदा तस्य कुतस्तनी दिव्यता स्यात् । अतः काष्ठाप्राप्तस्य परिच्छेदस्य सर्व- मेतदुपपन्नम् ।।३९।। अथासद्भूतपर्यायाणां वर्तमानज्ञानप्रत्यक्षत्वं दृढयति — जइ पच्चक्खमजादं पज्जायं पलयिदं च णाणस्स ण हवदि वा यदि प्रत्यक्षो न भवति । स कः । अजातपर्यायो भाविपर्यायः । न केवलं भाविपर्यायः प्रलयितश्च वा । कस्य । ज्ञानस्य । तं णाणं दिव्वं ति हि के परूवेंति तद्ज्ञानं दिव्यमिति के प्ररूपयन्ति, न केऽपीति । तथा हि — यदि वर्तमानपर्यायवदतीतानागतपर्यायं ज्ञानं कर्तृ क्रमकरणव्यवधान- रहितत्वेन साक्षात्प्रत्यक्षं न करोति, तर्हि तत् ज्ञानं दिव्यं न भवति । वस्तुतस्तु ज्ञानमेव न भवतीति । यथायं केवली परकीयद्रव्यपर्यायान् यद्यपि परिच्छित्तिमात्रेण जानाति, तथापि निश्चयनयेन सहजानन्दैकस्वभावे स्वशुद्धात्मनि तन्मयत्वेन परिच्छित्तिं करोति, तथा निर्मलविवेकिजनोऽपि यद्यपि व्यवहारेण परकीयद्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानं करोति, तथापि निश्चयेन निर्विकारस्वसंवेदनपर्याये विषयत्वात्पर्यायेण परिज्ञानं करोतीति सूत्रतात्पर्यम् ।।३९।। अथातीतानागतसूक्ष्मादिपदार्थानिन्द्रियज्ञानं

anvayārthaḥ — [यदि वा] jo [अजातः पर्यायः] anutpanna paryāy [च] tathā [प्रलयितः] naṣhṭa paryāy [ज्ञानस्य] gnānane (kevaḷagnānane) [प्रत्यक्षः न भवति] pratyakṣha na hoy, [तत् ज्ञानं] to te gnānane [दिव्यं इति हि] ‘divya’ [के प्ररूपयन्ति] koṇ prarūpe?

ṭīkāḥ — jemaṇe hayātī anubhavī nathī tathā jemaṇe hayātī anubhavī līdhī chhe evā (anutpanna ane naṣhṭa) paryāyamātrane jo gnān potānī nirvighna khīlelī, akhaṇḍit pratāpavāḷī, prabhu shakti (-mahā sāmarthya) vaḍe jorathī atyant ākramīne (-pahoñchī vaḷīne), te paryāyo potānā svarūpasarvasvane akrame arpe ( – ekī sāthe gnānamān jaṇāve) e rīte temane potānā prati niyat na kare ( – potāmān nishchit na kare, pratyakṣha na jāṇe), to te gnānanī divyatā shī? āthī (em kahyun ke) parākāṣhṭhāne pahoñchelā gnānane ā badhun upapanna ( – yogya) chhe.

bhāvārthaḥ — anant mahimāvant kevaḷagnānanī e divyatā chhe ke te anant dravyonā samasta paryāyone (atīt ne anāgat paryāyone paṇ) sampūrṇapaṇe ek ja samaye pratyakṣha jāṇe chhe. 39.

Page 68 of 513
PDF/HTML Page 99 of 544
single page version

ये खलु विषयविषयिसन्निपातलक्षणमिन्द्रियार्थसन्निकर्षमधिगम्य क्रमोपजायमाने- नेहादिकप्रक्रमेण परिच्छिन्दन्ति, ते किलातिवाहितस्वास्तित्वकालमनुपस्थितस्वास्तित्वकालं वा न जानातीति विचारयति ---अत्थं घटपटादिज्ञेयपदार्थं । कथंभूतं । अक्खणिवदिदं अक्षनिपतितं इन्द्रियप्राप्तं इन्द्रियसंबद्धं । इत्थंभूतमर्थं ईहापुव्वेहिं जे विजाणंति अवग्रहेहावायादिक्रमेण ये पुरुषा विजानन्ति हि स्फु टं । तेसिं परोक्खभूदं तेषां सम्बन्धि ज्ञानं परोक्षभूतं सत् णादुमसक्कं ति पण्णत्तं सूक्ष्मादिपदार्थान् ज्ञातुमशक्यमिति प्रज्ञप्तं कथितम् । कैः । ज्ञानिभिरिति । तद्यथा --चक्षुरादीन्द्रियं घटपटादिपदार्थपार्श्वे गत्वा पश्चादर्थं जानातीति सन्निकर्षलक्षणं नैयायिकमते । अथवा संक्षेपेणेन्द्रियार्थयोः संबन्धः सन्निकर्षः स एव प्रमाणम् । स च सन्निकर्ष आकाशाद्यमूर्तपदार्थेषु देशान्तरितमेर्वादि-

have indriyagnānane māṭe ja naṣhṭa ane anutpanna jāṇavānun ashakya chhe (arthāt indriyagnān ja naṣhṭa ane anutpanna padārthone – paryāyone jāṇī shakatun nathī) em nyāyathī nakkī kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [ये] jeo [अक्षनिपतितं] akṣhapatit arthāt indriyagochar [अर्थं] padārthane [ईहापूर्वैः] īhādik vaḍe [विजानन्ति] jāṇe chhe, [तेषां] temane māṭe [परोक्षभूतं] ✽parokṣhabhūt padārthane [ज्ञातुं] jāṇavānun [अशक्यं] ashakya chhe [इति प्रज्ञप्तम्] em sarvagnadeve kahyun chhe.

ṭīkāḥ — viṣhay ane viṣhayīno ¹sannipāt jenun lakṣhaṇ ( – svarūp) chhe evo je indriy ane padārthano ²sannikarṣha tene pāmīne, anukrame ūpajatā īhādik kramathī jeo jāṇe chhe, teo jeno sva -astitvakāḷ vītī gayo chhe tene tathā jeno sva -astitvakāḷ upasthit thayo nathī tene ( – atīt tathā anāgat padārthane) jāṇī shakatā nathī kāraṇ ke (atīt – ✽parokṣha = akṣhathī par arthāt akṣhathī dūr hoy evun; indriy -agochar. 1. sannipāt = meḷāp; sambandh thavo te. 2. sannikarṣha = sambandh; samīpatā.

Page 69 of 513
PDF/HTML Page 100 of 544
single page version

यथोदितलक्षणस्य ग्राह्यग्राहकसंबन्धस्यासंभवतः परिच्छेत्तुं न शक्नुवन्ति ।।४०।।

bhāvārthaḥ — indriyagnān, indriy sāthe padārthano (arthāt viṣhayī sāthe viṣhayano) sannikarṣha – sambandh thāy to ja, (ane te paṇ avagrah -īhā -avāy -dhāraṇārūp kramathī) padārthane jāṇī shake chhe. naṣhṭa ane anutpanna padārthonī sāthe indriyano sannikarṣha nahi hovāthī indriyagnān temane jāṇī shakatun nathī. māṭe indriyagnān hīn chhe, hey chhe. 40.

have, atīndriy gnān māṭe je je kahevāmān āve te te (badhun) sambhave chhe em spaṣhṭa kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [अप्रदेशं] je gnān apradeshane, [सप्रदेशं] sapradeshane, [मूर्तं] mūrtane, [अमूर्तं च] ane amūrtane, [अजातं] tathā anutpanna [च] tem ja [प्रलयं गतं] naṣhṭa [पर्यायं] paryāyane [जानाति] jāṇe chhe, [तत् ज्ञानं] te gnān [अतीन्द्रियं] atīndriy [भणितम्] kahevāmān āvyun chhe.