ઇંદ્રિય, પ્રકાશ આદિ બાહ્ય સામગ્રીને શોધવારૂપ વ્યગ્રતાને ( – અસ્થિરતાને) લીધે અતિશય
ચંચળ – ક્ષુબ્ધ છે, અલ્પ શક્તિવાળું હોવાથી ખેદખિન્ન છે, પર પદાર્થોને પરિણમાવવાનો
અભિપ્રાય કરતું હોવા છતાં પગલે પગલે ઠગાય છે (કારણ કે પર પદાર્થો આત્માને
આધીન પરિણમતા નથી); તેથી પરમાર્થે તો તે જ્ઞાન ‘અજ્ઞાન’ નામને જ યોગ્ય છે. માટે
તે હેય છે. ૫૫.
હવે, ઇન્દ્રિયો માત્ર પોતાના વિષયોમાં પણ યુગપદ્ નહિ પ્રવર્તતી હોવાથી
ઇન્દ્રિયજ્ઞાન હેય જ છે એમ નક્કી કરે છેઃ —
રસ, ગંધ, સ્પર્શ વળી વરણ ને શબ્દ જે પૌદ્ગલિક તે
છે ઇન્દ્રિવિષયો, તેમનેય ન ઇન્દ્રિયો યુગપદ ગ્રહે. ૫૬.
અન્વયાર્થઃ — [स्पर्शः] સ્પર્શ, [रसः च] રસ, [गन्धः] ગંધ, [वर्णः] વર્ણ [शब्दः
च] અને શબ્દ — [ पुद्गलाः ] કે જેઓ પુદ્ગલ છે તેઓ — [अक्षाणां भवन्ति] ઇન્દ્રિયોના
વિષયો છે. [ तानि अक्षाणि ] (પરંતુ) તે ઇન્દ્રિયો [ तान् ] તેમને (પણ) [ युगपद् ] યુગપદ્
[ न एव गृह्णन्ति ] ગ્રહતી ( – જાણતી) નથી.
ટીકાઃ — *મુખ્ય એવાં સ્પર્શ -રસ -ગંધ -વર્ણ તથા શબ્દ — કે જેઓ પુદ્ગલ છે
अथेन्द्रियाणां स्वविषयमात्रेऽपि युगपत्प्रवृत्यसंभवाद्धेयमेवेन्द्रियज्ञानमित्यवधारयति —
फासो रसो य गंधो वण्णो सद्दो य पोग्गला होंति ।
अक्खाणं ते अक्खा जुगवं ते णेव गेण्हंति ।।५६।।
स्पर्शो रसश्च गन्धो वर्णः शब्दश्च पुद्गला भवन्ति ।
अक्षाणां तान्यक्षाणि युगपत्तान्नैव गृह्णन्ति ।।५६।।
इन्द्रियाणां हि स्पर्शरसगन्धवर्णप्रधानाः शब्दश्च ग्रहणयोग्याः पुद्गलाः । अथेन्द्रियैर्युग-
कतंभूतम् । इन्द्रियग्रहणयोग्यइन्द्रियग्रहणयोग्यम् । जाणदि वा तं ण जाणादि स्वावरणक्षयोपशमयोग्यं किमपि स्थूलं
जानाति, विशेषक्षयोपशमाभावात् सूक्ष्मं न जानातीति । अयमत्र भावार्थः — इन्द्रियज्ञानं यद्यपि
व्यवहारेण प्रत्यक्षं भण्यते, तथापि निश्चयेन केवलज्ञानापेक्षया परोक्षमेव । परोक्षं तु यावतांशेन सूक्ष्मार्थं
न जानाति तावतांशेन चित्तखेदकारणं भवति । खेदश्च दुःखं, ततो दुःखजनकत्वादिन्द्रियज्ञानं
हेयमिति ।।५५।। अथ चक्षुरादीन्द्रियज्ञानं रूपादिस्वविषयमपि युगपन्न जानाति तेन कारणेन हेयमिति
* સ્પર્શ, રસ, ગંધ અને વર્ણ — એ પુદ્ગલના મુખ્ય ગુણો છે.
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞાનતત્ત્વ-પ્રજ્ઞાપન
૯૭
પ્ર. ૧૩