अथैकमजानन् सर्वं न जानातीति निश्चिनोति —
दव्वं अणंतपज्जयमेगमणंताणि दव्वजादाणि ।
ण विजाणदि जदि जुगवं किध सो सव्वाणि जाणादि ।।४९।।
द्रव्यमनन्तपर्यायमेकमनन्तानि द्रव्यजातानि ।
न विजानाति यदि युगपत् कथं स सर्वाणि जानाति ।।४९।।
आत्मा हि तावत्स्वयं ज्ञानमयत्वे सति ज्ञातृत्वात् ज्ञानमेव । ज्ञानं तु प्रत्यात्मवर्ति
प्रतिभासमयं महासामान्यम् । तत्तु प्रतिभासमयानन्तविशेषव्यापि । ते च सर्वद्रव्यपर्याय-
सकलाखण्डैककेवलज्ञानरूपमात्मानमपि न जानाति । तत एतत्स्थितं यः सर्वं न जानाति स
आत्मानमपि न जानातीति ।।४८।। अथैकमजानन् सर्वं न जानातीति निश्चिनोति --दव्वं द्रव्यं अणंतपज्जयं
अनन्तपर्यायं एगं एकं अणंताणि दव्वजादीणि अनन्तानि द्रव्यजातीनि जो ण विजाणदि यो न विजानाति
જ પૂર્ણ રીતે અનુભવતો — જાણતો નથી. આ રીતે સિદ્ધ થયું કે જે સર્વને જાણતો નથી
તે એકને — પોતાને — (પૂર્ણ રીતે) જાણતો નથી. ૪૮.
હવે એકને નહિ જાણનાર સર્વને જાણતો નથી એમ નક્કી કરે છેઃ —
જો એક દ્રવ્ય અનંતપર્યય તેમ દ્રવ્ય અનંતને
યુગપદ ન જાણે જીવ, તો તે કેમ જાણે સર્વને? ૪૯.
*અન્વયાર્થઃ — [यदि] જો [ अनन्तपर्यायं ] અનંત પર્યાયવાળા [एकं द्रव्यं ] એક
દ્રવ્યને (-આત્મદ્રવ્યને) [अनन्तानि द्रव्यजातानि] તથા અનંત દ્રવ્યસમૂહને [युगपद् ] યુગપદ્ [न
विजानाति] જાણતો નથી [सः] તો તે (પુરુષ) [सर्वाणि] સર્વને ( – અનંત દ્રવ્યસમૂહને) [कथं
जानाति] કઈ રીતે જાણી શકે? (અર્થાત્ જે આત્મદ્રવ્યને ન જાણતો હોય તે સમસ્ત
દ્રવ્યસમૂહને ન જાણી શકે.)
ટીકાઃ — પ્રથમ તો આત્મા ખરેખર સ્વયં જ્ઞાનમય હોવાથી જ્ઞાતાપણાને લીધે જ્ઞાન
જ છે; અને જ્ઞાન દરેક આત્મામાં વર્તતું ( – રહેલું) પ્રતિભાસમય મહાસામાન્ય છે. તે
(પ્રતિભાસમય મહાસામાન્ય) પ્રતિભાસમય અનંત વિશેષોમાં વ્યાપનારું છે; અને તે વિશેષોનાં
* આ ગાથાનો બીજી રીતે અન્વયાર્થઃ — [यदि] જો [अनन्तपर्यायं ] અનંત પર્યાયવાળા
[एकं द्रव्यं ] એક દ્રવ્યને (-આત્મદ્રવ્યને) [न विजानाति] જાણતો નથી [सः] તો તે (પુરુષ) [ युगपद् ]
યુગપદ્ [सर्वाणि अनन्तानि द्रव्यजातानि] સર્વ અનંત દ્રવ્યસમૂહને [कथं जानाति] કઈ રીતે જાણી શકે?
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞાનતત્ત્વ-પ્રજ્ઞાપન
૮૩