Page 90 of 513
PDF/HTML Page 121 of 544
single page version

अथ ज्ञानादभिन्नस्य सौख्यस्य स्वरूपं प्रपञ्चयन् ज्ञानसौख्ययोः हेयोपादेयत्वं चिन्तयति —

विज्ञानानि त्यक्त्वा सकलविमलकेवलज्ञानस्य कर्मबन्धाकारणभूतस्य यद्बीजभूतं निर्विकारस्वसंवेदनज्ञानं तत्रैव भावना कर्तव्येत्यभिप्रायः ।।५२।। एवं रागद्वेषमोहरहितत्वात्केवलिनां बन्धो नास्तीति कथनरूपेण ज्ञानप्रपञ्चसमाप्तिमुख्यत्वेन चैकसूत्रेणाष्टमस्थलं गतम् । padārtho sanmukh vr̥utti thavī ( – gney padārtho prati pariṇamavun) te bandhanun kāraṇ chhe. 52.

(have pūrvokta āshayane kāvya dvārā kahī, kevaḷagnānī ātmāno mahimā karī, ā gnān -adhikār pūrṇa karavāmān āve chheḥ)

arthaḥ — jeṇe karmone chhedī nākhyān chhe evo ā ātmā bhūt, vartamān ane bhāvi samasta vishvane (arthāt traṇe kāḷanā paryāyo sahit samasta padārthone) yugapad jāṇato hovā chhatān mohanā abhāvane līdhe pararūpe pariṇamato nathī, tethī have jenā samasta gneyākārone atyant vikasit gnaptinā vistār vaḍe pote pī gayo chhe evā traṇe lokanā padārthone pr̥uthak ane apr̥uthak prakāshato te gnānamūrti mukta ja rahe chhe.

upādeyapaṇun (arthāt kayun gnān tem ja sukh hey chhe ane kayun upādey chhe te) vichāre chheḥ —

Page 91 of 513
PDF/HTML Page 122 of 544
single page version

अत्र ज्ञानं सौख्यं च मूर्तमिन्द्रियजं चैकमस्ति । इतरदमूर्तमतीन्द्रियं चास्ति । तत्र यदमूर्तमतीन्द्रियं च तत्प्रधानत्वादुपादेयत्वेन ज्ञातव्यम् । तत्राद्यं मूर्ताभिः क्षायोपशमिकीभिरुप- योगशक्तिभिस्तथाविधेभ्य इन्द्रियेभ्यः समुत्पद्यमानं परायत्तत्वात् कादाचित्कं क्रमकृतप्रवृत्ति

करेदि करोति । स कः । लोगो लोकः । कथंभूतः । देवासुरमणुअरायसंबंधो देवासुरमनुष्य- राजसंबन्धः । पुनरपि कथंभूतः । भत्तो भक्तः । णिच्चं नित्यं सर्वकालम् । पुनरपि किंविशिष्टः । उवजुत्तो उपयुक्त उद्यतः । इत्थंभूतो लोकः कां करोति । णमाइं नमस्यां नमस्क्रियाम् । कस्य । तस्स तस्य पूर्वोक्तसर्वज्ञस्य । तं तहा वि अहं तं सर्वज्ञं तथा तेनैव प्रकारेणाहमपि ग्रन्थकर्ता नमस्करोमीति । अयमत्रार्थः ---यथा देवेन्द्रचक्रवर्त्यादयोऽनन्ताक्षयसुखादिगुणास्पदं सर्वज्ञस्वरूपं नमस्कुर्वन्ति, तथैवाह- मपि तत्पदाभिलाषी परमभक्त्या प्रणमामि ।।“२।। एवमष्टाभिः स्थलैर्द्वात्रिंशद्गाथास्तदनन्तरं नमस्कार- गाथा चेति समुदायेन त्रयस्त्रिंशत्सूत्रैर्ज्ञानप्रपञ्चनामा तृतीयोऽन्तराधिकारः समाप्तः । अथ सुख- प्रपञ्चाभिधानान्तराधिकारेऽष्टादश गाथा भवन्ति । अत्र पञ्चस्थलानि, तेषु प्रथमस्थले ‘अत्थि अमुत्तं’

anvayārthaḥ — [अर्थेषु ज्ञानं] padārtho sambandhī gnān [ अमूर्तं मूर्तं ] amūrta ke mūrta, [अतीन्द्रियं ऐन्द्रियं च अस्ति] atīndriy ke aindriy hoy chhe; [ च तथा सौख्यं ] ane e ja pramāṇe (amūrta ke mūrta, atīndriy ke aindriy) sukh hoy chhe. [ तेषु च यत् परं ] temān je pradhān – utkr̥uṣhṭa chhe [ तत् ज्ञेयम् ] te upādeyapaṇe jāṇavun.

ṭīkāḥ — ahīn, (gnān tem ja sukh be prakāranun chhe – ) ek gnān tem ja sukh mūrta ane ¹indriyaj chhe; ane bījun (gnān tem ja sukh) amūrta ane atīndriy chhe. temān je amūrta ane atīndriy chhe te pradhān hovāthī upādeyapaṇe jāṇavun.

tyān, pahelun gnān tem ja sukh mūrta evī kṣhāyopashamik upayogashaktio vaḍe tathāvidh (te te prakāranī) indriyo dvārā ūpajatun thakun parādhīn hovāthī ²kādāchitka, 1. indriyaj = indriyo dvārā utpanna thatun; aindriy. 2. kādāchitka = kadāchit — koī vār hoy evun; anitya.

Page 92 of 513
PDF/HTML Page 123 of 544
single page version

सप्रतिपक्षं सहानिवृद्धि च गौणमिति कृत्वा ज्ञानं च सौख्यं च हेयम् । इतरत्पुनरमूर्ताभि- श्चैतन्यानुविधायिनीभिरेकाकिनीभिरेवात्मपरिणामशक्तिभिस्तथाविधेभ्योऽतीन्द्रियेभ्यः स्वाभाविक- चिदाकारपरिणामेभ्यः समुत्पद्यमानमत्यन्तमात्मायत्तत्वान्नित्यं युगपत्कृतप्रवृत्ति निःप्रतिपक्ष- महानिवृद्धि च मुख्यमिति कृत्वा ज्ञानं सौख्यं चोपादेयम् ।।५३।। इत्याद्यधिकारगाथासूत्रमेकं, तदनन्तरमतीन्द्रियज्ञानमुख्यत्वेन ‘जं पेच्छदो’ इत्यादि सूत्रमेकं, अथेन्द्रियज्ञानमुख्यत्वेन ‘जीवो सयं अमुत्तो’ इत्यादि गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरमतीन्द्रियसुखमुख्यतया ‘जादं सयं’ इत्यादि गाथाचतुष्टयं, अथानन्तरमिन्द्रियसुखप्रतिपादनरूपेण गाथाष्टकम्, तत्राप्यष्टकमध्ये प्रथमत इन्द्रियसुखस्य दुःखत्वस्थापनार्थं ‘मणुआसुरा’ इत्यादि गाथाद्वयं, अथ मुक्तात्मनां देहाभावेऽपि सुखमस्तीति ज्ञापनार्थं देहः सुखकारणं न भवतीति कथनरूपेण ‘पप्पा इट्ठे विसये’ इत्यादि सूत्रद्वयं, तदनन्तरमिन्द्रियविषया अपि सुखकारणं न भवन्तीति कथनेन ‘तिमिरहरा’ इत्यादि गाथाद्वयम्, अतोऽपि सर्वज्ञनमस्कारमुख्यत्वेन ‘तेजोदिट्ठि’ इत्यादि गाथाद्वयम् । एवं पञ्चमस्थले अन्तरस्थलचतुष्टयं भवतीति सुखप्रपञ्चाधिकारे समुदायपातनिका ।। अथातीन्द्रियसुखस्योपादेयभूतस्य स्वरूपं प्रपञ्च- यन्नतीन्द्रियज्ञानमतीन्द्रियसुखं चोपादेयमिति, यत्पुनरिन्द्रियजं ज्ञानं सुखं च तद्धेयमिति प्रतिपादनरूपेण प्रथमतस्तावदधिकारस्थलगाथया स्थलचतुष्टयं सूत्रयति — अत्थि अस्ति विद्यते । किं कर्तृ । णाणं ज्ञानमिति भिन्नप्रक्रमो व्यवहितसम्बन्धः । किंविशिष्टम् । अमुत्तं मुत्तं अमूर्तं मूर्तं च । पुनरपि किंविशिष्टम् । अदिंदियं इंदियं च यदमूर्तं तदतीन्द्रियं मूर्तं पुनरिन्द्रियजम् । इत्थंभूतं ज्ञानमस्ति । केषु विषयेषु । अत्थेसु ज्ञेयपदार्थेषु, तहा सोक्खं च तथैव ज्ञानवदमूर्तमतीन्द्रियं मूर्तमिन्द्रियजं च सुखमिति । जं तेसु परं च तं णेयं यत्तेषु पूर्वोक्तज्ञानसुखेषु मध्ये परमुत्कृष्टमतीन्द्रियं तदुपादेयमिति ज्ञातव्यम् । तदेव ¹

arthāt chhoḍavāyogya chhe; ane bījun gnān tem ja sukh amūrta evī ⁴chaitanyānuvidhāyī ekalī ja ātmapariṇāmashaktio vaḍe tathāvidh atīndriy svābhāvik -chidākārapariṇāmo dvārā ūpajatun thakun atyant ātmādhīn hovāthī nitya, yugapad pravartatun, niḥpratipakṣha ane ahānivr̥uddhi chhe tethī mukhya chhe em samajīne upādey arthāt grahaṇ karavā yogya chhe. 53. 1. mūrtik indriyaj gnān krame pravarte chhe, yugapad thatun nathī; tem mūrtik indriyaj sukh paṇ krame thāy

chhe, ekīsāthe sarva indriyo dvārā ke sarva prakāre thatun nathī. 2. sapratipakṣha = pratipakṣha arthāt virodhī sahit. (mūrta indriyaj gnān tenā pratipakṣha – agnān – sahit

ja hoy chhe ane mūrta indriyaj sukh tenā pratipakṣhabhūt duḥkh sahit ja hoy chhe.) 3. sahānivr̥uddhi = hānivr̥uddhi sahit; vadhaghaṭavāḷun. 4. chaitanyānuvidhāyī = chaitanya -anuvidhāyī; chaitanyane anusarīne vartanārī; chaitanyane anukūḷapaṇe —

Page 93 of 513
PDF/HTML Page 124 of 544
single page version

अतीन्द्रियं हि ज्ञानं यदमूर्तं यन्मूर्तेष्वप्यतीन्द्रियं यत्प्रच्छन्नं च तत्सकलं विव्रियते — अमूर्ताभिः क्षायिकीभिरतीन्द्रियाभिश्चिदानन्दैकलक्षणाभिः शुद्धात्मशक्तिभिरुत्पन्नत्वा- दतीन्द्रियज्ञानं सुखं चात्माधीनत्वेनाविनश्वरत्वादुपादेयमिति; पूर्वोक्तामूर्तशुद्धात्मशक्तिभ्यो विलक्षणाभिः क्षायोपशमिकेन्द्रियशक्तिभिरुत्पन्नत्वादिन्द्रियजं ज्ञानं सुखं च परायत्तत्वेन विनश्वरत्वाद्धेयमिति तात्पर्यम् ।।५३।। एवमधिकारगाथया प्रथमस्थलं गतम् । अथ पूर्वोक्तमुपादेयभूतमतीन्द्रियज्ञानं विशेषेण व्यक्तीकरोति — जं यदतीन्द्रियं ज्ञानं कर्तृ । पेच्छदो प्रेक्षमाणपुरुषस्य जानाति । किम् । अमुत्तं अमूर्त- मतीन्द्रियनिरुपरागसदानन्दैकसुखस्वभावं यत्परमात्मद्रव्यं तत्प्रभृति समस्तामूर्तद्रव्यसमूहं मुत्तेसु अदिंदियं च मूर्तेषु पुद्गलद्रव्येषु यदतीन्द्रियं परमाण्वादि । पच्छण्णं कालाणुप्रभृतिद्रव्यरूपेण प्रच्छन्नं व्यवहित- मन्तरितं, अलोकाकाशप्रदेशप्रभृति क्षेत्रप्रच्छन्नं, निर्विकारपरमानन्दैकसुखास्वादपरिणतिरूपपरमात्मनो वर्तमानसमयगतपरिणामास्तत्प्रभृतयो ये समस्तद्रव्याणां वर्तमानसमयगतपरिणामास्ते कालप्रच्छन्नाः, तस्यैव परमात्मनः सिद्धरूपशुद्धव्यञ्जनपर्यायः शेषद्रव्याणां च ये यथासंभवं व्यञ्जनपर्यायास्तेष्वन्त-

have atīndriy sukhanā sādhanabhūt ( – kāraṇarūp) atīndriy gnān upādey chhe — em tene prashanse chheḥ —

anvayārthaḥ — [ प्रेक्षमाणस्य यत् ] dekhanāranun je gnān [ अमूर्तं ] amūrtane, [ मूर्तेषु ] mūrta padārthomān paṇ [ अतीन्द्रियं ] atīndriyane, [ च प्रच्छन्नं ] ane prachchhannane [ सकलं ] e badhāyane — [ स्वकं च इतरत् ] sva tem ja parane — dekhe chhe, [ तद् ज्ञानं ] te gnān [ प्रत्यक्षं भवति ] pratyakṣha chhe.

Page 94 of 513
PDF/HTML Page 125 of 544
single page version

स्वपरविकल्पान्तःपाति प्रेक्षत एव । तस्य खल्वमूर्तेषु धर्माधर्मादिषु, मूर्तेष्वप्यतीन्द्रियेषु परमाण्वादिषु, द्रव्यप्रच्छन्नेषु कालादिषु, क्षेत्रप्रच्छन्नेष्वलोकाकाशप्रदेशादिषु, कालप्रच्छन्नेष्व- सांप्रतिकपर्यायेषु, भावप्रच्छन्नेषु स्थूलपर्यायान्तर्लीनसूक्ष्मपर्यायेषु सर्वेष्वपि स्वपरव्यवस्था- व्यवस्थितेष्वस्ति द्रष्टृत्वं, प्रत्यक्षत्वात् । प्रत्यक्षं हि ज्ञानमुद्भिन्नानन्तशुद्धिसन्निधानमनादि- सिद्धचैतन्यसामान्यसंबन्धमेकमेवाक्षनामानमात्मानं प्रति नियतमितरां सामग्रीममृगयमाण- मनन्तशक्तिसद्भावतोऽनन्ततामुपगतं दहनस्येव दाह्याकाराणां ज्ञानस्य ज्ञेयाकाराणामन- र्भूताः प्रतिसमयप्रवर्तमानषट्प्रकारप्रवृद्धिहानिरूपा अर्थपर्याया भावप्रच्छन्ना भण्यन्ते । सयलं तत्पूर्वोक्तं समस्तं ज्ञेयं द्विधा भवति । कथमिति चेत् । सगं च इदरं किमपि यथासंभवं स्वद्रव्यगतं इतरत्परद्रव्यगतं च । तदुभयं यतः कारणाज्जानाति तेन कारणेन तं णाणं तत्पूर्वोक्तज्ञानं हवदि भवति । कथंभूतम् । पच्चक्खं प्रत्यक्षमिति । अत्राहं शिष्यः — ज्ञानप्रपञ्चाधिकारः पूर्वमेव गतः, अस्मिन् सुखप्रपञ्चाधिकारे सुखमेव कथनीयमिति । परिहारमाह — यदतीन्द्रियं ज्ञानं पूर्वं भणितं तदेवाभेदनयेन सुखं भवतीति ज्ञापनार्थं, अथवा ज्ञानस्य मुख्यवृत्त्या तत्र हेयोपादेयचिन्ता नास्तीति ज्ञापनार्थं वा । एवमतीन्द्रियज्ञानमुपादेयमिति chhe, te badhāyane — ke je sva ane par e be bhedomān samāy chhe temane — atīndriy gnān avashya dekhe chhe. amūrta evān je dharmāstikāy adharmāstikāy vagere, mūrta padārthomān paṇ atīndriy evā je paramāṇu vagere, tathā dravye prachchhanna evān je kāḷ vagere ( – dravya apekṣhāe gupta evān je kāḷ, dharmāstikāy vagere), kṣhetre prachchhanna evā je alokākāshanā pradesh vagere, kāḷe prachchhanna evā je ¹asāmpratik paryāyo tathā bhāve prachchhanna evā je sthūl paryāyomān ²antarlīn sūkṣhma paryāyo, te badhāyanun — ke je sva ane par e bhedothī vibhakta chhe temanun — kharekhar te atīndriy gnānane draṣhṭāpaṇun chhe (arthāt te badhāyane te atīndriy gnān dekhe chhe) kāraṇ ke te (atīndriy gnān) pratyakṣha chhe. jene anant shuddhino sadbhāv pragaṭ thayo chhe evā, chaitanya -sāmānya sāthe anādisiddha sambandhavāḷā ek ja ³‘akṣha’nāmanā ātmā prati je niyat chhe (arthāt je gnān ātmāne ja vaḷagelun chhe — ātmā dvārā sīdhun pravarte chhe), je (indriyādi) anya sāmagrī shodhatun nathī ane je anant shaktinā sadbhāvane līdhe anantatāne ( – behadapaṇāne) pāmyun chhe evā te pratyakṣha gnānane — jem dāhyākāro dahanane atikramatā nathī tem gneyākāro gnānane nahi 1. asāmpratik = atātkālik; vartamānakālīn nahi evā; atīt – anāgat. 2. antarlīn = andar līn thayelā; antarmagna. 3. ātmānun nām ‘akṣha’ paṇ chhe. (indriyagnān akṣha eṭale indriy dvārā jāṇe chhe; atīndriy pratyakṣha

Page 95 of 513
PDF/HTML Page 126 of 544
single page version

तिक्रमाद्यथोदितानुभावमनुभवत्तत् केन नाम निवार्येत । अतस्तदुपादेयम् ।।५४।।

इन्द्रियज्ञानं हि मूर्तोपलम्भकं मूर्तोपलभ्यं च । तद्वान् जीवः स्वयममूर्तोऽपि कथनमुख्यत्वेनैकगाथया द्वितीयस्थलं गतम् ।।५४।। अथ हेयभूतस्येन्द्रियसुखस्य कारणत्वादल्प- विषयत्वाच्चेन्द्रियज्ञानं हेयमित्युपदिशति ---जीवो सयं अमुत्तो जीवस्तावच्छक्तिरूपेण शुद्धद्रव्यार्थिक- ¹

rokī shake? (arthāt koī na rokī shake.) āthī te (atīndriy gnān) upādey chhe 54.

have indriyasukhanā sādhanabhūt ( – kāraṇarūp) indriyagnān hey chhe — em tene ninde chheḥ —

anvayārthaḥ — [ स्वयं अमूर्तः ] svayam amūrta evo [ जीवः ] jīv [ मूर्तिगतः ] mūrta sharīrane prāpta thayo thako [ तेन मूर्तेन ] te mūrta sharīr vaḍe [ योग्यं मूर्तं ] yogya mūrta padārthane [ अवगृह्य ] avagrahīne ( — indriyagrahaṇayogya mūrta padārthano ²avagrah karīne) [ तद् ] tene [ जानाति ] jāṇe chhe [ वा न जानाति ] athavā nathī jāṇato ( — koī vār jāṇe chhe ane koī vār nathī jāṇato).

ṭīkāḥ — indriyagnānane ³upalambhak paṇ mūrta chhe ane ⁴upalabhya paṇ mūrta chhe. e 1. gneyākāro gnānane oḷaṅgī shakatā nathī — gnānanī had bahār jaī shakatā nathī, gnānamān jaṇāī

ja jāy chhe. 2. matignānathī koī padārthane jāṇavānī sharūāt thatān pratham ja avagrah thāy chhe kāraṇ ke matignān

avagrah, īhā, avāy ane dhāraṇā — e kramathī jāṇe chhe. 3. upalambhak = jaṇāvanār; jāṇavāmān nimittabhūt. (indriyagnānane padārtho jāṇavāmān nimittabhūt mūrta

Page 96 of 513
PDF/HTML Page 127 of 544
single page version

पञ्चेन्द्रियात्मकं शरीरं मूर्तमुपागतस्तेन ज्ञप्तिनिष्पत्तौ बलाधाननिमित्ततयोपलम्भकेन मूर्तेन मूर्तं स्पर्शादिप्रधानं वस्तूपलभ्यतामुपागतं योग्यमवगृह्य कदाचित्तदुपर्युपरि शुद्धिसंभवादवगच्छति, कदाचित्तदसंभवान्नावगच्छति, परोक्षत्वात् । परोक्षं हि ज्ञानमतिदृढतराज्ञानतमोग्रन्थिगुण्ठ- नान्निमीलितस्यानादिसिद्धचैतन्यसामान्यसंबन्धस्याप्यात्मनः स्वयं परिच्छेत्तुमर्थमसमर्थस्यो- पात्तानुपात्तपरप्रत्ययसामग्रीमार्गणव्यग्रतयात्यन्तविसंष्ठुलत्वमवलम्बमानमनन्तायाः शक्तेः परि- स्खलनान्नितान्तविक्लवीभूतं महामोहमल्लस्य जीवदवस्थत्वात् परपरिणतिप्रवर्तिताभिप्रायमपि पदे पदे प्राप्तविप्रलम्भमनुपलम्भसंभावनामेव परमार्थतोऽर्हति । अतस्तद्धेयम् ।।५५।। नयेनामूर्तातीन्द्रियज्ञानसुखस्वभावः, पश्चादनादिबन्धवशात् व्यवहारनयेन मुत्तिगदो मूर्तशरीरगतो मूर्तशरीरपरिणतो भवति । तेण मुत्तिणा तेन मूर्तशरीरेण मूर्तशरीराधारोत्पन्नमूर्तद्रव्येन्द्रियभावेन्द्रियाधारेण मुत्तं मूर्तं वस्तु ओगेण्हित्ता अवग्रहादिकेन क्रमकरणव्यवधानरूपं कृत्वा जोग्गं तत्स्पर्शादिमूर्तं वस्तु । indriyagnānavāḷo jīv pote amūrta hovā chhatān mūrta evā pañchendriyātmak sharīrane prāpta thayo thako, gnapti nīpajavāmān baḷ -dhāraṇanun nimitta thatun hovāthī je upalambhak chhe evā te mūrta (sharīr) vaḍe mūrta evī ¹sparshādipradhān vastune — ke je yogya hoy arthāt je (indriyo dvārā) upalabhya hoy tene — avagrahīne, kadāchit tenāthī upar uparanī ( – avagrahathī āgaḷ āgaḷanī) shuddhinā sadbhāvane līdhe tene jāṇe chhe ane kadāchit avagrahathī upar uparanī shuddhinā asadbhāvane līdhe nathī jāṇatun, kāraṇ ke te (indriyagnān) parokṣha chhe. parokṣha gnān, chaitanyasāmānya sāthe (ātmāne) anādisiddha sambandh hovā chhatān je ati draḍhatar agnānarūp ²tamogranthi vaḍe avarāī javāthī biḍāī gayo chhe evo ātmā padārthane svayam jāṇavāne asamartha hovāthī ³upātta ane ⁴anupātta par -padārthorūp sāmagrīne shodhavānī vyagratāthī atyant chañchaḷ – taral – asthir vartatun thakun, anant shaktithī chyut thayun hovāthī atyant ⁵viklav vartatun thakun, mahā mohamalla jīvato hovāthī parapariṇatino ( – parane pariṇamāvavāno) abhiprāy karatun hovā chhatān pade pade ( – ḍagale ḍagale) chhetarātun thakun, paramārthe agnān gaṇāvāne ja yogya chhe. āthī te hey chhe.

bhāvārthaḥ — indriyagnān indriyonā nimittathī mūrta sthūl indriyagochar padārthone ja gnānanā kṣhāyopashamik ughāḍ anusār jāṇī shake chhe. parokṣha evun te indriyagnān 1. sparshādipradhān = sparsha, ras, gandh vagere guṇo jemān mukhya chhe evī. 2. tamogranthi = andhakārano gaṭhṭho; andhakārano samūh. 3. upātta = meḷavelā. (indriy, man vagere upātta par padārtho chhe.) 4. anupātta = aṇameḷavelā. (prakāsh vagere anupātta par padārtha chhe.) 5. viklav = khinna; duḥkhī; gabharāyelun.

Page 97 of 513
PDF/HTML Page 128 of 544
single page version

इन्द्रियाणां हि स्पर्शरसगन्धवर्णप्रधानाः शब्दश्च ग्रहणयोग्याः पुद्गलाः । अथेन्द्रियैर्युग- कतंभूतम् । इन्द्रियग्रहणयोग्यइन्द्रियग्रहणयोग्यम् । जाणदि वा तं ण जाणादि स्वावरणक्षयोपशमयोग्यं किमपि स्थूलं जानाति, विशेषक्षयोपशमाभावात् सूक्ष्मं न जानातीति । अयमत्र भावार्थः — इन्द्रियज्ञानं यद्यपि व्यवहारेण प्रत्यक्षं भण्यते, तथापि निश्चयेन केवलज्ञानापेक्षया परोक्षमेव । परोक्षं तु यावतांशेन सूक्ष्मार्थं न जानाति तावतांशेन चित्तखेदकारणं भवति । खेदश्च दुःखं, ततो दुःखजनकत्वादिन्द्रियज्ञानं हेयमिति ।।५५।। अथ चक्षुरादीन्द्रियज्ञानं रूपादिस्वविषयमपि युगपन्न जानाति तेन कारणेन हेयमिति indriy, prakāsh ādi bāhya sāmagrīne shodhavārūp vyagratāne ( – asthiratāne) līdhe atishay chañchaḷ – kṣhubdha chhe, alpa shaktivāḷun hovāthī khedakhinna chhe, par padārthone pariṇamāvavāno abhiprāy karatun hovā chhatān pagale pagale ṭhagāy chhe (kāraṇ ke par padārtho ātmāne ādhīn pariṇamatā nathī); tethī paramārthe to te gnān ‘agnān’ nāmane ja yogya chhe. māṭe te hey chhe. 55.

have, indriyo mātra potānā viṣhayomān paṇ yugapad nahi pravartatī hovāthī indriyagnān hey ja chhe em nakkī kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [स्पर्शः] sparsha, [रसः च] ras, [गन्धः] gandh, [वर्णः] varṇa [शब्दः च] ane shabda — [ पुद्गलाः ] ke jeo pudgal chhe teo — [अक्षाणां भवन्ति] indriyonā viṣhayo chhe. [ तानि अक्षाणि ] (parantu) te indriyo [ तान् ] temane (paṇ) [ युगपद् ] yugapad [ न एव गृह्णन्ति ] grahatī ( – jāṇatī) nathī.

* sparsha, ras, gandh ane varṇa — e pudgalanā mukhya guṇo chhe. pra. 13

Page 98 of 513
PDF/HTML Page 129 of 544
single page version

पत्तेऽपि न गृह्यन्ते, तथाविधक्षयोपशमनशक्तेरसंभवात् । इन्द्रियाणां हि क्षयोपशमसंज्ञिकायाः परिच्छेत्र्याः शक्तेरन्तरङ्गायाः काकाक्षितारकवत् क्रमप्रवृत्तिवशादनेकतः प्रकाशयितुमसमर्थत्वा- त्सत्स्वपि द्रव्येन्द्रियद्वारेषु न यौगपद्येन निखिलेन्द्रियार्थावबोधः सिद्धयेत्, परोक्षत्वात् ।।५६।। निश्चिनोति — फासो रसो य गंधो वण्णो सद्दो य पोग्गला होंति स्पर्शरसगन्धवर्णशब्दाः पुद्गला मूर्ता भवन्ति । ते च विषयाः । केषाम् । अक्खाणं स्पर्शनादीन्द्रियाणां । ते अक्खा तान्यक्षाणीन्द्रियाणी कर्तृणि जुगवं ते णेव गेण्हंति युगपत्तान् स्वकीयविषयानपि न गृह्णन्ति न जानन्तीति । अयमत्राभिप्रायः — यथा सर्वप्रकारोपादेयभूतस्यानन्तसुखस्योपादानकारणभूतं के वलज्ञानं युगपत्समस्तं वस्तु जानत्सत् जीवस्य सुखकारणं तथेदमिन्द्रियज्ञानं स्वकीयविषयेऽपि युगपत्परिज्ञानाभावात्सुखकारणं न भवति ।।५६।। teo — indriyo vaḍe grahāvāyogya ( – jaṇāvāyogya) chhe. (parantu) indriyo vaḍe teo paṇ yugapad grahātā ( – jaṇātā) nathī, kāraṇ ke kṣhayopashamanī te prakāranī shakti nathī. indriyone je kṣhayopasham nāmanī antaraṅg ( – andaranī) jāṇanārī shakti te kāgaḍānī āṅkhanā ḍoḷānī jem krame pravartatī hovāne līdhe anekataḥ prakāshavāne ( – ekīsāthe anek viṣhayone jāṇavāne) asamartha chhe tethī dravyendriy -dvāro vidyamān hovā chhatān samasta indriyonā viṣhayonun ( – viṣhayabhūt padārthonun) gnān ekīsāthe thatun nathī, kāraṇ ke indriyagnān parokṣha chhe.

bhāvārthaḥ — kāgaḍāne āṅkh be hoy chhe paṇ pūtaḷī ( – kīkī) ek ja hoy chhe. je āṅkhathī kāgaḍāne jovun hoy chhe te āṅkhamān pūtaḷī āvī jāy chhe; te vakhate te bījī āṅkhathī joī shakato nathī. ām hovā chhatān pūtaḷī eṭalī jhaḍapathī be āṅkhomān phare chhe ke banne āṅkhomān judī judī pūtaḷī hoy em lokone lāge chhe. vāstavik rīte pūtaḷī ek ja hoy chhe. āvī ja dashā kṣhāyopashamik gnānanī chhe. dravya- indriyarūpī dvāro to pāñch chhe paṇ kṣhāyopashamik gnān ek vakhate ek indriy dvārā ja jāṇī shake chhe; te vakhate bījī indriyo dvārā kārya thatun nathī. kṣhāyopashamik gnān jyāre netra dvārā varṇane jāṇavānun ( – jovānun) kārya karatun hoy chhe tyāre te shabda, gandh, ras ke sparshane jāṇī shakatun nathī arthāt jyāre te gnānano upayog netra dvārā varṇa jovāmān rokāyo hoy chhe tyāre kān par shā shabdo paḍe chhe, nākamān kevī gandh āve chhe vagere khyāl raheto nathī. joke gnānano upayog ek viṣhayamānthī bījā viṣhayamān jhaḍapathī palaṭāto hovāthī jāṇe ke badhā viṣhayo ekīsāthe jaṇātā hoy em sthūl draṣhṭie jotān lāge chhe topaṇ sūkṣhma draṣhṭithī jotān kṣhāyopashamik gnān ek vakhate ek ja indriy dvārā pravartatun spaṣhṭa rīte bhāse chhe. ā rīte indriyo potānā viṣhayomān paṇ krame pravartatī hovāthī parokṣha evun indriyagnān hey chhe. 56.

Page 99 of 513
PDF/HTML Page 130 of 544
single page version

आत्मानमेव केवलं प्रति नियतं किल प्रत्यक्षम् । इदं तु व्यतिरिक्तास्तित्वयोगितया परद्रव्यतामुपगतैरात्मनः स्वभावतां मनागप्यसंस्पृशद्भिरिन्द्रियैरुपलभ्योपजन्यमानं न नामात्मनः प्रत्यक्षं भवितुमर्हति ।।५७।। अथेन्द्रियज्ञानं प्रत्यक्षं न भवतीति व्यवस्थापयति — परदव्वं ते अक्खा तानि प्रसिद्धान्यक्षाणीन्द्रियाणि पर- द्रव्यं भवन्ति । कस्य । आत्मनः । णेव सहावो त्ति अप्पणो भणिदा योऽसौ विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभाव आत्मनः संबन्धी तत्स्वभावानि निश्चयेन न भणितानीन्द्रियाणि । कस्मात् । भिन्नास्तित्वनिष्पन्नत्वात् । उवलद्धं तेहि उपलब्धं ज्ञातं यत्पञ्चेन्द्रियविषयभूतं वस्तु तैरिन्द्रियैः कधं पच्चक्खं अप्पणो होदि तद्वस्तु कथं प्रत्यक्षं भवत्यात्मनो, न कथमपीति । तथैव च नानामनोरथव्याप्तिविषये प्रतिपाद्यप्रतिपादकादिविकल्प- जालरूपं यन्मनस्तदपीन्द्रियज्ञानवन्निश्चयेन परोक्षं भवतीति ज्ञात्वा किं कर्तव्यम् । सकलैकाखण्डप्रत्यक्ष-

anvayārthaḥ — [तानि अक्षाणि] te indriyo [परद्रव्यं] paradravya chhe, [आत्मनः स्वभावः इति] temane ātmānā svabhāvarūp [न एव भणितानि] kahī nathī; [तैः] temanā vaḍe [उपलब्धं] jaṇāyelun [आत्मनः] ātmāne [प्रत्यक्षं] pratyakṣha [कथं भवति] kaī rīte hoy?

ṭīkāḥ — je kevaḷ ātmā prati ja niyat hoy te (gnān) kharekhar pratyakṣha chhe. ā (indriyagnān) to, je bhinna astitvavāḷī hovāthī paradravyapaṇāne pāmī chhe (arthāt paradravyarūp chhe) ane ātmasvabhāvapaṇāne jarā paṇ sparshatī nathī (arthāt ātmānā svabhāvarūp leshamātra paṇ nathī) evī indriyo vaḍe upalabdhi karīne ( – evī indriyonā nimittathī padārthone jāṇīne) ūpaje chhe tethī te (indriyagnān) ātmāne pratyakṣha hoī shake nahi.

Page 100 of 513
PDF/HTML Page 131 of 544
single page version

यत्तु खलु परद्रव्यभूतादन्तःकरणादिन्द्रियात्परोपदेशादुपलब्धेः संस्कारादालोकादेर्वा प्रतिभासमयपरमज्योतिःकारणभूते स्वशुद्धात्मस्वरूपभावनासमुत्पन्नपरमाह्लादैकलक्षणसुखसंवित्त्याकार- परिणतिरूपे रागादिविकल्पोपाधिरहिते स्वसंवेदनज्ञाने भावना कर्तव्या इत्यभिप्रायः ।।५७।। अथ पुनरपि प्रकारान्तरेण प्रत्यक्षपरोक्षलक्षणं कथयति — जं परदो विण्णाणं तं तु परोक्खं ति भणिदं यत्परतः सकाशाद्विज्ञानं परिज्ञानं भवति तत्पुनः परोक्षमिति भणितम् । केषु विषयेषु । अट्ठेसु ज्ञेयपदार्थेषु । जदि

bhāvārthaḥ — je sīdhun ātmā dvārā ja jāṇe chhe te gnān pratyakṣha chhe. indriyagnān to paradravyarūp indriyo dvārā jāṇe chhe tethī te pratyakṣha nathī. 57.

anvayārthaḥ — [परतः] par dvārā thatun [ यत् ] je [ अर्थेषु विज्ञानं ] padārtho sambandhī vignān [ तत् तु] te to [परोक्षं इति भणितं] parokṣha kahevāmān āvyun chhe; [ यदि ] jo [ केवलेन जीवेन ] kevaḷ jīv vaḍe ja [ ज्ञातं भवति हि ] jāṇavāmān āve [ प्रत्यक्षम् ] to te gnān pratyakṣha chhe.

ṭīkāḥ — nimittapaṇāne pāmelān (arthāt nimittarūp banelān) evān je paradravya- bhūt ¹antaḥkaraṇ, indriy, ²paropadesh, ³upalabdhi, ⁴sanskār ke ⁵prakāshādik, temanā dvārā 1. antaḥkaraṇ = man 2. paropadesh = anyano upadesh 3. upalabdhi = gnānāvaraṇīy karmanā kṣhayopashamanā nimitte ūpajelī padārthone jāṇavānī shakti.

(ā ‘labdha’shakti jyāre ‘upayukta’ thāy tyāre ja padārtha jaṇāy.) 4. sanskār = pūrve jāṇelā padārthonī dhāraṇā 5. chakṣhuindriy dvārā rūpī padārthane jovāmān prakāsh paṇ nimittarūp thāy chhe.

Page 101 of 513
PDF/HTML Page 132 of 544
single page version

निमित्ततामुपगतात् स्वविषयमुपगतस्यार्थस्य परिच्छेदनं तत् परतः प्रादुर्भवत्परोक्षमित्या- लक्ष्यते । यत्पुनरन्तःकरणमिन्द्रियं परोपदेशमुपलब्धिं संस्कारमालोकादिकं वा समस्तमपि परद्रव्यमनपेक्ष्यात्मस्वभावमेवैकं कारणत्वेनोपादाय सर्वद्रव्यपर्यायजातमेकपद एवाभिव्याप्य प्रवर्तमानं परिच्छेदनं तत् केवलादेवात्मनः संभूतत्वात् प्रत्यक्षमित्यालक्ष्यते । इह हि सहजसौख्यसाधनीभूतमिदमेव महाप्रत्यक्षमभिप्रेतमिति ।।५८।।

केवलेण णादं हवदि हि यदि केवलेनासहायेन ज्ञातं भवति हि स्फु टम् । केन कर्तृभूतेन । जीवेण जीवेन । तर्हि पच्चक्खं प्रत्यक्षं भवतीति । अतो विस्तरः — इन्द्रियमनःपरोपदेशालोकादिबहिरङ्गनिमित्तभूतात्तथैव च ज्ञानावरणीयक्षयोपशमजनितार्थग्रहणशक्तिरूपाया उपलब्धेरर्थावधारणरूपसंस्काराच्चान्तरङ्गकारणभूतात्- सकाशादुत्पद्यते यद्विज्ञानं तत्पराधीनत्वात्परोक्षमित्युच्यते । यदि पुनः पूर्वोक्तसमस्तपरद्रव्यमनपेक्ष्य केवलाच्छुद्धबुद्धैकस्वभावात्परमात्मनः सकाशात्समुत्पद्यते ततोऽक्षनामानमात्मानं प्रतीत्योत्पद्यमानत्वा- त्प्रत्यक्षं भवतीति सूत्राभिप्रायः ।।५८।। एवं हेयभूतेन्द्रियज्ञानकथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन तृतीयस्थलं गतम् । अथाभेदनयेन पञ्चविशेषणविशिष्टं केवलज्ञानमेव सुखमिति प्रतिपादयति — जादं जातं thatun je svaviṣhayabhūt padārthanun gnān, te par dvārā ¹prādurbhāv pāmatun hovāthī ‘parokṣha’ tarīke oḷakhāy chhe; ane antaḥkaraṇ, indriy, paropadesh, upalabdhi, sanskār ke prakāshādik — e badhāy paradravyanī apekṣhā rākhyā vinā ek ātmasvabhāvane ja kāraṇapaṇe grahīne sarva dravya -paryāyonā samūhamān ekīvakhate ja vyāpīne pravartatun je gnān, te kevaḷ ātmā dvārā ja utpanna thatun hovāthī ‘pratyakṣha’ tarīke oḷakhāy chhe.

ahīn (ā gāthāmān) sahaj sukhanā sādhanabhūt evun ā ja mahāpratyakṣha gnān ichchhavāmān āvyun chhe — upādey mānavāmān āvyun chhe (em āshay samajavo). 58.

Page 102 of 513
PDF/HTML Page 133 of 544
single page version

स्वयं जातत्वात्, समन्तत्वात्, अनन्तार्थविस्तृतत्वात्, विमलत्वात्, अवग्रहादि- रहितत्वाच्च प्रत्यक्षं ज्ञानं सुखमैकान्तिकमिति निश्चीयते, अनाकुलत्वैकलक्षणत्वात्सौख्यस्य । यतो हि परतो जायमानं पराधीनतया, असमंतमितरद्वारावरणेन, कतिपयार्थप्रवृत्तमितरार्थ- बुभुत्सया, समलमसम्यगवबोधेन, अवग्रहादिसहितं क्रमकृतार्थग्रहणखेदेन परोक्षं ज्ञानमत्यन्त- उत्पन्नम् । किं कर्तृ । णाणं केवलज्ञानम् । कथं जातम् । सयं स्वयमेव । पुनरपि किंविशिष्टम् । समंतं परिपूर्णम् । पुनरपि किंरूपम् । अणंतत्थवित्थडं अनन्तार्थविस्तीर्णम् । पुनः कीदृशम् । विमलं संशयादिमल-

anvayārthaḥ — [ स्वयं जातं ] svayam ( – potāthī ja) ūpajatun, [ समंतं ] samant (arthāt sarva pradeshethī jāṇatun), [ अनन्तार्थविस्तृतं ] anant padārthomān vistr̥ut, [ विमलं ] vimaḷ [ तु ] ane [ अवग्रहादिभिः रहितं ] avagrahādithī rahit — [ ज्ञानं ] evun gnān [ ऐकान्तिकं सुखं ] ekāntik sukh chhe [ इति भणितम् ] em (sarvagnadeve) kahyun chhe.

ṭīkāḥ — (1) ‘svayam ūpajatun’ hovāthī, (2) ¹‘samant’ hovāthī, (3)‘anant padārthomān vistr̥ut’ hovāthī, (4) ‘vimaḷ’ hovāthī ane (5) ‘avagrahādi rahit’ hovāthī, pratyakṣha gnān ²ekāntik sukh chhe em nakkī thāy chhe, kāraṇ ke sukhanun anākuḷatā ja ek lakṣhaṇ chhe.

dvāronā āvaraṇane līdhe, (3) ‘(mātra) keṭalāk padārthomān pravartatun’ thakun ⁴itar padārthone jāṇavānī ichchhāne līdhe, (4) ‘samaḷ’ hovāthī asamyak avabodhane līdhe ( — karmamaḷavāḷun hovāthī sanshay -vimoh -vibhram sahit jāṇavāne līdhe), ane (5) ‘avagrahādi sahit’ hovāthī krame thatā ⁵padārthagrahaṇanā khedane līdhe ( – ā kāraṇone līdhe), parokṣha gnān atyant ākuḷ chhe; tethī te paramārthe sukh nathī. 1. samant = chāre taraph — sarva bhāgamān vartatun; sarva ātmapradeshethī jāṇatun; samasta; ākhun; akhaṇḍ. 2. ekāntik = paripūrṇa; chhevaṭanun; ekalun; sarvathā. 3. parokṣha gnān khaṇḍit chhe arthāt amuk pradesho dvārā ja jāṇe chhe, jem ke — varṇa āṅkh jeṭalā pradesho

dvārā ja (indriyagnānathī) jaṇāy chhe; anya dvāro bandh chhe. 4. itar = anya; bījā; te sivāyanā. 5. padārthagrahaṇ arthāt padārthano bodh ekīsāthe na thatān avagrah, īhā vagere kramapūrvak thato hovāthī

Page 103 of 513
PDF/HTML Page 134 of 544
single page version

माकुलं भवति । ततो न तत् परमार्थतः सौख्यम् । इदं तु पुनरनादिज्ञानसामान्य- स्वभावस्योपरि महाविकाशेनाभिव्याप्य स्वत एव व्यवस्थितत्वात्स्वयं जायमानमात्माधीनतया, समन्तात्मप्रदेशान् परमसमक्षज्ञानोपयोगीभूयाभिव्याप्य व्यवस्थितत्वात्समन्तम् अशेषद्वारा- पावरणेन, प्रसभं निपीतसमस्तवस्तुज्ञेयाकारं परमं वैश्वरूप्यमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वादनन्तार्थ- विस्तृतम् समस्तार्थाबुभुत्सया, सकलशक्तिप्रतिबन्धककर्मसामान्यनिःक्रान्ततया परिस्पष्ट- प्रकाशभास्वरं स्वभावमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वाद्विमलम् सम्यगवबोधेन, युगपत्समर्पित- त्रैसमयिकात्मस्वरूपं लोकालोकमभिव्याप्य व्यवस्थितत्वादवग्रहादिरहितम् क्रमकृतार्थग्रहण- खेदाभावेन प्रत्यक्षं ज्ञानमनाकुलं भवति । ततस्तत्पारमार्थिकं खलु सौख्यम् ।।५९।। रहितम् । पुनरपि कीदृक् । रहियं तु ओग्गहादिहिं अवग्रहादिरहितं चेति । एवं पञ्चविशेषणविशिष्टं यत्केवलज्ञानं सुहं ति एगंतियं भणिदं तत्सुखं भणितम् । कथंभूतम् । ऐकान्तिकं नियमेनेति । तथाहि — परनिरपेक्षत्वेन चिदानन्दैकस्वभावं निजशुद्धात्मानमुपादानकारणं कृत्वा समुत्पद्यमानत्वात्स्वयं जायमानं

ane ā pratyakṣha gnān to anākuḷ chhe, kāraṇ ke — (1) anādi gnānasāmānyarūp svabhāv upar mahā vikāsathī vyāpīne svataḥ ( – potāthī) ja rahyun hovāthī ‘svayam ūpaje chhe’ tethī ātmādhīn chhe (ane ātmādhīn hovāthī ākuḷatā thatī nathī); (2) samasta ātmapradeshomān, param ¹samakṣha gnānopayogarūp thaī, vyāpī rahelun hovāthī ‘samant chhe’ tethī asheṣh dvāro khullān thayān chhe (ane e rīte koī dvār bandh nahi hovāthī ākuḷatā thatī nathī); (3) samasta vastuonā gneyākārone atyant pī gayun hovāne līdhe param ²vividhatāmān vyāpīne rahelun hovāthī ‘anant padārthomān vistr̥ut chhe’ tethī sarva padārthone jāṇavānī ichchhāno abhāv chhe (ane e rīte koī padārthane jāṇavānī ichchhā nahi hovāthī ākuḷatā thatī nathī); (4) (gnānamānthī) sakaḷ shaktine rokanārun karmasāmānya nīkaḷī gayun hovāne līdhe (gnān) ³parispaṣhṭa prakāsh vaḍe prakāshamān ( – tejasvī) svabhāvamān vyāpīne rahyun hovāthī ‘vimaḷ chhe’ tethī samyakpaṇe ( – barābar) jāṇe chhe (ane e rīte sanshayādirahitapaṇe jāṇavāne līdhe ākuḷatā thatī nathī); tathā (5) jemaṇe traṇe kāḷanun potānun svarūp yugapad samarpit karyun chhe ( – ekīsamaye jaṇāvyun chhe) evā lokālokamān vyāpīne rahyun hovāthī ‘avagrahādi rahit chhe’ tethī krame thatā padārthagrahaṇanā khedano abhāv chhe. — ā pramāṇe (uparyukta pāñch kāraṇe) pratyakṣha gnān anākuḷ chhe. tethī kharekhar te pāramārthik sukh chhe. 1. samakṣha = pratyakṣha 2. param vividhatā = samastapadārthasamūh ke je anant vividhatāmay chhe. 3. parispaṣhṭa = sarva prakāre spaṣhṭa; atyant spaṣhṭa.

Page 104 of 513
PDF/HTML Page 135 of 544
single page version

अथ केवलस्यापि परिणामद्वारेण खेदस्य संभवादैकान्तिकसुखत्वं नास्तीति प्रत्याचष्टे —

अत्र को हि नाम खेदः कश्च परिणामः कश्च केवलसुखयोर्व्यतिरेकः, यतः केवलस्यैकान्तिक सुखत्वं न स्यात् । खेदस्यायतनानि घातिकर्माणि, न नाम केवलं परिणाम- सत्, सर्वशुद्धात्मप्रदेशाधारत्वेनोत्पन्नत्वात्समस्तं सर्वज्ञानाविभागपरिच्छेदपरिपूर्णं सत्, समस्तावरण- क्षयेनोत्पन्नत्वात्समस्तज्ञेयपदार्थग्राहकत्वेन विस्तीर्णं सत्, संशयविमोहविभ्रमरहितत्वेन सूक्ष्मादिपदार्थ- परिच्छित्तिविषयेऽत्यन्तविशदत्वाद्विमलं सत्, क्रमकरणव्यवधानजनितखेदाभावादवग्रहादिरहितं च सत्, यदेवं पञ्चविशेषणविशिष्टं क्षायिकज्ञानं तदनाकुलत्वलक्षणपरमानन्दैकरूपपारमार्थिकसुखात्संज्ञालक्षण- प्रयोजनादिभेदेऽपि निश्चयेनाभिन्नत्वात्पारमार्थिकसुखं भण्यते – इत्यभिप्रायः ।।५९।। अथानन्तपदार्थ- परिच्छेदनात्केवलज्ञानेऽपि खेदोऽस्तीति पूर्वपक्षे सति परिहारमाह – जं केवलं ति णाणं तं सोक्खं

have ‘kevaḷagnānane paṇ pariṇām dvārā *khedano sambhav hovāthī kevaḷagnān ekāntik sukh nathī’ evā abhiprāyanun khaṇḍan kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [यत् ] je [केवलम् इति ज्ञानं] ‘kevaḷ’ nāmanun gnān chhe [तत् सौख्यं] te sukh chhe. [परिणामः च] pariṇām paṇ [सः च एव] te ja chhe. [तस्य खेदः न भणितः] tene khed kahyo nathī (arthāt kevaḷagnānamān sarvagnadeve khed kahyo nathī) [यस्मात् ] kāraṇ ke [घातीनि] ghātikarmo [क्षयं जातानि] kṣhay pāmyān chhe.

ṭīkāḥ — ahīn (kevaḷagnānanī bābatamān), (1) khed sho, (2) pariṇām shā tathā (3) kevaḷagnān ane sukhano vyatirek ( – bhed) sho, ke jethī kevaḷagnānane ekāntik sukhapaṇun na hoy? * khed = thāk; santāp; duḥkh.

Page 105 of 513
PDF/HTML Page 136 of 544
single page version

मात्रम् । घातिकर्माणि हि महामोहोत्पादकत्वादुन्मत्तकवदतस्मिंस्तद्बुद्धिमाधाय परिच्छेद्यमर्थं प्रत्यात्मानं यतः परिणामयन्ति, ततस्तानि तस्य प्रत्यर्थं परिणम्य परिणम्य श्राम्यतः खेदनिदानतां प्रतिपद्यन्ते । तदभावात्कुतो हि नाम केवले खेदस्योद्भेदः । यतश्च त्रिसमया- वच्छिन्नसकलपदार्थपरिच्छेद्याकारवैश्वरूप्यप्रकाशनास्पदीभूतं चित्रभित्तिस्थानीयमनन्तस्वरूपं स्वयमेव परिणमत्केवलमेव परिणामः । ततः कुतोऽन्यः परिणामो यद्द्वारेण खेदस्यात्मलाभः । यतश्च समस्तस्वभावप्रतिघाताभावात्समुल्लसितनिरङ्कुशानन्तशक्तितया सकलं त्रैकालिकं लोका- लोकाकारमभिव्याप्य कूटस्थत्वेनात्यन्तनिःप्रकम्पं व्यवस्थितत्वादनाकुलतां सौख्यलक्षण- यत्केवलमिति ज्ञानं तत्सौख्यं भवति, तस्मात् खेदो तस्स ण भणिदो तस्य केवलज्ञानस्य खेदो दुःखं न भणितम् । तदपि कस्मात् । जम्हा घादी खयं जादा यस्मान्मोहादिघातिकर्माणि क्षयं गतानि । तर्हि तस्यानन्तपदार्थपरिच्छित्तिपरिणामो दुःखकारणं भविष्यति । नैवम् । परिणमं च सो चेव तस्य केवलज्ञानस्य संबन्धी परिणामश्च स एव सुखरूप एवेति । इदानीं विस्तरः — ज्ञानदर्शनावरणोदये सति युगपदर्थान् ज्ञातुमशक्यत्वात् क्रमकरणव्यवधानग्रहणे खेदो भवति, आवरणद्वयाभावे सति युगपद्ग्रहणे केवलज्ञानस्य खेदो नास्तीति सुखमेव । तथैव तस्य भगवतो जगत्त्रयकालत्रयवर्तिसमस्तपदार्थ- युगपत्परिच्छित्तिसमर्थमखण्डैकरूपं प्रत्यक्षपरिच्छित्तिमयं स्वरूपं परिणमत्सत् केवलज्ञानमेव परिणामो, न

(1) khedanān āyatano ( – sthāno) ghātikarmo chhe, kevaḷ pariṇāmamātra nahi. ghātikarmo mahā mohanān utpādak hovāthī dhatūrānī māphak ¹atatmān tatbuddhi dhāraṇ karāvī ātmāne gney padārtha prati pariṇamāve chhe, tethī te ghātikarmo, darek padārtha prati pariṇamī pariṇamīne thākatā te ātmāne khedanān kāraṇ thāy chhe. temano (ghātikarmono) abhāv hovāthī kevaḷagnānamān khedanun pragaṭavun kyāthī thāy? (2) vaḷī traṇ kāḷarūp traṇ bhedo jemān pāḍavāmān āve chhe evā samasta padārthonā gneyākārorūp vividhatāne prakāshavānā sthānabhūt kevaḷagnān, chītarelī bhīntanī māphak, anantasvarūpe pote ja pariṇamatun hovāthī kevaḷagnān ja pariṇām chhe. māṭe anya pariṇām kyān chhe ke je dvārā khedanī utpatti thāy? (3) vaḷī kevaḷagnān samasta

²svabhāvapratighātanā abhāvane līdhe niraṅkush anant shakti ullasī hovāthī sakaḷ trikāḷik lokālok -ākāramān vyāpīne ³kūṭasthapaṇe atyant niṣhkamp rahyun chhe tethī ātmāthī 1. atatmān tatbuddhi = vastu je -svarūpe na hoy te -svarūpe hovānī mānyatā; jem ke — jaḍamān chetanabuddhi

(arthāt jaḍamān chetananī mānyatā), duḥkhamān sukhabuddhi vagere. 2. pratighāt = vighna; rukāvaṭ; haṇāvun te; ghāt. 3. kūṭastha = sarvakāḷe ek rūpe rahenārun; achaḷ. (kevaḷagnān sarvathā apariṇāmī nathī; parantu te ek

pra. 14

Page 106 of 513
PDF/HTML Page 137 of 544
single page version

भूतामात्मनोऽव्यतिरिक्तां बिभ्राणं केवलमेव सौख्यम् । ततः कुतः केवलसुखयोर्व्यतिरेकः । अतः सर्वथा केवलं सुखमैकान्तिकमनुमोदनीयम् ।।६०।। च केवलज्ञानाद्भिन्नपरिणामोऽस्ति येन खेदो भविष्यति । अथवा परिणामविषये द्वितीयव्याख्यानं क्रियते ---युगपदनन्तपदार्थपरिच्छित्तिपरिणामेऽपि वीर्यान्तरायनिरवशेषक्षयादनन्तवीर्यत्वात् खेदकारणं नास्ति, तथैव च शुद्धात्मसर्वप्रदेशेषु समरसीभावेन परिणममानानां सहजशुद्धानन्दैकलक्षणसुख- रसास्वादपरिणतिरूपामात्मनः सकाशादभिन्नामनाकुलतां प्रति खेदो नास्ति । संज्ञालक्षणप्रयोजनादि- भेदेऽपि निश्चयेनाभेदरूपेण परिणममानं केवलज्ञानमेव सुखं भण्यते । ततः स्थितमेतत्केवलज्ञानाद्भिन्नं सुखं नास्ति । तत एव केवलज्ञाने खेदो न संभवतीति ।।६०।। अथ पुनरपि केवलज्ञानस्य सुखस्वरूपतां प्रकारान्तरेण दृढयति — णाणं अत्थंतगयं ज्ञानं केवलज्ञानमर्थान्तगतं ज्ञेयान्तप्राप्तं । लोयालोएसु वित्थडा abhinna evī, sukhanā lakṣhaṇabhūt anākuḷatā dharatun thakun kevaḷagnān ja sukh chhe. māṭe kevaḷagnān ane sukhano vyatirek kyān chhe?

āthī ‘kevaḷagnān ekāntik sukh chhe’ em sarvathā anumodavāyogya chhe ( – ānandathī sammat karavāyogya chhe).

bhāvārthaḥ — ‘kevaḷagnānamān paṇ pariṇām thayā karatā hovāthī thāk lāge ane tethī duḥkh thāy; māṭe kevaḷagnān ekāntik sukh kaī rīte hoī shake?’ evī shaṅkānun ahīn samādhān karavāmān āvyun chheḥ

(1) pariṇāmamātra thākanun ke duḥkhanun kāraṇ nathī, paṇ ghātikarmonā nimitte thatā par -sanmukh pariṇām thākanān ke duḥkhanān kāraṇ chhe. kevaḷagnānamān ghātikarmo avidyamān hovāthī tyān thāk ke duḥkh nathī. (2) vaḷī kevaḷagnān pote ja pariṇāmashīl chhe; pariṇaman kevaḷagnānanun svarūp ja chhe, upādhi nathī. pariṇāmano nāsh thāy to kevaḷagnānano ja nāsh thāy. ā rīte pariṇām kevaḷagnānanun sahaj svarūp hovāthī kevaḷagnānane pariṇām dvārā khed hoī shake nahi — hoto nathī. (3) vaḷī kevaḷagnān ākhā trikāḷik lokālokanā ākārane ( – samasta padārthonā trikāḷik gneyākārasamūhane) sarvadā aḍolapaṇe jāṇatun thakun atyant niṣhkamp – sthir – akṣhubdha – anākuḷ chhe; ane anākuḷ hovāthī sukhī chhe — sukhasvarūp chhe, kāraṇ ke anākuḷatā sukhanun ja lakṣhaṇ chhe. ām kevaḷagnān ane akṣhubdhatā – anākuḷatā bhinna nahi hovāthī kevaḷagnān ane sukh bhinna nathī.

ā rīte (1) ghātikarmonā abhāvane līdhe, (2) pariṇām koī upādhi nahi hovāne līdhe, ane (3) kevaḷagnān niṣhkamp – sthir – anākuḷ hovāne līdhe, kevaḷagnān sukhasvarūp ja chhe. 60.

Page 107 of 513
PDF/HTML Page 138 of 544
single page version

स्वभावप्रतिघाताभावहेतुकं हि सौख्यम् । आत्मनो हि दृशिज्ञप्ती स्वभावः, तयोर्लोका- लोकविस्तृतत्वेनार्थान्तगतत्वेन च स्वच्छन्दविजृम्भितत्वाद्भवति प्रतिघाताभावः । ततस्तद्धेतुकं सौख्यमभेदविवक्षायां केवलस्य स्वरूपम् । किंच केवलं सौख्यमेव; सर्वानिष्टप्रहाणात्, दिट्ठी लोकालोकयोर्विस्तृता दृष्टिः केवलदर्शनम् । णट्ठमणिट्ठं सव्वं अनिष्टं दुःखमज्ञानं च तत्सर्वं नष्टं । इट्ठं पुण जं हि तं लद्धं इष्टं पुनर्यद् ज्ञानं सुखं च हि स्फु टं तत्सर्वं लब्धमिति । तद्यथा – स्वभावप्रतिघाताभाव- हेतुकं सुखं भवति । स्वभावो हि केवलज्ञानदर्शनद्वयं, तयोः प्रतिघात आवरणद्वयं, तस्याभावः केवलिनां, ततः कारणात्स्वभावप्रतिघाताभावहेतुकमक्षयानन्तसुखं भवति । यतश्च परमानन्दैकलक्षण-

have pharīne paṇ ‘kevaḷ (arthāt kevaḷagnān) sukhasvarūp chhe’ em nirūpaṇ karatān upasanhār kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [ज्ञानं] gnān [अर्थान्तगतं] padārthonā pārane pāmelun chhe [दृष्टिः] ane darshan [लोकालोकेषु विस्तृता] lokālokamān vistr̥ut chhe; [सर्वं अनिष्टं] sarva aniṣhṭa [नष्टं] nāsh pāmyun chhe [पुनः] ane [यत् तु] je [इष्टं] iṣhṭa chhe [तत्] te sarva [लब्धं] prāpta thayun chhe. (tethī kevaḷ arthāt kevaḷagnān sukhasvarūp chhe.)

ṭīkāḥ — sukhanun kāraṇ svabhāvapratighātano abhāv chhe. ātmāno svabhāv darshan- gnān chhe; (kevaḷadashāmān) temanā ( – darshanagnānanā) pratighātano abhāv chhe, kāraṇ ke darshan lokālokamān vistr̥ut hovāthī ane gnān padārthonā pārane pāmelun hovāthī teo (darshan -gnān) svachchhandapaṇe ( – svatantratāthī, aṅkush vagar, koīthī dabāyā vinā) khīlelān chhe. (ām darshanagnānarūp svabhāvanā pratighātano abhāv chhe) tethī svabhāvanā pratighātano abhāv jenun kāraṇ chhe evun sukh abhedavivakṣhāmān kevaḷanun svarūp chhe.

Page 108 of 513
PDF/HTML Page 139 of 544
single page version

सर्वेष्टोपलम्भाच्च । यतो हि केवलावस्थायां सुखप्रतिपत्तिविपक्षभूतस्य दुःखस्य साधनतामुप- गतमज्ञानमखिलमेव प्रणश्यति, सुखस्य साधनीभूतं तु परिपूर्णं ज्ञानमुपजायते, ततः केवलमेव सौख्यमित्यलं प्रपञ्चेन ।।६१।।

सुखप्रतिपक्षभूतमाकुलत्वोत्पादकमनिष्टं दुःखमज्ञानं च नष्टं, यतश्च पूर्वोक्तलक्षणसुखाविनाभूतं त्रैलोक्योदरविवरवर्तिसमस्तपदार्थयुगपत्प्रकाशकमिष्टं ज्ञानं च लब्धं, ततो ज्ञायते केवलिनां ज्ञानमेव सुखमित्यभिप्रायः ।।६१।। अथ पारमार्थिकसुखं केवलिनामेव, संसारिणां ये मन्यन्ते तेऽभव्या इति निरूपयति — णो सद्दहंति नैव श्रद्दधति न मन्यन्ते । किम् । सोक्खं निर्विकारपरमाह्लादैकसुखम् । कथंभूतं न मन्यन्ते । सुहेसु परमं ति सुखेषु मध्ये तदेव परमसुखम् । केषां संबन्धि यत्सुखम् । विगदघादीणं विगतघातिकर्मणां केवलिनाम् । किं कृत्वापि न मन्यन्ते । सुणिदूण ‘जादं सयं समत्तं’ इत्यादि- पूर्वोक्तगाथात्रयकथितप्रकारेण श्रुत्वापि । ते अभव्वा ते अभव्याः । ते हि जीवा वर्तमानकाले

(bījī rīte kevaḷanun sukhasvarūpapaṇun samajāvavāmān āve chheḥ) vaḷī, kevaḷ arthāt kevaḷagnān sukh ja chhe, kāraṇ ke sarva aniṣhṭano nāsh thayo chhe ane sarva iṣhṭanī prāpti thaī chhe. kevaḷ -avasthāmān, sukhopalabdhinā vipakṣhabhūt je duḥkh tenā sādhanabhūt agnān ākhuny nāsh pāme chhe ane sukhanā sādhanabhūt paripūrṇa gnān ūpaje chhe, tethī kevaḷ ja sukh chhe. visheṣh vistārathī bas thāo. 61.

anvayārthaḥ — ‘[ विगतघातिनां ] jemanān ghātikarmo nāsh pāmyān chhe temanun [ सौख्यं ] sukh [ सुखेषु परमं ] (sarva) sukhomān param arthāt utkr̥uṣhṭa chhe’ [ इति श्रुत्वा ] evun vachan sāmbhaḷīne [ न श्रद्दधति ] jeo tene shraddhatā nathī [ ते अभव्याः ] teo abhavya chhe; [ भव्याः वा ] ane bhavyo [ तत् ] teno [ प्रतीच्छन्ति ] svīkār ( – ādar, shraddhā) kare chhe.

Page 109 of 513
PDF/HTML Page 140 of 544
single page version

इह खलु स्वभावप्रतिघातादाकुलत्वाच्च मोहनीयादिकर्मजालशालिनां सुखाभासे- ऽप्यपारमार्थिकी सुखमिति रूढिः । केवलिनां तु भगवतां प्रक्षीणघातिकर्मणां स्वभाव- प्रतिघाताभावादनाकुलत्वाच्च यथोदितस्य हेतोर्लक्षणस्य च सद्भावात्पारमार्थिकं सुखमिति श्रद्धेयम् । न किलैवं येषां श्रद्धानमस्ति ते खलु मोक्षसुखसुधापानदूरवर्तिनो मृगतृष्णाम्भो- भारमेवाभव्याः पश्यन्ति । ये पुनरिदमिदानीमेव वचः प्रतीच्छन्ति ते शिवश्रियो भाजनं समासन्नभव्याः भवन्ति । ये तु पुरा प्रतीच्छन्ति ते तु दूरभव्या इति ।।६२।। सम्यक्त्वरूपभव्यत्वव्यक्त्यभावादभव्या भण्यन्ते, न पुनः सर्वथा । भव्वा वा तं पडिच्छंति ये वर्तमानकाले सम्यक्त्वरूपभव्यत्वव्यक्तिपरिणतास्तिष्ठन्ति ते तदनन्तसुखमिदानीं मन्यन्ते । ये च सम्यक्त्वरूप- भव्यत्वव्यक्त्या भाविकाले परिणमिष्यन्ति ते च दूरभव्या अग्रे श्रद्धानं कुर्युरिति । अयमत्रार्थः — मारणार्थं तलवरगृहीततस्करस्य मरणमिव यद्यपीन्द्रियसुखमिष्टं न भवति, तथापि तलवरस्थानीय- चारित्रमोहोदयेन मोहितः सन्निरुपरागस्वात्मोत्थसुखमलभमानः सन् सरागसम्यग्दृष्टिरात्मनिन्दादिपरिणतो हेयरूपेण तदनुभवति । ये पुनर्वीतरागसम्यग्दृष्टयः शुद्धोपयोगिनस्तेषां, मत्स्यानां स्थलगमनमिवा- ग्निप्रवेश इव वा, निर्विकारशुद्धात्मसुखाच्च्यवनमपि दुःखं प्रतिभाति । तथा चोक्तम् —

ṭīkāḥ — ā lokamān mohanīyādikarmajāḷavāḷāone svabhāvapratighātane līdhe ane ākuḷapaṇāne līdhe sukhābhās hovā chhatān te sukhābhāsane ‘sukh’ kahevānī apāramārthik rūḍhi chhe, ane jemanān ghātikarmo kṣhay pāmyān chhe evā kevaḷībhagavantone, svabhāvapratighātanā abhāvane līdhe ane anākuḷapaṇāne līdhe sukhanā yathokta ¹kāraṇano ane ²lakṣhaṇano sadbhāv hovāthī, pāramārthik sukh chhe — em shraddhavāyogya chhe. jemane āvun shraddhān nathī, teo — mokṣhasukharūpī sudhāpānathī dūravartī abhavyo — mr̥ugatr̥uṣhṇānā jaḷasamūhane ja dekhe ( – anubhave) chhe; ane jeo te vachanano hamaṇān ja svīkār ( – shraddhā) kare chhe teo — shivashrīnān ( – mokṣhalakṣhmīnān) bhājan — āsannabhavyo chhe, tathā jeo āgaḷ upar svīkār karashe teo dūrabhavyo chhe.

bhāvārthaḥ — ‘kevaḷībhagavantone ja pāramārthik sukh chhe’ evun vachan sāmbhaḷīne jeo kadī teno svīkār – ādar – shraddhā karatā nathī teo kadī mokṣha pāmatā nathī; jeo te vachan sāmbhaḷīne antarathī teno svīkār – ādar – shraddhā kare chhe teo ja mokṣha pāme chhe, — hamaṇān kare chhe te āsannabhavya chhe ane āgaḷ upar karashe te dūrabhavya chhe. 62. 1. sukhanun kāraṇ svabhāvapratighātano abhāv chhe. 2. sukhanun lakṣhaṇ anākuḷapaṇun chhe.