अथेन्द्रियज्ञानं न प्रत्यक्षं भवतीति निश्चिनोति —
परदव्वं ते अक्खा णेव सहावो त्ति अप्पणो भणिदा ।
उवलद्धं तेहि कधं पच्चक्खं अप्पणो होदि ।।५७।।
परद्रव्यं तान्यक्षाणि नैव स्वभाव इत्यात्मनो भणितानि ।
उपलब्धं तैः कथं प्रत्यक्षमात्मनो भवति ।।५७।।
आत्मानमेव केवलं प्रति नियतं किल प्रत्यक्षम् । इदं तु व्यतिरिक्तास्तित्वयोगितया
परद्रव्यतामुपगतैरात्मनः स्वभावतां मनागप्यसंस्पृशद्भिरिन्द्रियैरुपलभ्योपजन्यमानं न नामात्मनः
प्रत्यक्षं भवितुमर्हति ।।५७।।
अथेन्द्रियज्ञानं प्रत्यक्षं न भवतीति व्यवस्थापयति — परदव्वं ते अक्खा तानि प्रसिद्धान्यक्षाणीन्द्रियाणि पर-
द्रव्यं भवन्ति । कस्य । आत्मनः । णेव सहावो त्ति अप्पणो भणिदा योऽसौ विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभाव
आत्मनः संबन्धी तत्स्वभावानि निश्चयेन न भणितानीन्द्रियाणि । कस्मात् । भिन्नास्तित्वनिष्पन्नत्वात् ।
उवलद्धं तेहि उपलब्धं ज्ञातं यत्पञ्चेन्द्रियविषयभूतं वस्तु तैरिन्द्रियैः कधं पच्चक्खं अप्पणो होदि तद्वस्तु कथं
प्रत्यक्षं भवत्यात्मनो, न कथमपीति । तथैव च नानामनोरथव्याप्तिविषये प्रतिपाद्यप्रतिपादकादिविकल्प-
जालरूपं यन्मनस्तदपीन्द्रियज्ञानवन्निश्चयेन परोक्षं भवतीति ज्ञात्वा किं कर्तव्यम् । सकलैकाखण्डप्रत्यक्ष-
હવે ઇંદ્રિયજ્ઞાન પ્રત્યક્ષ નથી એમ નક્કી કરે છેઃ —
તે ઇંદ્રિયો પરદ્રવ્ય, જીવસ્વભાવ ભાખી ન તેમને;
તેનાથી જે ઉપલબ્ધ તે પ્રત્યક્ષ કઈ રીત જીવને? ૫૭.
અન્વયાર્થઃ — [तानि अक्षाणि] તે ઇન્દ્રિયો [परद्रव्यं] પરદ્રવ્ય છે, [आत्मनः
स्वभावः इति] તેમને આત્માના સ્વભાવરૂપ [न एव भणितानि] કહી નથી; [तैः] તેમના
વડે [उपलब्धं] જણાયેલું [आत्मनः] આત્માને [प्रत्यक्षं] પ્રત્યક્ષ [कथं भवति] કઈ રીતે
હોય?
ટીકાઃ — જે કેવળ આત્મા પ્રતિ જ નિયત હોય તે (જ્ઞાન) ખરેખર પ્રત્યક્ષ
છે. આ (ઇંદ્રિયજ્ઞાન) તો, જે ભિન્ન અસ્તિત્વવાળી હોવાથી પરદ્રવ્યપણાને પામી છે
(અર્થાત્ પરદ્રવ્યરૂપ છે) અને આત્મસ્વભાવપણાને જરા પણ સ્પર્શતી નથી (અર્થાત્
આત્માના સ્વભાવરૂપ લેશમાત્ર પણ નથી) એવી ઇંદ્રિયો વડે ઉપલબ્ધિ કરીને ( – એવી
ઇંદ્રિયોના નિમિત્તથી પદાર્થોને જાણીને) ઊપજે છે તેથી તે (ઇંદ્રિયજ્ઞાન) આત્માને પ્રત્યક્ષ
હોઈ શકે નહિ.
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞાનતત્ત્વ-પ્રજ્ઞાપન
૯૯