तप्तायोगोलानामिवात्यन्तमुपात्ततृष्णानां तद्दुःखवेगमसहमानानां व्याधिसात्म्यतामुपगतेषु रम्येषु
विषयेषु रतिरुपजायते । ततो व्याधिस्थानीयत्वादिन्द्रियाणां व्याधिसात्म्यसमत्वाद्विषयाणां च न
छद्मस्थानां पारमार्थिकं सौख्यम् ।।६३।।
अथ यावदिन्द्रियाणि तावत्स्वभावादेव दुःखमेवं वितर्कयति —
जेसिं विसएसु रदी तेसिं दुक्खं वियाण सब्भावं ।
जइ तं ण हि सब्भावं वावारो णत्थि विसयत्थं ।।६४।।
येषां विषयेषु रतिस्तेषां दुःखं विजानीहि स्वाभावम् ।
यदि तन्न हि स्वभावो व्यापारो नास्ति विषयार्थम् ।।६४।।
व्याधिस्थानीयानि, विषयाश्च तत्प्रतीकारौषधस्थानीया इति संसारिणां वास्तवं सुखं नास्ति ।।६३।। अथ
यावदिन्द्रियव्यापारस्तावद्दुःखमेवेति कथयति — जेसिं विसएसु रदी येषां निर्विषयातीन्द्रिय-
परमात्मस्वरूपविपरीतेषु विषयेषु रतिः तेसिं दुक्खं वियाण सब्भावं तेषां बहिर्मुखजीवानां
निजशुद्धात्मद्रव्यसंवित्तिसमुत्पन्ननिरुपाधिपारमार्थिकसुखविपरीतं स्वभावेनैव दुःखमस्तीति विजानीहि ।
લોખંડના ગોળાની માફક ( – જેમ તપેલા લોખંડના ગોળાને પાણીની અત્યંત તૃષા પેદા
થઈ છે અર્થાત્ તે ત્વરાથી પાણીને શોષી લે છે તેમ) અત્યંત તૃષ્ણા ઉત્પન્ન થઈ છે; તે
દુઃખના વેગને નહિ સહી શકવાથી તેમને વ્યાધિના પ્રતિકાર સમાન ( – રોગમાં ઘડીભર
અલ્પ રાહત આપનારા લાગે છે એવા ઇલાજ સમાન) રમ્ય વિષયોમાં રતિ ઊપજે છે.
માટે ઇન્દ્રિયો વ્યાધિ સમાન હોવાથી અને વિષયો વ્યાધિના પ્રતિકાર સમાન હોવાથી
છદ્મસ્થોને પારમાર્થિક સુખ નથી. ૬૩.
હવે જ્યાં સુધી ઇન્દ્રિયો છે ત્યાં સુધી સ્વભાવથી જ દુઃખ છે એમ ન્યાયથી નક્કી
કરે છેઃ —
વિષયો વિષે રતિ જેમને, દુઃખ છે સ્વભાવિક તેમને;
જો તે ન હોય સ્વભાવ તો વ્યાપાર નહિ વિષયો વિષે. ૬૪.
અન્વયાર્થઃ — [ येषां ] જેમને [ विषयेषु रतिः ] વિષયોમાં રતિ છે, [ तेषां ] તેમને
[ दुःखं ] દુઃખ [ स्वाभावं ] સ્વાભાવિક [ विजानीहि ] જાણો; [ हि ] કારણ કે [ यदि ] જો
[तद्] દુઃખ [ स्वभावं न ] (તેમનો) સ્વભાવ ન હોય [ विषयार्थं ] તો વિષયાર્થે [ व्यापारः ]
વ્યાપાર [ न अस्ति ] ન હોય.
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞાનતત્ત્વ-પ્રજ્ઞાપન
૧૧૧