Page 110 of 513
PDF/HTML Page 141 of 544
single page version

अमीषां प्राणिनां हि प्रत्यक्षज्ञानाभावात्परोक्षज्ञानमुपसर्पतां तत्सामग्रीभूतेषु स्वरसत एवेन्द्रियेषु मैत्री प्रवर्तते । अथ तेषां तेषु मैत्रीमुपगतानामुदीर्णमहामोहकालानलकवलितानां ‘‘समसुखशीलितमनसां च्यवनमपि द्वेषमेति किमु कामाः । स्थलमपि दहति झषाणां किमङ्ग पुनरङ्गमङ्गाराः’’ ।।६२।। एवमभेदनयेन केवलज्ञानमेव सुखं भण्यते इति कथनमुख्यतया गाथाचतुष्टयेन चतुर्थस्थलं गतम् । अथ संसारिणामिन्द्रियज्ञानसाधकमिन्द्रियसुखं विचारयति — मणुआसुरामरिंदा मनुजा- सुरामरेन्द्राः । कथंभूताः । अहिद्दुदा इंदिएहिं सहजेहिं अभिद्रुताः कदर्थिताः दुखिताः । कैः । इन्द्रियैः सहजैः । असहंता तं दुक्खं तद्दुःखोद्रेकमसहमानाः सन्तः । रमंति विसएसु रम्मेसु रमन्ते विषयेषु रम्याभासेषु इति । अथ विस्तरः — मनुजादयो जीवा अमूर्तातीन्द्रियज्ञानसुखास्वादमलभमानाः सन्तः मूर्तेन्द्रिय- ज्ञानसुखनिमित्तं तन्निमित्तपञ्चेन्द्रियेषु मैत्री कुर्वन्ति । ततश्च तप्तलोहगोलकानामुदकाकर्षणमिव विषयेषु तीव्रतृष्णा जायते । तां तृष्णामसहमाना विषयाननुभवन्ति इति । ततो ज्ञायते पञ्चेन्द्रियाणि

anvayārthaḥ — [ मनुजासुरामरेन्द्राः ] manuṣhyendro, asurendro ane surendro [इन्द्रियैः सहजैः] svābhāvik (arthāt parokṣhagnānavāḷāone je svābhāvik chhe evī) indriyo vaḍe [अभिद्रुताः] pīḍit vartatā thakā [ तद् दुःखं ] te duḥkh [असहमानाः] nahi sahī shakavāthī [ रम्येषु विषयेषु ] ramya viṣhayomān [ रमन्ते ] rame chhe.

ṭīkāḥ — pratyakṣha gnānanā abhāvane līdhe parokṣha gnānano āshray karatā ā prāṇīone tenī ( – parokṣha gnānanī) sāmagrīrūp indriyo pratye nij rasathī ja ( – svabhāvathī ja) maitrī pravarte chhe. have, indriyo pratye maitrī pāmelā te prāṇīone, udayamān āvel mahāmoharūpī kālāgni (temane) koḷiyo karī gayo hovāthī, tapta thayelā

Page 111 of 513
PDF/HTML Page 142 of 544
single page version

तप्तायोगोलानामिवात्यन्तमुपात्ततृष्णानां तद्दुःखवेगमसहमानानां व्याधिसात्म्यतामुपगतेषु रम्येषु विषयेषु रतिरुपजायते । ततो व्याधिस्थानीयत्वादिन्द्रियाणां व्याधिसात्म्यसमत्वाद्विषयाणां च न छद्मस्थानां पारमार्थिकं सौख्यम् ।।६३।।

have jyān sudhī indriyo chhe tyān sudhī svabhāvathī ja duḥkh chhe em nyāyathī nakkī kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [ येषां ] jemane [ विषयेषु रतिः ] viṣhayomān rati chhe, [ तेषां ] temane [ दुःखं ] duḥkh [ स्वाभावं ] svābhāvik [ विजानीहि ] jāṇo; [ हि ] kāraṇ ke [ यदि ] jo [तद्] duḥkh [ स्वभावं न ] (temano) svabhāv na hoy [ विषयार्थं ] to viṣhayārthe [ व्यापारः ] vyāpār [ न अस्ति ] na hoy.

Page 112 of 513
PDF/HTML Page 143 of 544
single page version

येषां जीवदवस्थानि हतकानीन्द्रियाणि, न नाम तेषामुपाधिप्रत्ययं दुःखम्; किंतु स्वाभाविकमेव, विषयेषु रतेरवलोकनात् । अवलोक्यते हि तेषां स्तम्बेरमस्य करेणुकुट्टनीगात्र- स्पर्श इव, सफ रस्य बडिशामिषस्वाद इव, इन्दिरस्य संकोचसंमुखारविन्दामोद इव, पतङ्गस्य प्रदीपार्चीरूप इव, कुरङ्गस्य मृगयुगेयस्वर इव, दुर्निवारेन्द्रियवेदनावशीकृतानामासन्ननिपातेष्वपि विषयेष्वभिपातः । यदि पुनर्न तेषां दुःखं स्वाभाविकमभ्युपगम्येत तदोपशान्तशीतज्वरस्य संस्वेदनमिव, प्रहीणदाहज्वरस्यारनालपरिषेक इव, निवृत्तनेत्रसंरम्भस्य च वटाचूर्णावचूर्णनमिव, विनष्टकर्णशूलस्य बस्तमूत्रपूरणमिव, रूढव्रणस्यालेपनदानमिव, विषयव्यापारो न दृश्येत । दृश्यते चासौ । ततः स्वभावभूतदुःखयोगिन एव जीवदिन्द्रियाः परोक्षज्ञानिनः ।।६४।। कस्मादिति चेत् । पञ्चेन्द्रियविषयेषु रतेरवलोकनात् । जइ तं ण सब्भावं यदि तद्दुःखं स्वभावेन नास्ति हि स्फु टं वावारो णत्थि विसयत्थं तर्हि विषयार्थं व्यापारो नास्ति न घटते । व्याधिस्थानामौषधेष्विव

ṭīkāḥ — jemane ¹hat indriyo jīvatī ( – hayāt) chhe, temane duḥkh upādhinā kāraṇe ( – bāhya sanyogone līdhe, aupādhik) nathī paṇ svābhāvik ja chhe, kāraṇ ke temane viṣhayomān rati jovāmān āve chhe. teo kharekhar — jem hāthī hāthaṇīrūpī kūṭaṇīnā gātranā sparsha taraph, machchha (māchhalāne pakaḍavā māṭe rākhelā lokhaṇḍanā) kāṇṭāmānnā ²āmiṣhanā svād taraph, bhramar saṅkochasammukh aravindanī ( – biḍāī javānī taiyārīvāḷā kamaḷanī) gandh taraph, pataṅg ( – pataṅgiyun) dīvānī jyotanā rūp taraph ane kuraṅg ( – haraṇ) shikārīnā saṅgītanā svar taraph dhasatā jovāmān āve chhe tem — durnivār indriyavedanāne vashībhūt thayā thakā, joke viṣhayono nāsh ati nikaṭ chhe (arthāt viṣhayo kṣhaṇik chhe) topaṇ, viṣhayo taraph dhasatā jovāmān āve chhe. ane jo ‘temane duḥkh svābhāvik chhe’ em na svīkāravāmān āve to — jem jene shītajvar ( – ṭāḍhiyo tāv) upashānt thaī gayo hoy te parasevo vaḷe evo upachār karato jovāmān āvato nathī, jene dāhajvar ūtarī gayo hoy te kāñjīthī sharīr jhārato jovāmān āvato nathī, jene āṅkhano dukhāvo nivr̥ut thayo hoy te vaṭāchūrṇa ( – shaṅkh vagerenun chūrṇa) āñjato jovāmān āvato nathī, jene karṇashūḷ naṣhṭa thayun hoy te kānamān bakarānun mūtra nākhato jovāmān āvato nathī ane jene vraṇ (ghā) rujhāī gayo hoy te lep karato jovāmān āvato nathī tem — temane viṣhayavyāpār na jovāmān āvavo joīe. parantu te to (viṣhayomān pravr̥utti to) jovāmān āve chhe. māṭe (siddha thāy chhe ke) jemane indriyo jīvatī chhe evā parokṣhagnānavāḷāone duḥkh svābhāvik ja chhe.

bhāvārthaḥ — parokṣhagnānavāḷāone svabhāvathī ja duḥkh chhe, kāraṇ ke temane viṣhayomān rati varte chhe; keṭalīk vār to teo, asahya tr̥uṣhṇārūpī dāhane līdhe ( – tīvra 1. hat = nindya; nikr̥uṣhṭa. 2. āmiṣh = lalachāvavā māṭe rākhelī khāvānī vastu; māns.

Page 113 of 513
PDF/HTML Page 144 of 544
single page version

अस्य खल्वात्मनः सशरीरावस्थायामपि न शरीरं सुखसाधनतामापद्यमानं पश्यामः, यतस्तदापि पीतोन्मत्तकरसैरिव प्रकृष्टमोहवशवर्तिभिरिन्द्रियैरिमेऽस्माकमिष्टा इति क्रमेण विषयार्थं व्यापारो दृश्यते चेत्तत एव ज्ञायते दुःखमस्तीत्यभिप्रायः ।।६४।। एवं परमार्थेनेन्द्रियसुखस्य दुःखस्थापनार्थं गाथाद्वयं गतम् । अथ मुक्तात्मनां शरीराभावेऽपि सुखमस्तीति ज्ञापनार्थं शरीरं सुख- कारणं न स्यादिति व्यक्तीकरोति — पप्पा प्राप्य । कान् । इट्ठे विसए इष्टपञ्चेन्द्रियविषयान् । कथंभूतान् । ichchhārūpī duḥkhane līdhe), maraṇ sudhīnun jokham vahorīne paṇ kṣhaṇik indriyaviṣhayomān jhampalāve chhe. jo temane svabhāvathī ja duḥkh na hoy to viṣhayomān rati ja na hovī joīe. jene sharīramān garamīnī baḷatarānun duḥkh naṣhṭa thayun hoy tene ṭhaṇḍakanā bāhya upachāramān rati kem hoy? māṭe parokṣhagnānavāḷā jīvone duḥkh svābhāvik ja chhe em nakkī thāy chhe. 64.

have, mukta ātmānā sukhanī prasiddhi māṭe, sharīr sukhanun sādhan hovānī vātanun khaṇḍan kare chhe (arthāt siddhabhagavānane sharīr vinā paṇ sukh hoy chhe e vāt spaṣhṭa samajāvavā māṭe, sansārāvasthāmān paṇ sharīr sukhanun – indriyasukhanun – sādhan nathī em nakkī kare chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [स्पर्शैः समाश्रितान्] sparshanādik indriyo jemano āshray kare chhe evā [इष्टान् विषयान्] iṣhṭa viṣhayone [प्राप्य] pāmīne [स्वभावेन] (potānā ashuddha) svabhāve [परिणममानः] pariṇamato thako [आत्मा] ātmā [स्वयमेव] svayamev [सुखं] sukharūp ( – indriyasukharūp) thāy chhe, [देहः न भवति] deh sukharūp thato nathī.

ṭīkāḥ — kharekhar ā ātmāne sasharīr avasthāmān paṇ sharīr sukhanun sādhan thatun ame dekhatā – anubhavatā nathī; kāraṇ ke tyāre paṇ, jāṇe ke unmādajanak madirā pīdhel hoy evī, ¹prakr̥uṣhṭa mohane vash vartanārī, ‘ā (viṣhayo) amane iṣhṭa chhe’ em karīne 1. prakr̥uṣhṭa = prabaḷ; atishay. pra. 15

Page 114 of 513
PDF/HTML Page 145 of 544
single page version

विषयानभिपतद्भिरसमीचीनवृत्तितामनुभवन्नुपरुद्धशक्तिसारेणापि ज्ञानदर्शनवीर्यात्मकेन निश्चय- कारणतामुपागतेन स्वभावेन परिणममानः स्वयमेवायमात्मा सुखतामापद्यते । शरीरं त्वचेतन- त्वादेव सुखत्वपरिणतेर्निश्चयकारणतामनुपगच्छन्न जातु सुखतामुपढौकत इति ।।६५।।

फासेहिं समस्सिदे स्पर्शनादीन्द्रियरहितशुद्धात्मतत्त्वविलक्षणैः स्पर्शनादिभिरिन्द्रियैः समाश्रितान् सम्यक् प्राप्यान् ग्राह्यान्, इत्थंभूतान् विषयान् प्राप्य । स कः । अप्पा आत्मा कर्ता । किंविशिष्टः । सहावेण परिणममाणो अनन्तसुखोपादानभूतशुद्धात्मस्वभावविपरीतेनाशुद्धसुखोपादानभूतेनाशुद्धात्मस्वभावेन परिणममानः । इत्थंभूतः सन् सयमेव सुहं स्वयमेवेन्द्रियसुखं भवति परिणमति । ण हवदि देहो देहः viṣhayo taraph dhasatī indriyo vaḍe ¹asamīchīn -pariṇatipaṇun anubhavato hovāthī, ²jenī shaktinī utkr̥uṣhṭatā ( – param shuddhatā) rokāī gaī chhe evā paṇ (potānā) gnānadarshan- vīryātmak svabhāve — ke je (sukhanā) nishchay -kāraṇarūp chhe — pariṇamato thako svayamev ā ātmā sukhapaṇāne pāme chhe ( – sukharūp thāy chhe); ane sharīr to achetan ja hovāthī sukhatvapariṇatinun nishchay -kāraṇ nahi thatun thakun jarāy sukhapaṇāne pāmatun nathī.

bhāvārthaḥ — sasharīr avasthāmān paṇ ātmā ja sukharūp ( – indriyasukharūp) pariṇatie pariṇame chhe, deh nahi; tethī tyāre paṇ ( – sasharīr avasthāmān paṇ) sukhanun nishchay kāraṇ ātmā ja chhe arthāt indriyasukhanun paṇ vāstavik kāraṇ ātmāno ja ashuddha svabhāv chhe. ashuddha svabhāve pariṇamato ātmā ja svayamev indriyasukharūp thāy chhe. temān deh kāraṇ nathī; kāraṇ ke sukharūp pariṇati ane deh taddan bhinna hovāne līdhe sukhane ane dehane nishchayathī kāryakāraṇapaṇun bilakul nathī. 65.

Page 115 of 513
PDF/HTML Page 146 of 544
single page version

अयमत्र सिद्धान्तो यद्दिव्यवैक्रियिकत्वेऽपि शरीरं न खलु सुखाय कल्प्येतेतीष्टानाम- निष्टानां वा विषयाणां वशेन सुखं वा दुःखं वा स्वयमेवात्मा स्यात् ।।६६।।

पुनरचेतनत्वात्सुखं न भवतीति । अयमत्रार्थः – कर्मावृतसंसारिजीवानां यदिन्द्रियसुखं तत्रापि जीव उपादानकारणं, न च देहः । देहकर्मरहितमुक्तात्मनां पुनर्यदनन्तातीन्द्रियसुखं तत्र विशेषेणात्मैव कारणमिति ।।६५।। अथ मनुष्यशरीरं मा भवतु, देवशरीरं दिव्यं तत्किल सुखकारणं भविष्यतीत्याशङ्कां निराकरोति — एगंतेण हि देहो सुहं ण देहिस्स कुणदि एकान्तेन हि स्फु टं देहः कर्ता सुखं न करोति । कस्य । देहिनः संसारिजीवस्य । क्व । सग्गे वा आस्तां तावन्मनुष्याणां मनुष्यदेहः सुखं न करोति, स्वर्गे

anvayārthaḥ — [एकान्तेन हि] ekānte arthāt niyamathī [स्वर्गे वा] svargamān paṇ [देहः] deh [देहिनः] dehīne ( – ātmāne) [सुखं न करोति] sukh karato nathī; [विषयवशेन तु] parantu viṣhayonā vashe [सौख्यं दुःखं वा] sukh athavā duḥkharūp [स्वयं आत्मा भवति] svayam ātmā thāy chhe.

ṭīkāḥ — ā ahīn siddhānt chhe ke — ‘sharīr, bhale tene divya vaikriyikapaṇun hoy topaṇ, sukh karī shaktun nathī;’ māṭe, iṣhṭa athavā aniṣhṭa viṣhayonā vashe sukh athavā duḥkharūp svayamev ātmā thāy chhe.

bhāvārthaḥ — sharīr sukhaduḥkh karatun nathī. devanun uttam vaikriyik sharīr sukhanun kāraṇ nathī ke nārakanun sharīr duḥkhanun kāraṇ nathī. ātmā pote ja iṣhṭa -aniṣhṭa viṣhayone vash thaī sukh -duḥkhanī kalpanārūpe pariṇame chhe. 66.

have, ātmā svayamev sukhapariṇāmanī shaktivāḷo hovāthī viṣhayonun akiñchitkarapaṇun prakāshe chheḥ —

Page 116 of 513
PDF/HTML Page 147 of 544
single page version

यथा हि केषांचिन्नक्तंचराणां चक्षुषः स्वयमेव तिमिरविकरणशक्तियोगित्वान्न तदपाकरणप्रवणेन प्रदीपप्रकाशादिना कार्यं, एवमस्यात्मनः संसारे मुक्तौ वा स्वयमेव सुखतया परिणममानस्य सुखसाधनधिया अबुधैर्मुधाध्यास्यमाना अपि विषयाः किं हि नाम कुर्युः ।।६७।। वा योऽसौ दिव्यो देवदेहः सोऽप्युपचारं विहाय सुखं न करोति । विसयवसेण दु सोक्खं दुक्खं वा हवदि सयमादा किंतु निश्चयेन निर्विषयामूर्तस्वाभाविकसदानन्दैकसुखस्वभावोऽपि व्यवहारेणानादि- कर्मबन्धवशाद्विषयाधीनत्वेन परिणम्य सांसारिकसुखं दुःखं वा स्वयमात्मैव भवति, न च देह इत्यभिप्रायः ।।६६।। एवं मुक्तात्मनां देहाभावेऽपि सुखमस्तीति परिज्ञानार्थं संसारिणामपि देहः सुखकारणं न भवतीतिकथनरूपेण गाथाद्वयं गतम् । अथात्मनः स्वयमेव सुखस्वभावत्वान्निश्चयेन यथा देहः सुखकारणं न भवति तथा विषया अपीति प्रतिपादयति — जइ यदि दिट्ठी नक्तंचरजनस्य दृष्टिः तिमिरहरा अन्धकारहरा भवति जणस्स जनस्य दीवेण णत्थि कायव्वं दीपेन नास्ति कर्तव्यं । तस्य प्रदीपादीनां यथा प्रयोजनं नास्ति तह सोक्खं सयमादा विसया किं तत्थ कुव्वंति तथा

anvayārthaḥ — [यदि] jo [जनस्य दृष्टिः] prāṇīnī draṣhṭi [तिमिरहरा] timiranāshak hoy to [दीपेन नास्ति कर्तव्यं] dīvāthī kāī prayojan nathī arthāt dīvo kāī karato nathī, [तथा] tem jyān [आत्मा] ātmā [स्वयं] svayam [सौख्यं] sukharūp pariṇame chhe [तत्र] tyān [विषयाः] viṣhayo [किं कुर्वन्ति] shun kare chhe?

ṭīkāḥ — jem koī *nishācharonān netro svayamev andhakārane naṣhṭa karavānī shaktivāḷān hovāthī, andhakārane dūr karavānā svabhāvavāḷā dīpak -prakāshādikathī kāī prayojan nathī (arthāt dīvā vagereno prakāsh kāī karato nathī), tem — joke agnānīo ‘viṣhayo sukhanān sādhan chhe’ evī buddhi vaḍe viṣhayono phogaṭ adhyās ( – āshray) kare chhe topaṇ — sansāramān ke muktimān svayamev sukhapaṇe pariṇamatā ā ātmāne viṣhayo shun kare chhe?

bhāvārthaḥ — sansāramān ke mokṣhamān ātmā potānī meḷe ja sukharūp pariṇame chhe; temān viṣhayo akiñchitkar chhe arthāt kāī karatā nathī. agnānīo viṣhayone sukhanān kāraṇ mānīne nakāmā temane avalambe chhe! 67. *nishācharo = rātre pharanārā — ghuvaḍ, sarpa, bhūt vagere.

Page 117 of 513
PDF/HTML Page 148 of 544
single page version

यथा खलु नभसि कारणान्तरमनपेक्ष्यैव स्वयमेव प्रभाकरः प्रभूतप्रभाभारभास्वर- स्वरूपविकस्वरप्रकाशशालितया तेजः, यथा च कादाचित्कौष्ण्यपरिणतायःपिण्डवन्नित्य- मेवौष्ण्यपरिणामापन्नत्वादुष्णः, यथा च देवगतिनामकर्मोदयानुवृत्तिवशवर्तिस्वभावतया देवः; निर्विषयामूर्तसर्वप्रदेशाह्लादकसहजानन्दैकलक्षणसुखस्वभावो निश्चयेनात्मैव, तत्र मुक्तौ संसारे वा विषयाः किं कुर्वन्ति, न किमपीति भावः ।।६७।। अथात्मनः सुखस्वभावत्वं ज्ञानस्वभावत्वं च पुनरपि दृष्टान्तेन दृढयति — सयमेव जहादिच्चो तेजो उण्हो य देवदा णभसि कारणान्तरं निरपेक्ष्य स्वयमेव यथादित्यः स्वपरप्रकाशरूपं तेजो भवति, तथैव च स्वयमेवोष्णो भवति, तथा चाज्ञानिजनानां देवता भवति । क्व स्थितः । नभसि आकाशे । सिद्धो वि तहा णाणं सुहं च सिद्धोऽपि भगवांस्तथैव कारणान्तरं निरपेक्ष्य स्वभावेनैव स्वपरप्रकाशकं केवलज्ञानं, तथैव परमतृप्तिरूपमनाकुलत्वलक्षणं सुखम् । क्व । लोगे

anvayārthaḥ — [यथा] jem [नभसि] ākāshamān [आदित्यः] sūrya [स्वयमेव] svayamev [तेजः] tej, [उष्णः] uṣhṇa [च] ane [देवता] dev chhe, [तथा] tem [लोके] lokamān [सिद्धः अपि] siddhabhagavān paṇ (svayamev) [ज्ञानं] gnān, [सुखं च] sukh [तथा देवः] ane dev chhe.

ṭīkāḥ — jevī rīte ākāshamān, kāraṇāntaranī ( – anya kāraṇanī) apekṣhā rākhyā vinā ja svayamev sūrya (1) puṣhkaḷ prabhāsamūhathī ¹bhāsvar evā svarūp vaḍe vikasit prakāshavāḷo hovāthī tej chhe, (2) ²koīk vār uṣhṇatārūpe pariṇamatā lokhaṇḍanā goḷānī māphak sadāy uṣhṇatā -pariṇāmane pāmelo hovāthī uṣhṇa chhe, ane (3) devagati -nāmakarmanā 1. bhāsvar = tejasvī; jhaḷakatun. 2. jem lokhaṇḍano goḷo koīk vār uṣhṇatāpariṇāme pariṇame chhe tem sūrya sadāy uṣhṇatāpariṇāme

Page 118 of 513
PDF/HTML Page 149 of 544
single page version

तथैव लोके कारणान्तरमनपेक्ष्यैव स्वयमेव भगवानात्मापि स्वपरप्रकाशनसमर्थनिर्वितथानन्त- शक्तिसहजसंवेदनतादात्म्यात् ज्ञानं, तथैव चात्मतृप्तिसमुपजातपरिनिर्वृत्तिप्रवर्तितानाकुलत्व- सुस्थितत्वात् सौख्यं, तथैव चासन्नात्मतत्त्वोपलम्भलब्धवर्णजनमानसशिलास्तम्भोत्कीर्ण- समुदीर्णद्युतिस्तुतियोगिदिव्यात्मस्वरूपत्वाद्देवः । अतोऽस्यात्मनः सुखसाधनाभासैर्विषयैः पर्याप्तम् ।।६८।। — इति आनन्दप्रपञ्चः । जगति । तहा देवो निजशुद्धात्मसम्यक्श्रद्धानज्ञानानुष्ठानरूपाभेदरत्नत्रयात्मकनिर्विकल्पसमाधिसमुत्पन्न- सुन्दरानन्दस्यन्दिसुखामृतपानपिपासितानां गणधरदेवादिपरमयोगिनां देवेन्द्रादीनां चासन्नभव्यानां मनसि निरन्तरं परमाराध्यं, तथैवानन्तज्ञानादिगुणस्तवनेन स्तुत्यं च यद्दिव्यमात्मस्वरूपं तत्स्वभावत्वात्तथैव देवश्चेति । ततो ज्ञायते मुक्तात्मनां विषयैरपि प्रयोजनं नास्तीति ।।६८।। एवं स्वभावेनैव सुखस्वभावत्वाद्विषया अपि मुक्तात्मनां सुखकारणं न भवन्तीतिकथनरूपेण गाथाद्वयं गतम् । अथेदानीं श्रीकुन्दकुन्दाचार्यदेवाः पूर्वोक्तलक्षणानन्तसुखाधारभूतं सर्वज्ञं वस्तुस्तवेन नमस्कुर्वन्ति — dhārāvāhī udayane vashavartī svabhāv vaḍe dev chhe; tevī ja rīte lokamān, kāraṇāntaranī apekṣhā rākhyā vinā ja svayamev bhagavān ātmā paṇ (1) svaparane prakāshavāmān samartha evī nirvitath ( – sāchī) anant shaktivāḷā sahaj samvedan sāthe tādātmyane līdhe gnān chhe, (2) ātmatr̥uptithī ūpajatī je ¹parinirvr̥utti tenāthī pravartatī anākuḷatāmān susthitapaṇāne līdhe saukhya chhe, ane (3) jemane ātmatattvanī upalabdhi nikaṭ chhe evā budh janonā manarūpī ²shilāstambhamān jenī atishay ³dyutinī stuti kotarāyelī chhe evā divya ātmasvarūpavāḷo hovāne līdhe dev chhe. māṭe ā ātmāne sukhasādhanābhās ( – jeo sukhanān sādhan nathī paṇ sukhanān sādhan hovāno ābhāsamātra jemān thāy chhe evā) viṣhayothī bas thāo.

bhāvārthaḥ — siddhabhagavān koī bāhya kāraṇanī apekṣhā vinā potānī meḷe ja svaparaprakāshak gnānarūp chhe, anant ātmik ānandarūp chhe ane achintya divyatārūp chhe. siddhabhagavān jevo ja sarva jīvono svabhāv chhe. tethī sukhārthī jīvo viṣhayālambī bhāv chhoḍī nirālambī paramānandasvabhāve pariṇamo. 68.

ā rīte ānand -adhikār pūrṇa thayo. 1. parinirvr̥utti = mokṣha; paripūrṇatā; chhevaṭanun sampūrṇa sukh. (parinirvr̥utti ātmatr̥uptithī thāy chhe arthāt

ātmatr̥uptinī parākāṣhṭhā te ja parinirvr̥utti.) 2. shilāstambh = paththarano thāmbhalo 3. dyuti = divyatā; bhavyatā; mahimā. (gaṇadharadevādi budh puruṣhonā manamān shuddhātmasvarūpanī divyatānān

Page 119 of 513
PDF/HTML Page 150 of 544
single page version

तेजो दिट्ठी णाणं इड्ढी सोक्खं तहेव ईसरियं तिहुवणपहाणदइयं तेजः प्रभामण्डलं, जगत्त्रयकालत्रयवस्तुगतयुगपत्सामान्यास्तित्वग्राहकं केवलदर्शनं, तथैव समस्तविशेषास्तित्वग्राहकं केवलज्ञानं, ऋद्धिशब्देन समवसरणादिलक्षणा विभूतिः, सुखशब्देनाव्याबाधानन्तसुखं, तत्पदाभि- लाषेण इन्द्रादयोऽपि भृत्यत्वं कुर्वन्तीत्येवंलक्षणमैश्वर्यं, त्रिभुवनाधीशानामपि वल्लभत्वं दैवं भण्यते । माहप्पं जस्स सो अरिहो इत्थंभूतं माहात्म्यं यस्य सोऽर्हन् भण्यते । इति वस्तुस्तवनरूपेण नमस्कारं कृतवन्तः ।।“ “ “ “ “

पणमामि नमस्करोमि पुणो पुणो पुनः पुनः । कम् । तं सिद्धं परमागमप्रसिद्धं सिद्धम् । कथंभूतम् । गुणदो अधिगदरं अव्याबाधानन्तसुखादिगुणैरधिकतरं समधिकतरगुणम् । पुनरपि कथं-

sādhananun ( – shubhopayoganun) svarūp kahe chheḥ —

anvayārthaḥ — [देवतायतिगुरुपूजासु] dev, guru ne yatinī pūjāmān, [दाने च एव] dānamān, [सुशीलेषु वा] sushīlomān [उपवासादिषु] tathā upavāsādikamān [रक्तः आत्मा] rakta ātmā [शुभोपयोगात्मकः] shubhopayogātmak chhe.

Page 120 of 513
PDF/HTML Page 151 of 544
single page version

यदायमात्मा दुःखस्य साधनीभूतां द्वेषरूपामिन्द्रियार्थानुरागरूपां चाशुभोपयोग- भूमिकामतिक्रम्य देवगुरुयतिपूजादानशीलोपवासप्रीतिलक्षणं धर्मानुरागमङ्गीकरोति तदेन्द्रिय- सुखस्य साधनीभूतां शुभोपयोगभूमिकामधिरूढोऽभिलप्येत ।।६९।। भूतम् । अविच्छिदं मणुवदेवपदिभावं यथा पूर्वमर्हदवस्थायां मनुजदेवेन्द्रादयः समवशरणे समागत्य नमस्कुर्वन्ति तेन प्रभुत्वं भवति, तदतिक्रान्तत्वादतिक्रान्तमनुजदेवपतिभावम् । पुनश्च किंविशिष्टम् । अपुणब्भावणिबद्धं द्रव्यक्षेत्रादिपञ्चप्रकारभवाद्विलक्षणः शुद्धबुद्धैकस्वभावनिजात्मोपलम्भलक्षणो योऽसौ मोक्षस्तस्याधीनत्वादपुनर्भावनिबद्धमिति भावः ।।✽४।। एवं नमस्कारमुख्यत्वेन गाथाद्वयं गतम् । इति गाथाष्टकेन पञ्चमस्थलं ज्ञातव्यम् । एवमष्टादशगाथाभिः स्थलपञ्चके न सुखप्रपञ्चनामान्तराधिकारो गतः । इति पूर्वोक्तप्रकारेण ‘एस सुरासुर’ इत्यादि चतुर्दशगाथाभिः पीठिका गता, तदनन्तरं सप्तगाथाभिः सामान्यसर्वज्ञसिद्धिः, तदनन्तरं त्रयस्त्रिंशद्गाथाभिः ज्ञानप्रपञ्चः, तदनन्तर- मष्टादशगाथाभिः सुखप्रपञ्च इति समुदायेन द्वासप्ततिगाथाभिरन्तराधिकारचतुष्टयेन शुद्धोपयोगाधिकारः समाप्तः ।। इत ऊर्द्ध्वं पञ्चविंशतिगाथापर्यन्तं ज्ञानकण्डिकाचतुष्टयाभिधानोऽधिकारः प्रारभ्यते । तत्र पञ्चविंशतिगाथामध्ये प्रथमं तावच्छुभाशुभविषये मूढत्वनिराकरणार्थं ‘देवदजदिगुरु’ इत्यादि दशगाथापर्यन्तं प्रथमज्ञानकण्डिका कथ्यते । तदनन्तरमाप्तात्मस्वरूपपरिज्ञानविषये मूढत्वनिराकरणार्थं ‘चत्ता पावारंभं’ इत्यादि सप्तगाथापर्यन्तं द्वितीयज्ञानकण्डिका । अथानन्तरं द्रव्यगुणपर्यायपरिज्ञानविषये मूढत्वनिराक रणार्थं ‘दव्वादीएसु’ इत्यादि गाथाषट्क पर्यन्तं तृतीयज्ञानक ण्डिका । तदनन्तरं स्वपर- तत्त्वपरिज्ञानविषये मूढत्वनिराकरणार्थं ‘णाणप्पगं’ इत्यादि गाथाद्वयेन चतुर्थज्ञानकण्डिका । इति ज्ञानकण्डिकाचतुष्टयाभिधानाधिकारे समुदायपातनिका । अथेदानीं प्रथमज्ञानकण्डिकायां स्वतन्त्र- व्याख्यानेन गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरं पुण्यं जीवस्य विषयतृष्णामुत्पादयतीति कथनरूपेण गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरमुपसंहाररूपेण गाथाद्वयं, इति स्थलत्रयपर्यन्तं क्रमेण व्याख्यानं क्रियते । तद्यथा --अथ यद्यपि पूर्वं गाथाषट्केनेन्द्रियसुखस्वरूपं भणितं तथापि पुनरपि तदेव विस्तरेण कथयन् सन् तत्साधकं शुभोपयोगं प्रतिपादयति, अथवा द्वितीयपातनिका --पीठिकायां यच्छुभोपयोगस्वरूपं सूचितं तस्येदानीमिन्द्रियसुखविशेषविचारप्रस्तावे तत्साधकत्वेन विशेषविवरणं करोति ---देवदजदिगुरुपूजासु चेव दाणम्मि वा सुसीलेसु देवतायतिगुरुपूजासु चैव दाने वा सुशीलेषु उववासादिसु रत्तो तथैवोपवासादिषु च रक्त आसक्तः अप्पा जीवः सुहोवओगप्पगो शुभोपयोगात्मको भण्यते इति । तथाहि – देवता

ṭīkāḥ — jyāre ā ātmā duḥkhanā sādhanabhūt evī dveṣharūp tathā indriyaviṣhayanā anurāgarūp ashubhopayogabhūmikāne oḷaṅgī jaīne, dev -guru -yatinī pūjā, dān, shīl ane upavāsādikanī prītisvarūp dharmānurāgane aṅgīkr̥ut kare chhe, tyāre te indriyasukhanā sādhanabhūt shubhopayogabhūmikāmān ārūḍh kahevāy chhe.

Page 121 of 513
PDF/HTML Page 152 of 544
single page version

अयमात्मेन्द्रियसुखसाधनीभूतस्य शुभोपयोगस्य सामर्थ्यात्तदधिष्ठानभूतानां तिर्यग्मानुष- निर्दोषिपरमात्मा, इन्द्रियजयेन शुद्धात्मस्वरूपप्रयत्नपरो यतिः, स्वयं भेदाभेदरत्नत्रयाराधकस्तदर्थिनां भव्यानां जिनदीक्षादायको गुरुः, पूर्वोक्तदेवतायतिगुरूणां तत्प्रतिबिम्बादीनां च यथासंभवं द्रव्यभावरूपा पूजा, आहारादिचतुर्विधदानं च आचारादिकथितशीलव्रतानि तथैवोपवासादिजिनगुणसंपत्त्यादिविधि- विशेषाश्व । एतेषु शुभानुष्ठानेषु योऽसौ रतः द्वेषरूपे विषयानुरागरूपे चाशुभानुष्ठाने विरतः, स जीवः

bhāvārthaḥ — sarva doṣh rahit paramātmā te dev; bhedābhed ratnatrayanā pote ārādhak, tathā te ārādhanānā arthī anya bhavya jīvone jinadīkṣhānā denār, te guru; indriyajay karīne shuddhātmasvarūpamān prayatnaparāyaṇ te yati. āvā dev -guru -yatinī ke temanī pratimānī pūjāmān, āhārādi chaturvidh dānamān, āchārāṅgādi shāstromān kahelān shīlavratomān tathā upavāsādik tapamān prīti te dharmānurāg chhe. je ātmā dveṣharūp ane viṣhayānurāgarūp ashubhopayogane oḷaṅgī jaīne dharmānurāgane aṅgīkār kare chhe, te shubhopayogī chhe. 69.

have indriyasukhane shubhopayoganā sādhya tarīke (arthāt shubhopayog sādhan chhe ane tenun sādhya indriyasukh chhe em) kahe chheḥ —

anvayārthaḥ — [शुभेन युक्तः] shubhopayogayukta [आत्मा] ātmā [तिर्यक् वा] tiryañch, [मानुषः वा] manuṣhya [देवः वा] athavā dev [भूतः] thaīne, [तावत्कालं] teṭalo kāḷ [विविधं] vividh [ऐन्द्रियं सुखं] indriyasukh [लभते] pāme chhe.

ṭīkāḥ — ā ātmā indriyasukhanā sādhanabhūt shubhopayoganā sāmarthyathī tenā adhiṣhṭhānabhūt ( – indriyasukhanā sthānabhūt -ādhārabhūt evī), tiryañchapaṇānī, manuṣhyapaṇānī pra. 16

Page 122 of 513
PDF/HTML Page 153 of 544
single page version

देवत्वभूमिकानामन्यतमां भूमिकामवाप्य यावत्कालमवतिष्ठते, तावत्कालमनेकप्रकारमिन्द्रियसुखं समासादयतीति ।।७०।।

anvayārthaḥ — [उपदेशे सिद्धं] (jinadevanā) upadeshamān siddha chhe ke – [सुराणाम् अपि] devone paṇ [स्वभावसिद्धं] svabhāvaniṣhpanna [सौख्यं] sukh [नास्ति] nathī; [ते] teo [देहवेदनार्ताः] (pañchendriyamay) dehanī vedanāthī pīḍit hovāthī [रम्येषु विषयेषु] ramya viṣhayomān [रमन्ते] rame chhe.

Page 123 of 513
PDF/HTML Page 154 of 544
single page version

इन्द्रियसुखभाजनेषु हि प्रधाना दिवौकसः । तेषामपि स्वाभाविकं न खलु सुखमस्ति, प्रत्युत तेषां स्वाभाविकं दुःखमेवावलोक्यते; यतस्ते पञ्चेन्द्रियात्मकशरीरपिशाचपीडया परवशा भृगुप्रपातस्थानीयान्मनोज्ञविषयानभिपतन्ति ।।७१।।

अथैवमिन्द्रियसुखस्य दुःखतायां युक्त्यावतारितायामिन्द्रियसुखसाधनीभूतपुण्यनिर्वर्तक- शुभोपयोगस्य दुःखसाधनीभूतपापनिर्वर्तकाशुभोपयोगविशेषादविशेषत्वमवतारयति —

ṭīkāḥ — indriyasukhanān bhājanomān pradhān devo chhe; temane paṇ kharekhar svābhāvik sukh nathī; ūlaṭun temane svābhāvik duḥkh ja jovāmān āve chhe; kāraṇ ke teo pañchendriyātmak sharīrarūp pishāchanī pīḍā vaḍe paravash hovāthī *bhr̥uguprapāt samā manogna viṣhayo taraph dhase chhe. 71.

e rīte indriyasukhane duḥkhapaṇe yuktithī pragaṭ karīne, have indriyasukhanā sādhanabhūt puṇyane utpanna karanār shubhopayoganun, duḥkhanā sādhanabhūt pāpane utpanna karanār ashubhopayogathī avisheṣhapaṇun pragaṭ kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [नरनारकतिर्यक्सुराः] manuṣhyo, nārako, tiryañcho ane devo ( – badhāy) [यदि] jo [देहसंभवं] dehotpanna [दुःखं] duḥkhane [भजन्ति] anubhave chhe, [जीवानां] to jīvono [सः उपयोगः] te (shuddhopayogathī vilakṣhaṇ – ashuddha) upayog [शुभः वा अशुभः] shubh ane ashubh — be prakārano [कथं भवति] kaī rīte chhe? (arthāt nathī.) *bhr̥uguprapāt = ati duḥkhathī kaṇṭāḷīne āpaghāt karavā māṭe parvatanā nirādhār ūñchā sthān parathī khāvāmān āvatī pachhāṭ. (bhr̥ugu = parvatanun nirādhār ūñchun sthān – shikhar. prapāt = pachhāḍ; bhūsako.)

Page 124 of 513
PDF/HTML Page 155 of 544
single page version

यदि शुभोपयोगजन्यसमुदीर्णपुण्यसंपदस्त्रिदशादयोऽशुभोपयोगजन्यपर्यागतपातकापदो वा नारकादयश्च, उभयेऽपि स्वाभाविकसुखाभावादविशेषेण पञ्चेन्द्रियात्मकशरीरप्रत्ययं दुःख- मेवानुभवन्ति । ततः परमार्थतः शुभाशुभोपयोगयोः पृथक्त्वव्यवस्था नावतिष्ठते ।।७२।।

ṭīkāḥ — jo shubhopayogajanya udayagat puṇyanī sampadāvāḷā devādik (arthāt shubhopayogajanya puṇyanā udayathī prāpta thatī r̥̄iddhivāḷā devo vagere) ane ashubhopayogajanya udayagat pāpanī āpadāvāḷā nārakādik — e banney svābhāvik sukhanā abhāvane līdhe avisheṣhapaṇe ( – taphāvat vinā) pañchendriyātmak sharīr sambandhī duḥkhane ja anubhave chhe, to pachhī paramārthe shubh -ashubh upayoganī pr̥uthaktvavyavasthā ṭakatī nathī.

bhāvārthaḥ — shubhopayogajanya puṇyanā phaḷarūpe devādikanī sampadāo maḷe chhe ane ashubhopayogajanya pāpanā phaḷarūpe nārakādikanī āpadāo maḷe chhe. parantu te devādik tathā nārakādik banne paramārthe duḥkhī ja chhe. e rīte bannenun phaḷ samān hovāthī shubhopayog ane ashubhopayog banne paramārthe samān ja chhe arthāt upayogamān — ashuddhopayogamān — shubh ane ashubh evā bhed paramārthe ghaṭatā nathī. 72.

(jem indriyasukhane duḥkharūp ane shubhopayogane ashubhopayog samān darshāvyo tem) have shubhopayogajanya evun je phaḷavāḷun puṇya tene visheṣhataḥ dūṣhaṇ devā māṭe (arthāt temān doṣh darshāvavā arthe) te puṇyane ( – tenī hayātīne) svīkārīne te (puṇyanī) vātanun utthān kare chheḥ —

Page 125 of 513
PDF/HTML Page 156 of 544
single page version

यतो हि शक्राश्चक्रिणश्च स्वेच्छोपगतैर्भोगैः शरीरादीन् पुष्णन्तस्तेषु दुष्टशोणित इव जलौकसोऽत्यन्तमासक्ताः सुखिता इव प्रतिभासन्ते, ततः शुभोपयोगजन्यानि फलवन्ति पुण्यान्यवलोक्यन्ते ।।७३।। जीवाणं व्यवहारेण विशेषेऽपि निश्चयेन सः प्रसिद्धः शुद्धोपयोगाद्विलक्षणः शुभाशुभोपयोगः कथं भिन्नत्वं लभते, न कथमपीति भावः ।।७२।। एवं स्वतन्त्रगाथाचतुष्टयेन प्रथमस्थलं गतम् । अथ पुण्यानि देवेन्द्रचक्रवर्त्यादिपदं प्रयच्छन्ति इति पूर्वं प्रशंसां करोति । किमर्थम् । तत्फलाधारेणाग्रे तृष्णोत्पत्तिरूपदुःखदर्शनार्थं । कुलिसाउहचक्कधरा देवेन्द्राश्चक्रवर्तिनश्च कर्तारः । सुहोवओगप्पगेहिं भोगेहिं शुभोपयोगजन्यभोगैः कृत्वा देहादीणं विद्धिं करेंति विकुर्वणारूपेण देहपरिवारादीनां वृद्धिं कुर्वन्ति । कथंभूताः सन्तः । सुहिदा इवाभिरदा सुखिता इवाभिरता आसक्ता इति । अयमत्रार्थः — यत्परमातिशय- तृप्तिसमुत्पादकं विषयतृष्णाविच्छित्तिकारकं च स्वाभाविकसुखं तदलभमाना दुष्टशोणिते जलयूका इवासक्ताः सुखाभासेन देहादीनां वृद्धिं कुर्वन्ति । ततो ज्ञायते तेषां स्वाभाविकं सुखं नास्तीति ।।७३।। अथ पुण्यानि जीवस्य विषयतृष्णामुत्पादयन्तीति प्रतिपादयति — जदि संति हि पुण्णाणि य यदि

anvayārthaḥ — [कुलिशायुधचक्रधराः] vajradharo ane chakradharo ( – indro ane chakravartīo) [शुभोपयोगात्मकैः भोगैः] shubhopayogamūlak (puṇyonā phaḷarūp) bhogo vaḍe [देहादीनां] dehādinī [वृद्धिं कुर्वन्ति] puṣhṭi kare chhe ane [अभिरताः] (e rīte) bhogomān rat vartatā thakā [सुखिताः इव] sukhī jevā bhāse chhe (māṭe puṇyo vidyamān chhe kharān).

ṭīkāḥ — shakrendro ane chakravartīo potānī ichchhā pramāṇe maḷelā bhogo vaḍe sharīrādine poṣhatā thakā — jem jaḷo dūṣhit lohīmān atyant āsakta vartatī thakī sukhī jevī bhāse chhe tem — te bhogomān atyant āsakta vartatā thakā sukhī jevā bhāse chhe; māṭe shubhopayogajanya phaḷavāḷān puṇyo jovāmān āve chhe (arthāt shubhopayogajanya evān je phaḷavāḷān puṇyo temanī hayātī jovāmān āve chhe).

bhāvārthaḥ — je bhogomān āsakta vartatā thakā indro vagere jaḷonī māphak sukhī jevā bhāse chhe, te bhogo puṇyanān phaḷ chhe; māṭe puṇyanī hayātī chhe kharī. (ā pramāṇe ā gāthāmān puṇyanun vidyamānapaṇun svīkārīne havenī gāthāomān puṇyane duḥkhanā kāraṇarūp darshāvashe.) 73.

Page 126 of 513
PDF/HTML Page 157 of 544
single page version

यदि नामैवं शुभोपयोगपरिणामकृतसमुत्पत्तीन्यनेकप्रकाराणि पुण्यानि विद्यन्त इत्य- भ्युपगम्यते, तदा तानि सुधाशनानप्यवधिं कृत्वा समस्तसंसारिणां विषयतृष्णामवश्यमेव समुत्पादयन्ति । न खलु तृष्णामन्तरेण दुष्टशोणित इव जलूकानां समस्तसंसारिणां विषयेषु प्रवृत्तिरवलोक्यते । अवलोक्यते च सा । ततोऽस्तु पुण्यानां तृष्णायतनत्वमबाधितमेव ।।७४।। चेन्निश्चयेन पुण्यपापरहितपरमात्मनो विपरीतानि पुण्यानि सन्ति । पुनरपि किंविशिष्टानि । परिणामसमुब्भवाणि निर्विकारस्वसंवित्तिविलक्षणशुभपरिणामसमुद्भवानि विविहाणि स्वकीयानन्तभेदेन बहुविधानि । तदा तानि किं कुर्वन्ति । जणयंति विसयतण्हं जनयन्ति । काम् । विषयतृष्णाम् । केषाम् ।

have, e rīte svīkāravāmān āvelān puṇyo duḥkhanā bījanā hetu chhe (arthāt tr̥uṣhṇānān kāraṇ chhe) em nyāyathī pragaṭ kare chheḥ —

anvayārthaḥ — [यदि हि] (pūrvokta rīte) jo [परिणामसमुद्भवानि] (shubhopayogarūp) pariṇāmathī ūpajatān [विविधानि पुण्यानि च] vividh puṇyo [सन्ति] vidyamān chhe, [देवतान्तानां जीवानां] to teo devo sudhīnā jīvone [विषयतृष्णां] viṣhayatr̥uṣhṇā [जनयन्ति] utpanna kare chhe.

ṭīkāḥ — jo e rīte shubhopayogapariṇāmathī jemanī utpatti thāy chhe evān anek prakāranān puṇyo vidyamān chhe em svīkāravāmān āve chhe, to teo ( – te puṇyo) devo sudhīnā samasta sansārīone viṣhayatr̥uṣhṇā avashyamev utpanna kare chhe (em paṇ svīkāravun paḍe chhe). kharekhar tr̥uṣhṇā vinā, jem jaḷone dūṣhit lohīmān tem, samasta sansārīone viṣhayomān pravr̥utti na jovāmān āve. parantu te to jovāmān āve chhe. māṭe puṇyonun tr̥uṣhṇāyatanapaṇun abādhit ja ho (arthāt puṇyo tr̥uṣhṇānān ghar – raheṭhāṇ -chhe em avirodhapaṇe siddha thāy chhe).

Page 127 of 513
PDF/HTML Page 158 of 544
single page version

अथ ते पुनस्त्रिदशावसानाः कृत्स्नसंसारिणः समुदीर्णतृष्णाः पुण्यनिर्वर्तिताभिरपि जीवाणं देवदंताणं दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षारूपनिदानबन्धप्रभृतिनानामनोरथहयरूपविकल्पजालरहित- परमसमाधिसमुत्पन्नसुखामृतरूपां सर्वात्मप्रदेशेषु परमाह्लादोत्पत्तिभूतामेकाकारपरमसमरसीभावरूपां विषयाकाङ्क्षाग्निजनितपरमदाहविनाशिकां स्वरूपतृप्तिमलभमानानां देवेन्द्रप्रभृतिबहिर्मुखसंसारि- जीवानामिति । इदमत्र तात्पर्यम् – यदि तथाविधा विषयतृष्णा नास्ति तर्हि दुष्टशोणिते जलयूका इव कथं ते विषयेषु प्रवृत्तिं कुर्वन्ति । कुर्वन्ति चेत् पुण्यानि तृष्णोत्पादकत्वेन दुःखकारणानि इति ज्ञायन्ते ।।७४।। अथ पुण्यानि दुःखकारणानीति पूर्वोक्तमेवार्थं विशेषेण समर्थयति — ते पुण उदिण्णतण्हा सहजशुद्धात्म- तृप्तेरभावात्ते निखिलसंसारिजीवाः पुनरुदीर्णतृष्णाः सन्तः दुहिदा तण्हाहिं स्वसंवित्तिसमुत्पन्नपारमार्थिक- सुखाभावात्पूर्वोक्ततृष्णाभिर्दुःखिताः सन्तः । किं कुर्वन्ति । विसयसोक्खाणि इच्छंति निर्विषयपरमात्म-

bhāvārthaḥ — 73mī gāthāmān kahyun tem anek prakāranān puṇyo vidyamān chhe, to bhale ho. teo sukhanān sādhan nathī paṇ duḥkhanā bījarūp tr̥uṣhṇānān ja sādhan chhe. 74.

have, puṇyamān duḥkhanā bījano vijay jāher kare chhe (arthāt puṇyamān tr̥uṣhṇābīj duḥkhavr̥ukṣharūpe vr̥uddhi pāme chhe — phāle chhe em jāher kare chhe)ḥ —

anvayārthaḥ — [पुनः] vaḷī, [उदीर्णतृष्णाः ते] jemane tr̥uṣhṇā udit chhe evā te jīvo [तृष्णाभिः दुःखिताः] tr̥uṣhṇāo vaḍe duḥkhī vartatā thakā, [आमरणं] maraṇaparyant [विषयसौख्यानि इच्छन्ति] viṣhayasukhone ichchhe chhe [च] ane [दुःखसंतप्ताः] duḥkhathī santapta thayā thakā ( – duḥkhadāhane nahi sahī shaktā thakā) [अनुभवन्ति] temane bhogave chhe.

Page 128 of 513
PDF/HTML Page 159 of 544
single page version

तृष्णाभिर्दुःखबीजतयाऽत्यन्तदुःखिताः सन्तो मृगतृष्णाभ्य इवाम्भांसि विषयेभ्यः सौख्यान्य- भिलषन्ति । तद्दुःखसंतापवेगमसहमाना अनुभवन्ति च विषयान्, जलायुका इव, तावद्यावत् क्षयं यान्ति । यथा हि जलायुकास्तृष्णाबीजेन विजयमानेन दुःखाङ्कुरेण क्रमतः समाक्रम्यमाणा दुष्टकीलालमभिलषन्त्यस्तदेवानुभवन्त्यश्चाप्रलयात् क्लिश्यन्ते, एवममी अपि पुण्यशालिनः पापशालिन इव तृष्णाबीजेन विजयमानेन दुःखाङ्कुरेण क्रमतः समाक्रम्यमाणा विषयान- भिलषन्तस्तानेवानुभवन्तश्चाप्रलयात् क्लिश्यन्ते । अतः पुण्यानि सुखाभासस्य दुःखस्यैव साधनानि स्युः ।।७५।। सुखाद्विलक्षणानि विषयसुखानि इच्छन्ति । न केवलमिच्छन्ति, न केवलमिच्छन्ति, अणुभवंति य अनुभवन्ति च । किंपर्यन्तम् । आमरणं मरणपर्यन्तम् । कथंभूताः । दुक्खसंतत्ता दुःखसंतप्ता इति । अयमत्रार्थः — यथा तृष्णोद्रेकेण duḥkhanun bīj hovāne līdhe puṇyajanit tr̥uṣhṇāo vaḍe paṇ atyant duḥkhī vartatā thakā, ¹mr̥ugatr̥uṣhṇāmānthī jaḷanī māphak viṣhayomānthī sukhone ichchhe chhe ane te ²duḥkhasantāpanā vegane nahi sahī shakavāthī viṣhayone bhogave chhe. kyān sudhī? vināsh ( – maraṇ) pāme tyān sudhī. konī jem? jaḷonī jem. jem jaḷo, tr̥uṣhṇā jenun bīj chhe evā vijay pāmatā duḥkhāṅkur vaḍe kramashaḥ ākrānt thatī hovāthī, kharāb lohīne ichchhatī ane tene ja bhogavatī thakī vināshaparyant klesh pāme chhe, tem ā puṇyashāḷīo paṇ, pāpashāḷīonī māphak, tr̥uṣhṇā jenun bīj chhe evā vijay pāmatā duḥkhāṅkur vaḍe kramashaḥ ākrānt thatā hovāthī, viṣhayone ichchhatā ane temane ja bhogavatā thakā vināshaparyant ( – maraṇ pāmatān sudhī) klesh pāme chhe.

bhāvārthaḥ — jemane samastavikalpajāḷ rahit paramasamādhithī utpanna sukhāmr̥utarūp, sarva ātmapradeshe param -āhlādabhūt svarūpatr̥upti vartatī nathī evā samasta sansārī jīvone nirantar viṣhayatr̥uṣhṇā vyakta ke avyaktapaṇe varte ja chhe. te tr̥uṣhṇārūpī bīj kramashaḥ aṅkurarūp thaī duḥkhavr̥ukṣharūpe vr̥uddhi pāmatān, e rīte duḥkhadāhano veg asahya thatān, te jīvo viṣhayomān pravr̥utta thāy chhe. māṭe jemane viṣhayomān pravr̥utti jovāmān āve chhe evā devo sudhīnā samasta sansārīo duḥkhī ja chhe.

ā rīte duḥkhabhāv ja puṇyone — puṇyajanit sāmagrīne — avalambato hovāthī, puṇyo sukhābhās evā duḥkhanān ja ālamban – sādhan chhe. 75. 1. jem jhāñjhavāmmānthī jaḷ prāpta thatun nathī tem indriyaviṣhayomānthī sukh prāpta thatun nathī. 2. duḥkhasantāp = duḥkhadāh; duḥkhanī baḷatarā – pīḍā.

Page 129 of 513
PDF/HTML Page 160 of 544
single page version

सपरत्वात् बाधासहितत्वात् विच्छिन्नत्वात् बन्धकारणत्वात् विषमत्वाच्च पुण्य- जन्यमपीन्द्रियसुखं दुःखमेव स्यात् । सपरं हि सत् परप्रत्ययत्वात् पराधीनतया, बाधासहितं प्रेरिताः जलौकसः कीलालमभिलषन्त्यस्तदेवानुभवन्त्यश्चामरणं दुःखिता भवन्ति, तथा निजशुद्धात्म- संवित्तिपराङ्मुखा जीवा अपि मृगतृष्णाभ्योऽम्भांसीव विषयानभिलषन्तस्तथैवानुभवन्तश्चामरणं दुःखिता भवन्ति । तत एतदायातं तृष्णातङ्कोत्पादकत्वेन पुण्यानि वस्तुतो दुःखकारणानि इति ।।७५।। अथ पुनरपि पुण्योत्पन्नस्येन्द्रियसुखस्य बहुधा दुःखत्वं प्रकाशयति — सपरं सह परद्रव्यापेक्षया वर्तते सपरं भवतीन्द्रियसुखं, पारमार्थिकसुखं तु परद्रव्यनिरपेक्षत्वादात्माधीनं भवति । बाधासहिदं तीव्रक्षुधा- तृष्णाद्यनेकबाधासहितत्वाद्बाधासहितमिन्द्रियसुखं, निजात्मसुखं तु पूर्वोक्तसमस्तबाधारहितत्वाद- व्याबाधम् । विच्छिण्णं प्रतिपक्षभूतासातोदयेन सहितत्वाद्विच्छिन्नं सान्तरितं भवतीन्द्रियसुखं, अतीन्द्रियसुखं तु प्रतिपक्षभूतासातोदयाभावान्निरन्तरम् । बंधकारणं दृष्टश्रुतानुभूतभोगाकाङ्क्षा-

anvayārthaḥ — [यद्] je [इन्द्रियैः लब्धं] indriyothī prāpta thāy chhe, [तद् सौख्यं] te sukh [सपरं] paranā sambandhavāḷun, [बाधासहितं] bādhāsahit, [विच्छिन्नं] vichchhinna, [बन्धकारणं] bandhanun kāraṇ [विषमं] ane viṣham chhe; [तथा] e rīte [दुःखम् एव] te duḥkh ja chhe.

ṭīkāḥ — paranā sambandhavāḷun hovāthī, bādhāsahit hovāthī, vichchhinna (tūṭak) hovāthī, bandhanun kāraṇ hovāthī ane viṣham hovāthī, indriyasukh — puṇyajanya hovā chhatān paṇ — duḥkh ja chhe.

indriyasukh (1) ‘paranā sambandhavāḷun’ hotun thakun parāshrayapaṇāne līdhe parādhīn chhe, pra. 17