सद्द्रव्यं संश्च गुणः संश्चैव च पर्याय इति विस्तारः ।
यः खलु तस्याभावः स तदभावोऽतद्भावः ।।१०७।।
यथा खल्वेकं मुक्ताफलस्रग्दाम हार इति सूत्रमिति मुक्ताफलमिति त्रेधा विस्तार्यते,
तथैकं द्रव्यं द्रव्यमिति गुण इति पर्याय इति त्रेधा विस्तार्यते । यथा चैकस्य
मुक्ताफलस्रग्दाम्नः शुक्लो गुणः शुक्लो हारः शुक्लं सूत्रं शुक्लं मुक्ताफलमिति त्रेधा
विस्तार्यते, तथैकस्य द्रव्यस्य सत्तागुणः सद्द्रव्यं सद्गुणः सत्पर्याय इति त्रेधा विस्तार्यते ।
यथा चैकस्मिन् मुक्ताफलस्रग्दाम्नि यः शुक्लो गुणः स न हारो न सूत्रं न मुक्ताफलं
यश्च हारः सूत्रं मुक्ताफलं वा स न शुक्लो गुण इतीतरेतरस्य यस्तस्याभावः स तदभाव-
लक्षणोऽतद्भावोऽन्यत्वनिबन्धनभूतः, तथैकस्मिन् द्रव्ये यः सत्तागुणस्तन्न द्रव्यं नान्यो गुणो
અન્વયાર્થઃ — [सत् द्रव्यं] ‘સત્ દ્રવ્ય’ [सत् च गुणः] ‘સત્ ગુણ’ [च] અને [सत्
च एव पर्यायः] ‘સત્ પર્યાય’ — [इति] એમ [विस्तारः] (સત્તાગુણનો) વિસ્તાર છે. [यः
खलु] (તેમને પરસ્પર) જે [तस्य अभावः] ‘તેનો અભાવ’ અર્થાત્ ‘તે -પણે હોવાનો અભાવ’
છે [सः] તે [तदभावः] ‘તદ્ -અભાવ’ [अतद्भावः] એટલે કે ‘અતદ્ભાવ’ છે.
ટીકાઃ — જેમ એક *મૌક્તિકમાળા, ‘હાર’ તરીકે, ‘દોરા’ તરીકે, અને ‘મોતી’
તરીકે — એમ ત્રિધા (ત્રણ પ્રકારે) વિસ્તારવામાં આવે છે, તેમ એક દ્રવ્ય, ‘દ્રવ્ય’ તરીકે,
‘ગુણ’ તરીકે અને ‘પર્યાય’ તરીકે — એમ ત્રિધા વિસ્તારવામાં આવે છે.
વળી જેમ એક મૌક્તિકમાળાનો શુક્લત્વગુણ, ‘શુક્લ હાર,’ ‘શુક્લ દોરો’ અને
‘શુક્લ મોતી’ — એમ ત્રિધા વિસ્તારવામાં આવે છે, તેમ એક દ્રવ્યનો સત્તાગુણ, ‘સત્
દ્રવ્ય’, ‘સત્ ગુણ’ અને ‘સત્ પર્યાય’ — એમ ત્રિધા વિસ્તારવામાં આવે છે.
વળી જેવી રીતે એક મૌક્તિકમાળામાં જે શુક્લત્વગુણ છે તે હાર નથી, દોરો
નથી કે મોતી નથી, અને જે હાર, દોરો કે મોતી છે તે શુક્લત્વગુણ નથી — એમ
એકબીજાને જે ‘તેનો અભાવ’ અર્થાત્ ‘તે -પણે હોવાનો અભાવ’ છે તે ‘તદ્ -અભાવ’
લક્ષણ ‘અતદ્ભાવ’ છે કે જે (અતદ્ભાવ) અન્યત્વનું કારણ છે; તેવી રીતે એક દ્રવ્યમાં
स्थानीयो योऽसौ शुक्लगुणः स प्रदेशाभेदेन किं किं भण्यते । शुक्लो हार इति शुक्लं सूत्रमिति
शुक्लं मुक्ताफलमिति भण्यते, यश्च हारः सूत्रं मुक्ताफलं वा तैस्त्रिभिः प्रदेशाभेदेन शुक्लो गुणो
भण्यत इति तद्भावस्य लक्षणमिदम् । तद्भावस्येति कोऽर्थः । हारसूत्रमुक्ताफलानां शुक्लगुणेन सह
तन्मयत्वं प्रदेशाभिन्नत्वमिति । तथा मुक्तात्मपदार्थे योऽसौ शुद्धसत्तागुणः स प्रदेशाभेदेन किं किं
भण्यते । सत्तालक्षणः परमात्मपदार्थ इति सत्तालक्षणः केवलज्ञानादिगुण इति सत्तालक्षणः सिद्धपर्याय
*મૌક્તિકમાળા = મોતીની માળા; મોતીનો હાર.
૨૦૮પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-