Page 70 of 513
PDF/HTML Page 101 of 544
single page version

इन्द्रियज्ञानं नाम उपदेशान्तःकरणेन्द्रियादीनि विरूपकारणत्वेनोपलब्धिसंस्कारादीन् अन्तरङ्गस्वरूपकारणत्वेनोपादाय प्रवर्तते । प्रवर्तमानं च सप्रदेशमेवाध्यवस्यति स्थूलोपलम्भक- त्वान्नाप्रदेशम् । मूर्तमेवावगच्छति तथाविधविषयनिबन्धनसद्भावान्नामूर्तम् । वर्तमानमेव परिच्छि- नत्ति विषयविषयिसन्निपातसद्भावान्न तु वृत्तं वर्त्स्यच्च । यत्तु पुनरनावरणमतीन्द्रियं ज्ञानं तस्य समिद्धधूमध्वजस्येवानेकप्रकारतालिङ्गितं दाह्यं दाह्यतानतिक्रमाद्दाह्यमेव यथा तथात्मनः अप्रदेशं सप्रदेशं मूर्तममूर्तमजातमतिवाहितं च पर्यायजातं ज्ञेयतानतिक्रमात्परिच्छेद्यमेव भवतीति ।।४१।। अथातीन्द्रियज्ञानमतीतानागतसूक्ष्मादिपदार्थान् जानातीत्युपदिशति ---अपदेसं अप्रदेशं कालाणुपरमाण्वादि सपदेसं शुद्धजीवास्तिकायादिपञ्चास्तिकायस्वरूपं मुत्तं मूर्तं पुद्गलद्रव्यं अमुत्तं च अमूर्तं च शुद्धजीवद्रव्यादि पज्जयमजादं पलयं गदं च पर्यायमजातं भाविनं प्रलयं गतं चातीतमेतत्सर्वं पूर्वोक्तं ज्ञेयं वस्तु जाणदि जानाति यद्ज्ञानं कर्तृ तं णाणमदिंदियं भणियं तद्ज्ञानमतीन्द्रियं भणितं, तेनैव सर्वज्ञो भवति । तत एव च पूर्वगाथोदितमिन्द्रियज्ञानं मानसज्ञानं च त्यक्त्वा ये निर्विकल्पसमाधि- रूपस्वसंवेदनज्ञाने समस्तविभावपरिणामत्यागेन रतिं कुर्वन्ति त एव परमाह्लादैकलक्षणसुखस्वभावं सर्वज्ञपदं लभन्ते इत्यभिप्रायः ।।४१।। एवमतीतानागतपर्याया वर्तमानज्ञाने प्रत्यक्षा न भवन्तीति

ṭīkāḥ — indriyagnān upadesh, antaḥkaraṇ, indriy vagerene ¹virūp -kāraṇapaṇe (grahīne) ane ²upalabdhi, ³sanskār vagerene antaraṅg svarūp -kāraṇapaṇe grahīne pravarte chhe; ane pravartatun thakun (te), sapradeshane ja jāṇe chhe kāraṇ ke sthūlanun jāṇanār chhe, apradeshane nathī jāṇatun (kāraṇ ke sūkṣhmanun jāṇanār nathī); mūrtane ja jāṇe chhe kāraṇ ke tevā (mūrtik) viṣhay sāthe tene sambandh chhe, amūrtane nathī jāṇatun (kāraṇ ke amūrtik viṣhay sāthe indriyagnānane sambandh nathī); vartamānane ja jāṇe chhe kāraṇ ke viṣhay -viṣhayīnā sannipātano sadbhāv chhe, vartī chūkelāne ane bhaviṣhyamān vartanārane nathī jāṇatun (kāraṇ ke indriy ane padārthanā sannikarṣhano abhāv chhe).

parantu je anāvaraṇ atīndriy gnān chhe tene to potāne apradesh, sapradesh, mūrta ne amūrta (padārthamātra) tathā anutpanna tem ja vyatīt paryāyamātra, gneyapaṇāne nahi atikramatā hovāthī gney ja chhe — jem prajvalit agnine anek prakāranun indhan, dāhyapaṇāne nahi atikramatun hovāthī, dāhya ja chhe. (jem pradīpta agni dāhyamātrane — indhanamātrane — bāḷe chhe, tem nirāvaraṇ gnān gneyamātrane — dravyaparyāyamātrane — jāṇe chhe). 41. 1virūp = gnānanā svarūpathī bhinna svarūpavāḷān. (upadesh, man ane indriyo paudgalik hovāthī temanun rūp gnānanā svarūpathī bhinna chhe. teo indriyagnānamān bahiraṅg kāraṇo chhe.) 2upalabdhi = gnānāvaraṇīy karmanā kṣhayopashamanā nimitte ūpajelī padārthone jāṇavānī shakti. (ā ‘labdha’shakti jyāre ‘upayukta’ thāy tyāre ja padārtha jaṇāy.) 3sanskār = pūrve jāṇelā padārthonī dhāraṇā

Page 71 of 513
PDF/HTML Page 102 of 544
single page version

परिच्छेत्ता हि यत्परिच्छेद्यमर्थं परिणमति तन्न तस्य सकलकर्मकक्षक्षयप्रवृत्तस्वाभाविक- परिच्छेदनिदानमथवा ज्ञानमेव नास्ति तस्य । यतः प्रत्यर्थपरिणतिद्वारेण मृगतृष्णाम्भोभार- संभावनाकरणमानसः सुदुःसहं कर्मभारमेवोपभुञ्जानः स जिनेन्द्रैरुद्गीतः ।।४२।। बौद्धमतनिराकरणमुख्यत्वेन गाथात्रयं, तदनन्तरमिन्द्रियज्ञानेन सर्वज्ञो न भवत्यतीन्द्रियज्ञानेन भवतीति नैयायिकमतानुसारिशिष्यसंबोधनार्थं च गाथाद्वयमिति समुदायेन पञ्चमस्थले गाथापञ्चकं गतम् ।। अथ रागद्वेषमोहाः बन्धकारणं, न च ज्ञानमित्यादिकथनरूपेण गाथापञ्चकपर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तद्यथा --यस्येष्टानिष्टविकल्परूपेण कर्मबन्धकारणभूतेन ज्ञेयविषये परिणमनमस्ति तस्य क्षायिकज्ञानं नास्तीत्यावेदयति ---परिणमदि णेयमट्ठं णादा जदि नीलमिदं पीतमिदमित्यादिविकल्परूपेण यदि ज्ञेयार्थं परिणमति ज्ञातात्मा णेव खाइगं तस्स णाणं ति तस्यात्मनः क्षायिकज्ञानं नैवास्ति । अथवा ज्ञानमेव नास्ति । कस्मान्नास्ति । तं जिणिंदा खवयंतं कम्ममेवुत्ता तं पुरुषं कर्मतापन्नं जिनेन्द्राः कर्तारः उक्तवंतः ।

have gney padārtharūpe pariṇaman jenun lakṣhaṇ chhe evī (gneyārthapariṇamanasvarūp) kriyā gnānamānthī udbhavatī nathī em shraddhe chhe (arthāt evī shraddhā vyakta kare chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [ज्ञाता] gnātā [यदि] jo [ज्ञेयं अर्थं] gney padārtharūpe [परिणमति] pariṇamato hoy [तस्य] to tene [क्षायिकं ज्ञानं] kṣhāyik gnān [न एव इति] nathī ja. [जिनेन्द्राः] jinendroe [तं] tene [कर्म एव] karmane ja [क्षपयन्तं] anubhavanār [उक्तवन्तः] kahyo chhe.

ṭīkāḥ — gnātā jo gney padārtharūpe pariṇamato hoy, to tene sakaḷ karmavananā kṣhaye pravartatā svābhāvik jāṇapaṇānun kāraṇ (kṣhāyikagnān) nathī; athavā tene gnān ja nathī; kāraṇ ke darek padārtharūpe pariṇati dvārā mr̥ugatr̥uṣhṇāmān jaḷasamūhanī kalpanā karavānā mānasavāḷo te (ātmā) duḥsah karmabhārane ja bhogave chhe em jinendroe kahyun chhe.

Page 72 of 513
PDF/HTML Page 103 of 544
single page version

संसारिणो हि नियमेन तावदुदयगताः पुद्गलकर्मांशाः सन्त्येव । अथ स सत्सु तेषु किं कुर्वन्तम् । क्षपयन्तमनुभवन्तम् । किमेव । कर्मैव । निर्विकारसहजानन्दैकसुखस्वभावानुभवनशून्यः सन्नुदयागतं स्वकीयकर्मैव स अनुभवन्नास्ते न च ज्ञानमित्यर्थः । अथवा द्वितीयव्याख्यानम् — यदि ज्ञाता प्रत्यर्थं परिणम्य पश्चादर्थं जानाति तदा अर्थानामानन्त्यात्सर्वपदार्थपरिज्ञानं नास्ति । अथवा तृतीयव्याख्यानम् – बहिरङ्गज्ञेयपदार्थान् यदा छद्मस्थावस्थायां चिन्तयति तदा रागादिविकल्परहितं स्वसंवेदनज्ञानं नास्ति, तदभावे क्षायिकज्ञानमेव नोत्पद्यते इत्यभिप्रायः ।।४२।। अथानन्तपदार्थ- परिच्छित्तिपरिणमनेऽपि ज्ञानं बन्धकारणं न भवति, न च रागादिरहितकर्मोदयोऽपीति निश्चिनोति — उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया उदयगता उदयं प्राप्ताः कर्मांशा

bhāvārthaḥ — gney padārthorūpe pariṇamavun arthāt ‘ā līlun chhe, ā pīḷun chhe’ ityādi vikalparūpe gney padārthomān pariṇamavun te karmano bhogavaṭo chhe, gnānano bhogavaṭo nathī. nirvikār sahaj ānandamān līn rahī sahajapaṇe jāṇyā karavun te ja gnānanun svarūp chhe; gney padārthomān aṭakavun — temanā sanmukh vr̥utti thavī, te gnānanun svarūp nathī. 42.

(jo em chhe) to pachhī gney padārtharūp pariṇaman jenun lakṣhaṇ chhe evī (gneyārtha- pariṇamanasvarūp) kriyā ane tenun phaḷ shāmānthī utpanna thāy chhe (arthāt kayā kāraṇathī thāy chhe) em have viveche chheḥ —

anvayārthaḥ — [उदयगताः कर्मांशाः] (sansārī jīvane) udayaprāpta karmānsho (gnānāvaraṇīyādi pudgalakarmanā bhedo) [नियत्या] niyamathī [जिनवरवृषभैः] jinavar- vr̥uṣhabhoe [भणिताः] kahyā chhe. [तेषु] jīv te karmānsho hotān, [विमूढः रक्तः दुष्टः वा] mohī, rāgī athavā dveṣhī thayo thako [बन्धं अनुभवति] bandhane anubhave chhe.

Page 73 of 513
PDF/HTML Page 104 of 544
single page version

संचेतयमानो मोहरागद्वेषपरिणतत्वात् ज्ञेयार्थपरिणमनलक्षणया क्रियया युज्यते । तत एव च क्रियाफलभूतं बन्धमनुभवति । अतो मोहोदयात् क्रियाक्रियाफले, न तु ज्ञानात् ।।४३।।

ज्ञानावरणादिमूलोत्तरकर्मप्रकृतिभेदाः जिनवरवृषभैर्नियत्या स्वभावेन भणिताः, किंतु स्वकीय- शुभाशुभफलं दत्वा गच्छन्ति, न च रागादिपरिणामरहिताः सन्तो बन्धं कुर्वन्ति । तर्हि कथं बन्धं करोति जीवः इति चेत् । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा बन्धमणुभवदि तेषु उदयागतेषु सत्सु कर्मांशेषु मोहरागद्वेषविलक्षणनिजशुद्धात्मतत्त्वभावनारहितः सन् यो विशेषेण मूढो रक्तो दुष्टो वा भवति सः केवलज्ञानाद्यनन्तगुणव्यक्तिलक्षणमोक्षाद्विलक्षणं प्रकृतिस्थित्यनुभागप्रदेशभेदभिन्नं बन्धमनुभवति । ततः स्थितमेतत् ज्ञानं बन्धकारणं न भवति कर्मोदयोऽपि, किंतु रागादयो बन्धकारणमिति ।।४३।। अथ केवलिनां रागाद्यभावाद्धर्मोपदेशादयोऽपि बन्धकारणं न भवन्तीति कथयति ---ठाणणिसेज्जविहारा धम्मुवदेसो य स्थानमूर्ध्वस्थितिर्निषद्या चासनं श्रीविहारो धर्मोपदेशश्च णियदयो एते व्यापारा नियतयः स्वभावा te sansārī, te udayagat karmānshonī hayātīmān, chetatān -jāṇatān -anubhavatān, moh -rāg -dveṣhamān pariṇat thavāthī gney padārthomān pariṇaman jenun lakṣhaṇ chhe evī (gneyārthapariṇamanasvarūp) kriyā sāthe joḍāy chhe; ane tethī ja kriyāphaḷabhūt bandhane anubhave chhe. āthī (em kahyun ke) mohanā udayathī (arthāt mohanā udayamān joḍāvānā kāraṇe) kriyā ne kriyāphaḷ thāy chhe, gnānathī nahi.

bhāvārthaḥ — sansārī sarva jīvone karmano uday chhe, parantu te uday bandhanun kāraṇ nathī. jo karmanimittak iṣhṭa -aniṣhṭa bhāvomān jīv rāgī -dveṣhī -mohī thaī pariṇame to bandh thāy chhe. āthī e vāt siddha thaī ke gnān, udayaprāpta paudgalik karmo ke karmanā udayathī utpanna dehādinī kriyāo bandhanun kāraṇ nathī, bandhanān kāraṇ kevaḷ rāg -dveṣh -mohabhāvo chhe. māṭe te bhāvo sarva prakāre tyāgavāyogya chhe. 43.

have kevaḷībhagavantone kriyā paṇ kriyāphaḷ ( – bandh) utpanna karatī nathī em upadeshe chheḥ —

Page 74 of 513
PDF/HTML Page 105 of 544
single page version

यथा हि महिलानां प्रयत्नमन्तरेणापि तथाविधयोग्यतासद्भावात् स्वभावभूत एव मायोपगुण्ठनागुण्ठितो व्यवहारः प्रवर्तते, तथा हि केवलिनां प्रयत्नमन्तरेणापि तथाविध- योग्यतासद्भावात् स्थानमासनं विहरणं धर्मदेशना च स्वभावभूता एव प्रवर्तन्ते । अपि चाविरुद्धमेतदम्भोधरदृष्टान्तात् । यथा खल्वम्भोधराकारपरिणतानां पुद्गलानां गमनमवस्थानं गर्जनमम्बुवर्षं च पुरुषप्रयत्नमन्तरेणापि दृश्यन्ते, तथा केवलिनां स्थानादयोऽबुद्धिपूर्वका एव दृश्यन्ते । अतोऽमी स्थानादयो मोहोदयपूर्वकत्वाभावात् क्रियाविशेषा अपि केवलिनां क्रियाफलभूतबन्धसाधनानि न भवन्ति ।।४४।। अनीहिताः । केषाम् । तेसिं अरहंताणं तेषामर्हतां निर्दोषिपरमात्मनाम् । क्व । काले अर्हदवस्थायाम् । क इव । मायाचारो व्व इत्थीणं मायाचार इव स्त्रीणामिति । तथा हि — यथा स्त्रीणां स्त्रीवेदोदय- सद्भावात्प्रयत्नाभावेऽपि मायाचारः प्रवर्तते, तथा भगवतां शुद्धात्मतत्त्वप्रतिपक्षभूतमोहोदयकार्येहापूर्व-

anvayārthaḥ — [ तेषाम् अर्हतां ] te arhantabhagavantone [काले] te kāḷe [स्थान- निषद्याविहाराः] ūbhā rahevun, besavun, vihār [धर्मोपदेशः च] ane dharmopadesh, [स्त्रीणां मायाचारः इव] strīone māyāchāranī māphak, [नियतयः] svābhāvik ja — prayatna vinā ja — hoy chhe.

ṭīkāḥ — jem strīone, prayatna vinā paṇ, tevā prakāranī yogyatānā sadbhāvathī svabhāvabhūt ja māyānā ḍhāṅkaṇathī ḍhaṅkāyelo vyavahār pravarte chhe, tem kevaḷībhagavantone, prayatna vinā paṇ ( – prayatna na hovā chhatān paṇ), tevā prakāranī yogyatānā sadbhāvathī sthān (-ūbhā rahevun), āsan (-besavun), vihār ane dharmadeshanā svabhāvabhūt ja pravarte chhe. vaḷī ā (prayatna vinā vihār thavo vagere), vādaḷānā draṣhṭāntathī aviruddha chhe. jem vādaḷā -ākāre pariṇamelān pudgalonun gaman, avasthān (-sthir rahevun), garjan ane jaḷ -varṣhaṇ puruṣh -prayatna vinā paṇ jovāmān āve chhe, tem kevaḷībhagavantone sthānādik ( – ūbhā rahevun, besavun vagere vyāpāro) abuddhipūrvak ja (arthāt ichchhā vinā ja) jovāmān āve chhe. āthī ā sthānādik ( – ūbhā rahevun vagere vyāpāro), mohodayapūrvak nahi hovāne līdhe, kriyāvisheṣho ( – kriyānā prakāro) hovā chhatān kevaḷībhagavantone kriyāphaḷabhūt bandhanān sādhan thatān nathī.

bhāvārthaḥ — kevaḷībhagavantone sthān, āsan ane vihār e kāyayogasambandhī kriyāo tathā divya dhvanithī nishchayavyavahārasvarūp dharmano upadesh e vachanayogasambandhī kriyā aghātī karmanā nimitte sahaj ja thāy chhe. temān kevaḷībhagavantanī ichchhā leshamātra

Page 75 of 513
PDF/HTML Page 106 of 544
single page version

अर्हन्तः खलु सकलसम्यक्परिपक्वपुण्यकल्पपादपफला एव भवन्ति । क्रिया तु तेषां या काचन सा सर्वापि तदुदयानुभावसंभावितात्मसंभूतितया किलौदयिक्येव । अथैवंभूतापि सा प्रयत्नाभावेऽपि श्रीविहारादयः प्रवर्तन्ते । मेघानां स्थानगमनगर्जनजलवर्षणादिवद्वा । ततः स्थितमेतत् मोहाद्यभावात् क्रियाविशेषा अपि बन्धकारणं न भवन्तीति ।।४४।। अथ पूर्वं यदुक्तं रागादि- रहितकर्मोदयो बन्धकारणं न भवति विहारादिक्रिया च, तमेवार्थं प्रकारान्तरेण दृढयति ---पुण्णफला अरहंता पञ्चमहाकल्याणपूजाजनकं त्रैलोक्यविजयकरं यत्तीर्थकरनाम पुण्यकर्म तत्फलभूता अर्हन्तो भवन्ति । तेसिं किरिया पुणो हि ओदइया तेषां या दिव्यध्वनिरूपवचनव्यापारादिक्रिया सा निःक्रियशुद्धात्म- nathī, kāraṇ ke mohanīyakarmano jyān sarvathā kṣhay thayo chhe tyān tenā kāryabhūt ichchhā kyāthī hoy? ā rīte ichchhā vinā ja — moharāgadveṣh vinā ja — thatī hovāthī kevaḷībhagavantone te kriyāo bandhanun kāraṇ thatī nathī. 44.

e pramāṇe hovāthī tīrthaṅkarone puṇyano vipāk akiñchitkar ja chhe ( – kāī karato nathī, svabhāvano kiñchit ghāt karato nathī) em have nakkī kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [अर्हन्तः] arhantabhagavanto [पुण्यफलाः] puṇyanā phaḷavāḷā chhe [पुनः हि] ane [तेषां क्रिया] temanī kriyā [औदयिकी] audayikī chhe; [मोहादिभिः विरहिता] mohādikathī rahit chhe [ तस्मात् ] tethī [सा] te [क्षायिकी] kṣhāyikī [इति मता] mānavāmān āvī chhe.

ṭīkāḥ — arhantabhagavanto kharekhar jemane puṇyarūpī kalpavr̥ukṣhanān samasta phaḷo barābar paripakav thayān chhe evā ja chhe, ane temane je kāī kriyā chhe te badhīye tenā ( – puṇyanā) udayanā prabhāvathī utpanna thaī hovāthī audayikī ja chhe. parantu āvī (puṇyanā udayathī

Page 76 of 513
PDF/HTML Page 107 of 544
single page version

समस्तमहामोहमूर्धाभिषिक्तस्कन्धावारस्यात्यन्तक्षये संभूतत्वान्मोहरागद्वेषरूपाणामुपरंजकानाम- भावाच्चैतन्यविकारकारणतामनासादयन्ती नित्यमौदयिकी कार्यभूतस्य बन्धस्याकारणभूततया कार्यभूतस्य मोक्षस्य कारणभूततया च क्षायिक्येव कथं हि नाम नानुमन्येत । अथानुमन्येत चेत्तर्हि कर्मविपाकोऽपि न तेषां स्वभावविघाताय ।।४५।। तत्त्वविपरीतकर्मोदयजनितत्वात्सर्वाप्यौदयिकी भवति हि स्फु टम् । मोहादीहिं विरहिदा निर्मोह- शुद्धात्मतत्त्वप्रच्छादकममकाराहङ्कारोत्पादनसमर्थमोहादिविरहितत्वाद्यतः तम्हा सा खायग त्ति मदा तस्मात् सा यद्यप्यौदयिकी तथापि निर्विकारशुद्धात्मतत्त्वस्य विक्रियामकुर्वती सती क्षायिकीति मता । अत्राह शिष्यः ---‘औदयिका भावाः बन्धकारणम्’ इत्यागमवचनं तर्हि वृथा भवति । परिहारमाह --औदयिका भावा बन्धकारणं भवन्ति, परं किंतु मोहोदयसहिताः । द्रव्यमोहोदयेऽपि सति यदि शुद्धात्मभावनाबलेन भावमोहेन न परिणमति तदा बंधो न भवति । यदि पुनः कर्मोदयमात्रेण बन्धो भवति तर्हि संसारिणां सर्वदैव कर्मोदयस्य विद्यमानत्वात् सर्वदैव बन्ध एव, न मोक्ष इत्यभिप्रायः ।।४५।। अथ यथार्हतां शुभाशुभपरिणामविकारो नास्ति तथैकान्तेन संसारिणामपि नास्तीति सांख्यमतानुसारिशिष्येण पूर्वपक्षे thayelī) hovā chhatān te sadā audayikī kriyā mahā moharājānī samasta senānā atyant kṣhaye utpanna thaī hovāthī moharāgadveṣharūp *uparañjakonā abhāvane līdhe chaitanyanā vikāranun kāraṇ nahi thatī hovāthī, kāryabhūt bandhanā akāraṇabhūtapaṇā vaḍe ane kāryabhūt mokṣhanā kāraṇabhūtapaṇā vaḍe kṣhāyikī ja kem na mānavī joīe? (jarūr mānavī joīe.) ane jo kṣhāyikī ja mānavī joīe to karmavipāk ( – karmano uday) paṇ temane (arhantbhagavantone) svabhāvavighātanun kāraṇ thato nathī (em nakkī thāy chhe).

bhāvārthaḥ — arhantabhagavānane je divya dhvani, vihār ādi kriyāo chhe te niṣhkriy shuddha ātmatattvane pradeshaparispandamān nimittabhūt pūrvabaddha karmanā udayathī utpanna thaī chhe tethī audayikī chhe. te kriyāo arhantabhagavānane chaitanyavikārarūp bhāvakarma utpanna karatī nathī, kāraṇ ke nirmoh shuddha ātmatattvane rāgadveṣhamoharūp vikāramān nimittabhūt mohanīyakarmano (temane) kṣhay thayo chhe. vaḷī te kriyāo temane rāgadveṣhamohanā abhāvane līdhe navīn bandhamān kāraṇarūp nathī, parantu pūrvakarmanā kṣhayamān kāraṇarūp chhe kem ke je karmanā udayathī te kriyāo thāy chhe te karma potāno ras daī kharī jāy chhe. ā rīte mohanīyakarmanā kṣhaye utpanna thaī hovāthī ane karmanā kṣhayamān kāraṇabhūt hovāthī arhantabhagavānanī te audayikī kriyā kṣhāyikī kahevāmān āvī chhe. 45. *uparañjako = uparāg — malinatā karanārā (vikārī bhāvo)

Page 77 of 513
PDF/HTML Page 108 of 544
single page version

यदि खल्वेकान्तेन शुभाशुभभावस्वभावेन स्वयमात्मा न परिणमते तदा सर्वदैव सर्वथा निर्विघातेन शुद्धस्वभावेनैवावतिष्ठते । तथा च सर्व एव भूतग्रामाः समस्तबन्धसाधन- शून्यत्वादाजवंजवाभावस्वभावतो नित्यमुक्ततां प्रतिपद्येरन् । तच्च नाभ्युपगम्यते । आत्मनः कृते सति दूषणद्वारेण परिहारं ददाति ---जदि सो सुहो व असुहो ण हवदि आदा सयं सहावेण यथैव शुद्धनयेनात्मा शुभाशुभाभ्यां न परिणमति तथैवाशुद्धनयेनापि स्वयं स्वकीयोपादानकारणेन स्वभावेनाशुद्धनिश्चयरूपेणापि यदि न परिणमति तदा । किं दूषणं भवति । संसारो वि ण विज्जदि निस्संसारशुद्धात्मस्वरूपात्प्रतिपक्षभूतो व्यवहारनयेनापि संसारो न विद्यते । केषाम् । सव्वेसिं जीवकायाणं सर्वेषां जीवसंघातानामिति । तथा हि --आत्मा तावत्परिणामी, स च कर्मोपाधिनिमित्ते सति स्फ टिकमणिरिवोपाधिं गृह्णाति, ततः कारणात्संसाराभावो न भवति । अथ मतम् ---संसाराभावः

have kevaḷībhagavantonī māphak badhāy jīvone svabhāvavighātano abhāv hovānun niṣhedhe chheḥ —

anvayārthaḥ — [यदि] jo em mānavāmān āve ke [सः आत्मा] ātmā [स्वयं] svayam [स्वभावेन] svabhāvathī (-potānā bhāvathī) [शुभः वा अशुभः] shubh ke ashubh [न भवति] thato nathī (arthāt shubhāshubh bhāve pariṇamato ja nathī) [सर्वेषां जीवकायानां] to sarva jīvanikāyone [संसारः अपि] sansār paṇ [न विद्यते] vidyamān nathī em ṭhare!

ṭīkāḥ — jo ekānte em mānavāmān āve ke shubhāshubhabhāvarūp svabhāve (-potānā bhāve) svayam ātmā pariṇamato nathī, to sadāy sarvathā nirvighāt shuddhasvabhāve ja avasthit chhe em ṭhare; ane e rīte badhāy jīvasamūho, samasta bandhakāraṇothī rahit ṭharavāthī sansār- abhāvarūp svabhāvane līdhe nityamuktapaṇāne pāme arthāt nityamukta ṭhare! parantu te to svīkārī shakātun nathī; kāraṇ ke ātmā pariṇāmadharmavāḷo hovāthī, jem sphaṭikane jāsud-

Page 78 of 513
PDF/HTML Page 109 of 544
single page version

परिणामधर्मत्वेन स्फ टिकस्य जपातापिच्छरागस्वभावत्ववत् शुभाशुभस्वभावत्वद्योतनात् ।।४६।।

bhāvārthaḥ — jem shuddhanayathī koi jīv shubhāshubh bhāve pariṇamato nathī tem jo ashuddhanayathī paṇ na pariṇamato hoy to vyavahāranaye paṇ samasta jīvone sansārano abhāv thāy ane sau jīvo sadāy mukta ja ṭhare! parantu te to pratyakṣha viruddha chhe. māṭe jem kevaḷībhagavānane shubhāshubh pariṇāmono abhāv chhe tem sarva jīvone sarvathā shubhāshubh pariṇāmono abhāv na samajavo. 46.

have pharīne pāchhā prakr̥utane ( – chālu viṣhayane) anusarīne atīndriy gnānane sarvagnapaṇe abhinande chhe (arthāt atīndriy gnān sarvanun jāṇanār chhe em tenī prashansā kare chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [यत्] je gnān [ युगपद् ] yugapad [ समन्ततः ] sarvataḥ (sarva ātma- pradeshethī) [ तात्कालिकं] tātkālik [ इतरं ] ke atātkālik, [ विचित्रविषमं ] vichitra ( – anek prakāranā) ane viṣham (mūrta, amūrta ādi asamān jātinā) [ सर्वं अर्थं ] sarva padārthone [जानाति] jāṇe chhe, [ तद् ज्ञानं ] te gnānane [ क्षायिकं भणितम् ] kṣhāyik kahyun chhe.

Page 79 of 513
PDF/HTML Page 110 of 544
single page version

तत्कालकलितवृत्तिकमतीतोदर्ककालकलितवृत्तिकं चाप्येकपद एव समन्ततोऽपि सकलमप्यर्थजातं, पृथक्त्ववृत्तस्वलक्षणलक्ष्मीकटाक्षितानेकप्रकारव्यञ्जितवैचित्र्यमितरेतरविरोध- धापितासमानजातीयत्वोद्दामितवैषम्यं क्षायिकं ज्ञानं किल जानीयात् । तस्य हि क्रम- प्रवृत्तिहेतुभूतानां क्षयोपशमावस्थावस्थितज्ञानावरणीयकर्मपुद्गलानामत्यन्ताभावात्तात्कालि- कमतात्कालिकं वाप्यर्थजातं तुल्यकालमेव प्रकाशेत । सर्वतो विशुद्धस्य प्रतिनियत- देशविशुद्धेरन्तःप्लवनात् समन्ततोऽपि प्रकाशेत । सर्वावरणक्षयाद्देशावरणक्षयोपशमस्यान- वस्थानात्सर्वमपि प्रकाशेत । सर्वप्रकारज्ञानावरणीयक्षयादसर्वप्रकारज्ञानावरणीयक्षयोपशमस्य विलयनाद्विचित्रमपि प्रकाशेत । असमानजातीयज्ञानावरणक्षयात्समानजातीयज्ञानावरणीय- तदनन्तरं सर्वपरिज्ञाने सति एकपरिज्ञानं, एकपरिज्ञाने सति सर्वपरिज्ञानमित्यादिकथनरूपेण गाथापञ्चकपर्यन्तं व्याख्यानं करोति । तद्यथा --अत्र ज्ञानप्रपञ्चव्याख्यानं प्रकृतं तावत्तत्प्रस्तुतमनुसृत्य पुनरपि केवलज्ञानं सर्वज्ञत्वेन निरूपयति --जं यज्ज्ञानं कर्तृ जाणदि जानाति । कम् । अत्थं अर्थं

ṭīkāḥ — kṣhāyik gnān kharekhar ekī vakhate ja sarvataḥ (sarva ātmapradeshethī), tatkāḷ vartatā ke atīt -anāgat kāḷe vartatā samasta padārthone — ke jemanāmān *pr̥uthakpaṇe vartatān svalakṣhaṇorūp lakṣhmīthī ālokit anek prakārone līdhe vaichitrya pragaṭ thayun chhe ane jemanāmān paraspar virodhathī utpanna thatā asamānajātīyapaṇāne līdhe vaiṣhamya pragaṭ thayun chhe temane — jāṇe chhe. (ā ja vātane yuktipūrvak samajāve chheḥ) kramapravr̥uttinā hetubhūt, kṣhayopasham -avasthāmān rahelān gnānāvaraṇīy karmapudgalono tene (kṣhāyik gnānane) atyant abhāv hovāthī te tātkāḷik ke atātkāḷik padārthamātrane samakāḷe ja prakāshe chhe; (kṣhāyik gnān) sarvataḥ vishuddha hovāne līdhe pratinishchit deshonī ( – amuk niyat pradeshonī) vishuddhi (sarvataḥ vishuddhinī) andar ḍūbī jatī hovāthī te sarvataḥ paṇ (sarva ātmapradeshethī paṇ) prakāshe chhe; sarva āvaraṇanā kṣhayane līdhe desh -āvaraṇano kṣhayopasham nahi rahyo hovāthī te sarvane paṇ prakāshe chhe; sarvaprakāragnānāvaraṇanā kṣhayane līdhe ( – sarva prakāranā padārthone jāṇanārā gnānane āvaraṇamān nimittabhūt karmanā kṣhayane līdhe) asarvaprakāragnānāvaraṇano kṣhayopasham ( – amuk ja prakāranā padārthone jāṇanārā gnānane āvaraṇamān nimittabhūt karmono kṣhayopasham) vilay pāmyo hovāthī te vichitrane paṇ ( – anek prakāranā padārthone paṇ) prakāshe chhe; asamānajātīyagnānāvaraṇanā kṣhayane līdhe ( – asamān jātinā padārthone jāṇanārā gnānane āvaraṇamān nimittabhūt karmanā kṣhayane līdhe) samānajātīyagnānāvaraṇano kṣhayopasham ( – samān jātinā ja padārthone jāṇanārā gnānane āvaraṇamān nimittabhūt karmono *dravyonān bhinna bhinna vartatān evān nij nij lakṣhaṇo te dravyonī lakṣhmī – sampatti – shobhā chhe.

Page 80 of 513
PDF/HTML Page 111 of 544
single page version

क्षयोपशमस्य विनाशनाद्विषममपि प्रकाशेत । अलमथवातिविस्तरेण, अनिवारितप्रसरप्रकाश- शालितया क्षायिकज्ञानमवश्यमेव सर्वदा सर्वत्र सर्वथा सर्वमेव जानीयात् ।।४७।।

bhāvārthaḥ — kramapūrvak jāṇavun, niyat ātmapradeshethī ja jāṇavun, amukane ja jāṇavun — ityādi maryādāo mati -shrutādi kṣhāyopashamik gnānamān ja sambhave chhe. kṣhāyik gnān to amaryādit hovāthī yugapad sarva ātmapradeshethī traṇe kāḷanā paryāyo sahit sarva padārthone — te padārtho anek prakāranā ane viruddha jātinā hovā chhatān paṇ — jāṇe chhe arthāt kevaḷagnān ek ja samaye sarva ātmapradeshethī sarva dravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvane jāṇe chhe. 47.

anvayārthaḥ — [यः] je [युगपद्] ekīsāthe [त्रैकालिकान् त्रिभुवनस्थान्] traikālik tribhuvanastha ( – traṇe kāḷanā ane traṇe lokanā) [अर्थान्] padārthone [न विजानाति] jāṇato nathī, [तस्य] tene [सपर्ययं] paryāy sahit [एकं द्रव्यं वा] ek dravya paṇ [ज्ञातुं न शक्यं] jāṇavun shakya nathī.

Page 81 of 513
PDF/HTML Page 112 of 544
single page version

इह किलैकमाकाशद्रव्यमेकं धर्मद्रव्यमेकमधर्मद्रव्यमसंख्येयानि कालद्रव्याण्यनन्तानि जीवद्रव्याणि । ततोऽप्यनन्तगुणानि पुद्गलद्रव्याणि । तथैषामेव प्रत्येकमतीतानागतानुभूय- मानभेदभिन्ननिरवधिवृत्तिप्रवाहपरिपातिनोऽनन्ताः पर्यायाः । एवमेतत्समस्तमपि समुदितं ज्ञेयम् । इहैवैकं किंचिज्जीवद्रव्यं ज्ञातृ । अथ यथा समस्तं दाह्यं दहन् दहनः समस्तदाह्यहेतुक- समस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनाकारमात्मानं परिणमति, तथा समस्तं ज्ञेयं जानन् ज्ञाता समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकज्ञानाकारं चेतनत्वात् स्वानुभव- प्रत्यक्षमात्मानं परिणमति । एवं किल द्रव्यस्वभावः । यस्तु समस्तं ज्ञेयं न जानाति स समस्तं भणितम् । अभेदनयेन तदेव सर्वज्ञस्वरूपं तदेवोपादेयभूतानन्तसुखाद्यनन्तगुणानामाधारभूतं सर्व- प्रकारोपादेयरूपेण भावनीयम् इति तात्पर्यम् ।।४७।। अथ यः सर्वं न जानाति स एकमपि न जानातीति विचारयति — जो ण विजाणदि यः कर्ता नैव जानाति । कथम् । जुगवं युगपदेकक्षणे । कान् । अत्थे अर्थान् । कथंभूतान् । तिक्कालिगे त्रिकालपर्यायपरिणतान् । पुनरपि कथंभूतान् । तिहुवणत्थे त्रिभुवनस्थान् । णादुं तस्स ण सक्कं तस्य पुरुषस्य सम्बन्धि ज्ञानं ज्ञातुं समर्थं न भवति । किम् । दव्वं

ṭīkāḥ — ā vishvamān ek ākāshadravya chhe, ek dharmadravya chhe, ek adharmadravya chhe, asaṅkhya kāḷadravyo chhe, anant jīvadravyo chhe ane tenāthī paṇ anantagaṇān pudgaladravyo chhe; vaḷī temane ja pratyekane atīt, anāgat ane vartamān evā (traṇ) bhedothī bhedavāḷā ¹niravadhi ²vr̥uttipravāhanī andar paḍatā ( – samāi jatā) anant paryāyo chhe. e rīte ā badhoy (dravyo ne paryāyono) samudāy gney chhe. temān ja ek koī paṇ (game te) jīvadravya gnātā chhe. have ahīn, jem samasta dāhyane dahato agni samastadāhyahetuk ( – samasta dāhya jenun nimitta chhe evā) samastadāhyākāraparyāye pariṇamelun sakaḷ ek ³dahan jeno ⁴ākār chhe evā potārūpe ( – agnirūpe) pariṇame chhe, tem samasta gneyane jāṇato gnātā ( – ātmā) samastagneyahetuk samastagneyākāraparyāye pariṇamelun ⁵sakaḷ ek gnān jeno ⁴ākār chhe evā ⁶potārūpe — je chetanapaṇāne līdhe svānubhavapratyakṣha chhe te -rūpe — pariṇame chhe. ā pramāṇe kharekhar dravyano svabhāv chhe. parantu je samasta gneyane nathī jāṇato te (ātmā), jem samasta

pra. 11

Page 82 of 513
PDF/HTML Page 113 of 544
single page version

दाह्यमदहन् समस्तदाह्यहेतुकसमस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनाकारमात्मानं दहन इव समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकज्ञानाकारमात्मानं चेतनत्वात् स्वानुभव- प्रत्यक्षत्वेऽपि न परिणमति । एवमेतदायाति यः सर्वं न जानाति स आत्मानं न जानाति ।।४८।। ज्ञेयद्रव्यम् । किंविशिष्टम् । सपज्जयं अनन्तपर्यायसहितम् । कतिसंख्योपेतम् । एगं वा एकमपीति । तथा हि ---आकाशद्रव्यं तावदेकं, धर्मद्रव्यमेकं, तथैवाधर्मद्रव्यं च, लोकाकाशप्रमितासंख्येयकालद्रव्याणि, ततोऽनन्तगुणानि जीवद्रव्याणि, तेभ्योऽप्यनन्तगुणानि पुद्गलद्रव्याणि । तथैव सर्वेषां प्रत्येकमनन्त- पर्यायाः, एतत्सर्वं ज्ञेयं तावत्तत्रैकं विवक्षितं जीवद्रव्यं ज्ञातृ भवति । एवं तावद्वस्तुस्वभावः । तत्र यथा दहनः समस्तं दाह्यं दहन् सन् समस्तदाह्यहेतुकसमस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनस्वरूपमुष्ण- परिणततृणपर्णाद्याकारमात्मानं (स्वकीयस्वभावं) परिणमति, तथायमात्मा समस्तं ज्ञेयं जानन् सन् समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकाखण्डज्ञानरूपं स्वकीयमात्मानं परिणमति जानाति परिच्छिनत्ति । यथैव च स एव दहनः पूर्वोक्त लक्षणं दाह्यमदहन् सन् तदाकारेण न परिणमति, तथाऽऽत्मापि पूर्वोक्तलक्षणं समस्तं ज्ञेयमजानन् पूर्वोक्तलक्षणमेव सकलैकाखण्डज्ञानाकारं स्वकीयमात्मानं न परिणमति न जानाति न परिच्छिनत्ति । अपरमप्युदाहरणं दीयते ---यथा कोऽप्यन्धक आदित्यप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन्नादित्यमिव, प्रदीपप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन् प्रदीपमिव, दर्पणस्थ- बिम्बान्यपश्यन् दर्पणमिव, स्वकीयदृष्टिप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन् हस्तपादाद्यवयवपरिणतं स्वकीय- देहाकारमात्मानं स्वकीयदृष्टया न पश्यति, तथायं विवक्षितात्मापि केवलज्ञानप्रकाश्यान् पदार्थानजानन् dāhyane nahi dahato agni samastadāhyahetuk samastadāhyākāraparyāye pariṇamelun sakaḷ ek dahan jeno ākār chhe evā potārūpe pariṇamato nathī tem, samastagneyahetuk samasta- gneyākāraparyāye pariṇamelun sakaḷ ek gnān jeno ākār chhe evā potārūpe — pote chetanapaṇāne līdhe svānubhav -pratyakṣha hovā chhatān paṇ — pariṇamato nathī (arthāt potāne paripūrṇapaṇe anubhavato nathī — jāṇato nathī). ā rīte em phalit thāy chhe ke je sarvane jāṇato nathī te potāne ( – ātmāne) jāṇato nathī.

bhāvārthaḥ — je agni kāṣhṭa, tr̥uṇ, parṇa vagere samasta dāhyane dahato ( – bāḷato) nathī, teno dahanasvabhāv (kāṣhṭādi samasta dāhya jenun nimitta chhe evā) samastadāhyākāraparyāye nahi pariṇamato hovāthī adhūrārūpe pariṇame chhe — paripūrṇarūpe pariṇamato nathī, tethī paripūrṇa ek dahan jenun svarūp chhe evo te agni potāpaṇe ja pūrṇa rīte pariṇamato nathī; tevī ja rīte je ātmā samasta dravya -paryāyarūp samastagneyane jāṇato nathī, tenun gnān (samasta gney jenun nimitta chhe evā) samastagneyākāraparyāye nahi pariṇamatun hovāthī adhūrārūpe pariṇame chhe — paripūrṇarūpe pariṇamatun nathī, tethī paripūrṇa ek gnān jenun svarūp chhe evo te ātmā potāpaṇe ja pūrṇa rīte pariṇamato nathī arthāt potāne

Page 83 of 513
PDF/HTML Page 114 of 544
single page version

आत्मा हि तावत्स्वयं ज्ञानमयत्वे सति ज्ञातृत्वात् ज्ञानमेव । ज्ञानं तु प्रत्यात्मवर्ति प्रतिभासमयं महासामान्यम् । तत्तु प्रतिभासमयानन्तविशेषव्यापि । ते च सर्वद्रव्यपर्याय- सकलाखण्डैककेवलज्ञानरूपमात्मानमपि न जानाति । तत एतत्स्थितं यः सर्वं न जानाति स आत्मानमपि न जानातीति ।।४८।। अथैकमजानन् सर्वं न जानातीति निश्चिनोति --दव्वं द्रव्यं अणंतपज्जयं अनन्तपर्यायं एगं एकं अणंताणि दव्वजादीणि अनन्तानि द्रव्यजातीनि जो ण विजाणदि यो न विजानाति ja pūrṇa rīte anubhavato — jāṇato nathī. ā rīte siddha thayun ke je sarvane jāṇato nathī te ekane — potāne — (pūrṇa rīte) jāṇato nathī. 48.

*anvayārthaḥ — [यदि] jo [ अनन्तपर्यायं ] anant paryāyavāḷā [एकं द्रव्यं ] ek dravyane (-ātmadravyane) [अनन्तानि द्रव्यजातानि] tathā anant dravyasamūhane [युगपद् ] yugapad [न विजानाति] jāṇato nathī [सः] to te (puruṣh) [सर्वाणि] sarvane ( – anant dravyasamūhane) [कथं जानाति] kaī rīte jāṇī shake? (arthāt je ātmadravyane na jāṇato hoy te samasta dravyasamūhane na jāṇī shake.)

ṭīkāḥ — pratham to ātmā kharekhar svayam gnānamay hovāthī gnātāpaṇāne līdhe gnān ja chhe; ane gnān darek ātmāmān vartatun ( – rahelun) pratibhāsamay mahāsāmānya chhe. te (pratibhāsamay mahāsāmānya) pratibhāsamay anant visheṣhomān vyāpanārun chhe; ane te visheṣhonān

* ā gāthāno bījī rīte anvayārthaḥ — [यदि] jo [अनन्तपर्यायं ] anant paryāyavāḷā [एकं द्रव्यं ] ek dravyane (-ātmadravyane) [न विजानाति] jāṇato nathī [सः] to te (puruṣh) [ युगपद् ] yugapad [सर्वाणि अनन्तानि द्रव्यजातानि] sarva anant dravyasamūhane [कथं जानाति] kaī rīte jāṇī shake?

Page 84 of 513
PDF/HTML Page 115 of 544
single page version

निबन्धनाः । अथ यः सर्वद्रव्यपर्यायनिबन्धनानन्तविशेषव्यापिप्रतिभासमयमहासामान्यरूप- मात्मानं स्वानुभवप्रत्यक्षं न करोति स क थं प्रतिभासमयमहासामान्यव्याप्यप्रतिभासमयानन्त- विशेषनिबन्धनभूतसर्वद्रव्यपर्यायान् प्रत्यक्षीकुर्यात् । एवमेतदायाति य आत्मानं न जानाति स सर्वं न जानाति । अथ सर्वज्ञानादात्मज्ञानमात्मज्ञानात्सर्वज्ञानमित्यवतिष्ठते । एवं च सति ज्ञानमयत्वेन स्वसंचेतकत्वादात्मनो ज्ञातृज्ञेययोर्वस्तुत्वेनान्यत्वे सत्यपि प्रतिभासप्रतिभास्य- मानयोः स्वस्यामवस्थायामन्योन्यसंवलनेनात्यन्तमशक्यविवेचनत्वात्सर्वमात्मनि निखातमिव प्रतिभाति । यद्येवं न स्यात् तदा ज्ञानस्य परिपूर्णात्मसंचेतनाभावात् परिपूर्णस्यैकस्यात्मनोऽपि ज्ञानं न सिद्धयेत् ।।४९।। अनन्तद्रव्यसमूहान् किध सो सव्वाणि जाणादि कथं स सर्वान् जानाति जुगवं युगपदेकसमये, न कथमपीति । तथा हि --आत्मलक्षणं तावज्ज्ञानं तच्चाखण्डप्रतिभासमयं सर्वजीवसाधारणं महासामान्यम् । तच्च महासामान्यं ज्ञानमयानन्तविशेषव्यापि । ते च ज्ञानविशेषा अनन्तद्रव्यपर्यायाणां विषयभूतानां ( – bhedonān) nimitta sarva dravyaparyāyo chhe. have je puruṣh sarva dravyaparyāyo jemanān nimitta chhe evā anant visheṣhomān vyāpanārā pratibhāsamay mahāsāmānyarūp ātmāne svānubhavapratyakṣha karato nathī, te (puruṣh) pratibhāsamay mahāsāmānyavaḍe ¹vyāpya ( – vyapāvāyogya) je pratibhāsamay anant visheṣho temanān nimittabhūt sarva dravyaparyāyone kaī rīte pratyakṣha karī ( – jāṇī) shake? (na ja karī shake.) ā rīte em phalit thāy chhe ke je ātmāne jāṇato nathī te sarvane jāṇato nathī.

have tyāre em nakkī thāy chhe ke sarvanā gnānathī ātmānun gnān ane ātmānā gnānathī sarvanun gnān; ane ām hotān, ātmā gnānamayapaṇāne līdhe svasañchetak hovāthī, gnātā ane gneyanun vastupaṇe anyatva hovā chhatān pratibhās ane pratibhāsyamānanun potānī avasthāmān anyonya milan hovāne līdhe (arthāt gnān ane gney, ātmānī – gnānanī avasthāmān paraspar mishrit – ekamekarūp hovāne līdhe) temane bhinna karavā atyant ashakya hovāthī, badhuy jāṇe ke ātmāmān ²nikhāt (pesī gayun) hoy e rīte pratibhāse chhe — jaṇāy chhe. (ātmā gnānamay hovāthī potāne sañchete chhe — anubhave chhe — jāṇe chhe; ane potāne jāṇatān sarva gneyo — jāṇe ke teo gnānamān sthit hoy e rīte — jaṇāy chhe, kāraṇ ke gnānanī avasthāmānthī gneyākārone bhinna karavā ashakya chhe.) jo ām na hoy to (arthāt jo ātmā sarvane na jāṇe to) gnānane paripūrṇa ātmasañchetanano abhāv thavāthī paripūrṇa ek ātmānun paṇ gnān siddha na thāy. 1.gnānasāmānya vyāpak chhe ane gnānanā visheṣho – bhedo vyāpya chhe. te gnānavisheṣhonān nimitta gneyabhūt

sarva dravyo ane paryāyo chhe. 2.nikhāt = khodīne andar ūṇḍun ūtarī gayelun; andar pesī gayelun.

Page 85 of 513
PDF/HTML Page 116 of 544
single page version

bhāvārthaḥ — 48 ne 49mī gāthāmān em darshāvyun ke je sarvane jāṇato nathī te potāne jāṇato nathī, ane je potāne jāṇato nathī te sarvane jāṇato nathī. potānun gnān ane sarvanun gnān ekīsāthe ja hoy chhe. pote ane sarva — e bemānthī ekanun gnān hoy ane bījānun na hoy e asambhavit chhe.

ā kathan ekadesh gnānanī apekṣhāthī nathī parantu pūrṇa gnānanī (kevaḷagnānanī) apekṣhāthī chhe. 49.

anvayārthaḥ — [यदि] jo [ज्ञानिनः ज्ञानं ] ātmānun gnān [क्रमशः] kramashaḥ [अर्थान् प्रतीत्य] padārthone avalambīne [उत्पद्यते] utpanna thatun hoy [तद् ] to te (gnān) [न एव नित्यं भवति] nitya nathī, [न क्षायिकं ] kṣhāyik nathī, [न एव सर्वगतम् ] sarvagat nathī.

Page 86 of 513
PDF/HTML Page 117 of 544
single page version

यत्किल क्रमेणैकैकमर्थमालम्ब्य प्रवर्तते ज्ञानं तदेकार्थालम्बनादुत्पन्नमन्यार्थालम्बनात् प्रलीयमानं नित्यमसत्तथा कर्मोदयादेकां व्यक्तिं प्रतिपन्नं पुनर्व्यक्त्यन्तरं प्रतिपद्यमानं क्षायिक- मप्यसदनन्तद्रव्यक्षेत्रकालभावानाक्रान्तुमशक्तत्वात् सर्वगतं न स्यात् ।।५०।।

अथवा स्वसंवेदनज्ञानेनात्मा ज्ञायते, ततश्च भावना क्रियते, तया रागादिविकल्परहितस्व- संवेदनज्ञानभावनया केवलज्ञानं च जायते । इति नास्ति दोषः ।।४९।। अथ क्रमप्रवृत्तज्ञानेन सर्वज्ञो न भवतीति व्यवस्थापयति ---उप्पज्जदि जदि णाणं उत्पद्यते ज्ञानं यदि चेत् । कमसो क्रमशः सकाशात् । किंकिं

ṭīkāḥ — je gnān kramashaḥ ek ek padārthane avalambīne pravarte chhe te (gnān) ek padārthanā avalamban dvārā utpanna thaīne bījā padārthanā avalamban dvārā naṣhṭa thatun hovāthī nitya nahi hotun tathā karmodayane līdhe ek *vyaktine pāmī pachhī anya vyaktine pāmatun hovāthī kṣhāyik paṇ nahi hotun, anant dravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvane pahoñchī vaḷavāne ( – jāṇavāne) asamartha hovāne līdhe sarvagat nathī.

bhāvārthaḥ — krame pravartatun gnān anitya chhe, kṣhāyopashamik chhe; evā kramik gnānavāḷo puruṣh sarvagna hoī shake nahi. 50.

have yugapad pravr̥utti vaḍe ja gnānanun sarvagatatva siddha thāy chhe (arthāt akrame pravartatun gnān ja sarvagat hoī shake) em nakkī thāy chheḥ —

anvayārthaḥ — [त्रैकाल्यनित्यविषमं ] traṇe kāḷe sadāy viṣham (asamān jātinā), [ सर्वत्रसंभवं ] sarva kṣhetranā [ चित्रं ] ane anek prakāranā [ सकलं ] samasta padārthone [ जैनं ] jinadevanun gnān [ युगपद् जानाति ] yugapad jāṇe chhe. [अहो हि] aho! [ ज्ञानस्य माहात्म्यम् ] gnānanun māhātmya! *vyakti = pragaṭatā; visheṣh; bhed.

Page 87 of 513
PDF/HTML Page 118 of 544
single page version

क्षायिकं हि ज्ञानमतिशयास्पदीभूतपरममाहात्म्यम् । यत्तु युगपदेव सर्वार्थानालम्ब्य प्रवर्तते ज्ञानं तट्टङ्कोत्कीर्णन्यायावस्थितसमस्तवस्तुज्ञेयाकारतयाधिरोपितनित्यत्वं प्रतिपन्नसमस्त- व्यक्तित्वेनाभिव्यक्तस्वभावभासिक्षायिकभावं त्रैकाल्येन नित्यमेव विषमीकृतां सकलामपि सर्वार्थसंभूतिमनन्तजातिप्रापितवैचित्र्यां परिच्छिन्ददक्रमसमाक्रान्तानन्तद्रव्यक्षेत्रकालभावतया प्रकटीकृताद्भुतमाहात्म्यं सर्वगतमेव स्यात् ।।५१।। कृत्वा । अट्ठे पडुच्च ज्ञेयार्थानाश्रित्य । कस्य । णाणिस्स ज्ञानिनः आत्मनः । तं णेव हवदि णिच्चं उत्पत्तिनिमित्तभूतपदार्थविनाशे तस्यापि विनाश इति नित्यं न भवति । ण खाइगं ज्ञानावरणीय- कर्मक्षयोपशमाधीनत्वात् क्षायिकमपि न भवति । णेव सव्वगदं यत एव पूर्वोक्तप्रकारेण पराधीनत्वेन नित्यं न भवति, क्षयोपशमाधीनत्वेन क्षायिकं च न भवति, तत एव युगपत्समस्तद्रव्यक्षेत्रकालभावानां परिज्ञानसामर्थ्याभावात्सर्वगतं न भवति । अत एतत्स्थितं यद्ज्ञानं क्रमेणार्थान् प्रतीत्य जायते तेन सर्वज्ञो न भवति इति ।।५०।। अथ युगपत्परिच्छित्तिरूपज्ञानेनैव सर्वज्ञो भवतीत्यावेदयति ---जाणदि जानाति । किं कर्तृ । जोण्हं जैनज्ञानम् । कथम् । जुगवं युगपदेकसमये । अहो हि णाणस्स माहप्पं अहो हि स्फु टं जैनज्ञानस्य माहात्म्यं पश्यताम् । किं जानाति । अर्थमित्यध्याहारः । कथंभूतम् । तिक्कालणि- च्चविसयं त्रिकालविषयं त्रिकालगतं नित्यं सर्वकालम् । पुनरपि किंविशिष्टम् । सयलं समस्तम् । पुनरपि कथंभूतम् । सव्वत्थसंभवं सर्वत्र लोके संभवं समुत्पन्नं स्थितम् । पुनश्च किंरूपम् । चित्तं नानाजातिभेदेन विचित्रमिति । तथा हि --युगपत्सकलग्राहकज्ञानेन सर्वज्ञो भवतीति ज्ञात्वा किं कर्तव्यम् । ज्योतिष्क-

ṭīkāḥ — kharekhar kṣhāyik gnānanun, sarvotkr̥uṣhṭatānā sthānabhūt param māhātmya chhe; ane je gnān ekīsāthe ja sarva padārthone avalambīne pravarte chhe te gnān — potāmān samasta vastuonā gneyākāro *ṭaṅkotkīrṇanyāye sthit hovāthī jeṇe nityatva prāpta karyun chhe ane samasta vyaktio prāpta karī hovāthī jeṇe svabhāvaprakāshak kṣhāyikabhāv pragaṭ karyo chhe evun — traṇe kāḷe sadāy viṣham rahetā ( – asamānajātipaṇe pariṇamatā) ane anant prakārone līdhe vichitratāne pāmelā evā ākhāy sarva padārthonā samūhane jāṇatun thakun, akrame anant dravya -kṣhetra -kāḷ -bhāvane pahoñchī vaḷatun hovāthī jeṇe adbhut māhātmya pragaṭ karyun chhe evun sarvagat ja chhe.

bhāvārthaḥ — akrame pravartatun gnān ek gneyathī bījā gney pratye palaṭātun nahi hovāthī nitya chhe, potānī samasta shaktio khulī gaī hovāthī kṣhāyik chhe; āvā akramik gnānavāḷo puruṣh ja sarvagna hoī shake. sarvagnanā e gnānanun koī param adbhut māhātmya chhe. 51. *ṭaṅkotkīrṇanyāye = paththaramān ṭāṅkaṇāthī korelī ākr̥uti māphak

Page 88 of 513
PDF/HTML Page 119 of 544
single page version

इह खलु ‘उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा बंधमणुभवदि ।।’ इत्यत्र सूत्रे उदयगतेषु पुद्गलकर्मांशेषु सत्सु संचेतयमानो मन्त्रवादरससिद्धयादीनि यानि खण्डविज्ञानानि मूढजीवानां चित्तचमत्कारकारणानि परमात्मभावना- विनाशकानि च । तत्राग्रहं त्यक्त्वा जगत्त्रयकालत्रयसकलवस्तुयुगपत्प्रकाशकमविनश्वरमखण्डैक- प्रतिभासरूपं सर्वज्ञशब्दवाच्यं यत्केवलज्ञानं तस्यैवोत्पत्तिकारणभूतं यत्समस्तरागादिविकल्पजालेन रहितं सहजशुद्धात्मनोऽभेदज्ञानं तत्र भावना कर्तव्या, इति तात्पर्यम् ।।५१।। एवं केवलज्ञानमेव सर्वज्ञ इति कथनरूपेण गाथैका, तदनन्तरं सर्वपदार्थपरिज्ञानात्परमात्मज्ञानमिति प्रथमगाथा परमात्मज्ञानाच्च सर्वपदार्थपरिज्ञानमिति द्वितीया चेति । ततश्च क्रमप्रवृत्तज्ञानेन सर्वज्ञो न भवतीति प्रथमगाथा, युगपद्ग्राहकेण स भवतीति द्वितीया चेति समुदायेन सप्तमस्थले गाथापञ्चकं गतम् । अथ पूर्वं यदुक्तं

have gnānīne ( – kevaḷagnānī ātmāne) gnaptikriyāno sadbhāv hovā chhatān paṇ tene kriyānā phaḷarūp bandhano niṣhedh karatān upasanhār kare chhe (arthāt kevaḷagnānī ātmāne jāṇanakriyā hovā chhatān bandh thato nathī em kahī gnān -adhikār pūrṇa kare chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [आत्मा] (kevaḷagnānī) ātmā [तान् जानन् अपि] padārthone jāṇato hovā chhatān [न अपि परिणमति] te -rūpe pariṇamato nathī, [न गृह्णाति] temane grahato nathī [तेषु अर्थेषु न एव उत्पद्यते] ane te padārthorūpe utpanna thato nathī [तेन] tethī [अबंधकः प्रज्ञप्तः] tene abandhak kahyo chhe.

ṭīkāḥ — ahīn ¹‘उदयगदा कम्मंसा जिणवरवसहेहिं णियदिणा भणिया । तेसु विमूढो रत्तो दुट्ठो वा बंधमणुभवदि ।।’ e gāthāsūtramān, ‘udayagat pudgalakarmānshonī hayātīmān 1. juo gnānatattva-pragnāpananī 43mī gāthā.

Page 89 of 513
PDF/HTML Page 120 of 544
single page version

मोहरागद्वेषपरिणतत्वात् ज्ञेयार्थपरिणमनलक्षणया क्रियया युज्यमानः क्रियाफलभूतं बन्धम- नुभवति, न तु ज्ञानादिति प्रथममेवार्थपरिणमनक्रियाफलत्वेन बन्धस्य समर्थितत्वात् । तथा ‘गेण्हदि णेव ण मुंचदि ण परं परिणमदि केवली भगवं । पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं ।।’ इत्यर्थपरिणमनादिक्रियाणामभावस्य शुद्धात्मनो निरूपितत्वाच्चार्थानपरिणमतोऽ- गृह्णतस्तेष्वनुत्पद्यमानस्य चात्मनो ज्ञप्तिक्रियासद्भावेऽपि न खलु क्रियाफलभूतो बन्धः सिद्धयेत् ।।५२।। पदार्थपरिच्छित्तिसद्भावेऽपि रागद्वेषमोहाभावात् केवलिनां बन्धो नास्तीति तमेवार्थं प्रकारान्तरेण दृढीकुर्वन् ज्ञानप्रपञ्चाधिकारमुपसंहरति ---ण वि परिणमदि यथा स्वकीयात्मप्रदेशैः समरसीभावेन सह परिणमति तथा ज्ञेयरूपेण न परिणमति । ण गेण्हदि यथैव चानन्तज्ञानादिचतुष्टयरूपमात्मरूपमात्मरूपतया गृह्णाति तथा ज्ञेयरूपं न गृह्णाति । उप्पज्जदि णेव तेसु अट्ठेसु यथा च निर्विकारपरमानन्दैकसुखरूपेण स्वकीयसिद्धपर्यायेणोत्पद्यते तथैव च ज्ञेयपदार्थेषु नोत्पद्यते । किं कुर्वन्नपि । जाणण्णवि ते तान् ज्ञेयपदार्थान् स्वस्मात् पृथग्रूपेण जानन्नपि । स कः कर्ता । आदा मुक्तात्मा । अबंधगो तेण पण्णत्तो ततः कारणात्कर्मणामबन्धकः प्रज्ञप्त इति । तद्यथा --रागादिरहितज्ञानं बन्धकारणं न भवतीति ज्ञात्वा शुद्धात्मोपलम्भलक्षणमोक्षविपरीतस्य नारकादिदुःखकारणकर्मबन्धस्य कारणानीन्द्रियमनोजनितान्येकदेश- chetatān – jāṇatān – anubhavatān moh -rāg -dveṣhamān pariṇat thavāthī gneyārthapariṇamanasvarūp kriyā sāthe joḍāto thako ātmā kriyāphaḷabhūt bandhane anubhave chhe, paṇ gnānathī nahi’ em pratham ja arthapariṇamanakriyānā phaḷapaṇe bandhanun samarthan karavāmān āvyun chhe (arthāt bandh to padārthorūpe pariṇamavārūp kriyānun phaḷ chhe em nakkī karavāmān āvyun chhe) tathā ¹‘गेण्हदि णेव ण मुंचदि ण परं परिणमदि के वली भगवं। पेच्छदि समंतदो सो जाणदि सव्वं णिरवसेसं ।।’ e gāthāsūtramān shuddhātmāne arthapariṇamanādi kriyāono abhāv nirūpit karavāmān āvyo chhe tethī je (ātmā) padārthorūpe pariṇamato nathī, temane grahato nathī ane te -rūpe utpanna thato nathī te ātmāne gnaptikriyāno sadbhāv hovā chhatān paṇ kharekhar kriyāphaḷabhūt bandh siddha thato nathī.

bhāvārthaḥ — karmanā traṇ bhed pāḍavāmān āve chheḥ prāpya, vikārya ane nirvartya. kevaḷībhagavānanun prāpya karma, vikārya karma ane nirvartya karma gnān ja chhe, kāraṇ ke teo gnānane ja grahe chhe, gnānarūpe ja pariṇame chhe ane gnānarūpe ja ūpaje chhe. ā rīte gnān ja temanun karma chhe ane gnapti ja temanī kriyā chhe. ām hovāthī kevaḷībhagavānane bandh thato nathī, kāraṇ ke gnaptikriyā bandhanun kāraṇ nathī parantu gneyārthapariṇamanakriyā arthāt gney

1. juo gnānatattva-pragnāpananī 32mī gāthā. pra. 12