तिमिरहरा यदि दृष्टिर्जनस्य दीपेन नास्ति कर्तव्यम् ।
तथा सौख्यं स्वयमात्मा विषयाः किं तत्र कुर्वन्ति ।।६७।।
यथा हि केषांचिन्नक्तंचराणां चक्षुषः स्वयमेव तिमिरविकरणशक्तियोगित्वान्न
तदपाकरणप्रवणेन प्रदीपप्रकाशादिना कार्यं, एवमस्यात्मनः संसारे मुक्तौ वा स्वयमेव
सुखतया परिणममानस्य सुखसाधनधिया अबुधैर्मुधाध्यास्यमाना अपि विषयाः किं हि नाम
कुर्युः ।।६७।।
वा योऽसौ दिव्यो देवदेहः सोऽप्युपचारं विहाय सुखं न करोति । विसयवसेण दु सोक्खं दुक्खं वा
हवदि सयमादा किंतु निश्चयेन निर्विषयामूर्तस्वाभाविकसदानन्दैकसुखस्वभावोऽपि व्यवहारेणानादि-
कर्मबन्धवशाद्विषयाधीनत्वेन परिणम्य सांसारिकसुखं दुःखं वा स्वयमात्मैव भवति, न च देह
इत्यभिप्रायः ।।६६।। एवं मुक्तात्मनां देहाभावेऽपि सुखमस्तीति परिज्ञानार्थं संसारिणामपि देहः
सुखकारणं न भवतीतिकथनरूपेण गाथाद्वयं गतम् । अथात्मनः स्वयमेव सुखस्वभावत्वान्निश्चयेन
यथा देहः सुखकारणं न भवति तथा विषया अपीति प्रतिपादयति — जइ यदि दिट्ठी नक्तंचरजनस्य दृष्टिः
तिमिरहरा अन्धकारहरा भवति जणस्स जनस्य दीवेण णत्थि कायव्वं दीपेन नास्ति कर्तव्यं । तस्य
प्रदीपादीनां यथा प्रयोजनं नास्ति तह सोक्खं सयमादा विसया किं तत्थ कुव्वंति तथा
અન્વયાર્થઃ — [यदि] જો [जनस्य दृष्टिः] પ્રાણીની દ્રષ્ટિ [तिमिरहरा] તિમિરનાશક
હોય તો [दीपेन नास्ति कर्तव्यं] દીવાથી કાંઈ પ્રયોજન નથી અર્થાત્ દીવો કાંઈ કરતો નથી,
[तथा] તેમ જ્યાં [आत्मा] આત્મા [स्वयं] સ્વયં [सौख्यं] સુખરૂપ પરિણમે છે [तत्र] ત્યાં
[विषयाः] વિષયો [किं कुर्वन्ति] શું કરે છે?
ટીકાઃ — જેમ કોઈ *નિશાચરોનાં નેત્રો સ્વયમેવ અંધકારને નષ્ટ કરવાની
શક્તિવાળાં હોવાથી, અંધકારને દૂર કરવાના સ્વભાવવાળા દીપક -પ્રકાશાદિકથી કાંઈ પ્રયોજન
નથી (અર્થાત્ દીવા વગેરેનો પ્રકાશ કાંઈ કરતો નથી), તેમ — જોકે અજ્ઞાનીઓ ‘વિષયો
સુખનાં સાધન છે’ એવી બુદ્ધિ વડે વિષયોનો ફોગટ અધ્યાસ ( – આશ્રય) કરે છે તોપણ —
સંસારમાં કે મુક્તિમાં સ્વયમેવ સુખપણે પરિણમતા આ આત્માને વિષયો શું કરે છે?
ભાવાર્થઃ — સંસારમાં કે મોક્ષમાં આત્મા પોતાની મેળે જ સુખરૂપ પરિણમે છે;
તેમાં વિષયો અકિંચિત્કર છે અર્થાત્ કાંઈ કરતા નથી. અજ્ઞાનીઓ વિષયોને સુખનાં કારણ
માનીને નકામા તેમને અવલંબે છે! ૬૭.
*નિશાચરો = રાત્રે ફરનારા — ઘુવડ, સર્પ, ભૂત વગેરે.
૧૧૬પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-