पर्याया हि पर्यायभूताया आत्मव्यतिरेकव्यक्तेः काल एव सत्त्वात्ततोऽन्यकालेषु
भवन्त्यसन्त एव । यश्च पर्यायाणां द्रव्यत्वभूतयान्वयशक्त्यानुस्यूतः क्रमानुपाती स्वकाले
प्रादुर्भावः तस्मिन्पर्यायभूताया आत्मव्यतिरेकव्यक्तेः पूर्वमसत्त्वात्पर्याया अन्य एव । ततः
पर्यायाणामन्यत्वेन निश्चीयते पर्यायस्वरूपकर्तृकरणाधिकरणभूतत्वेन पर्यायेभ्योऽपृथग्भूतस्य
द्रव्यस्यासदुत्पादः । तथाहि — न हि मनुजस्त्रिदशो वा सिद्धो वा स्यात्, न हि त्रिदशो मनुजो
वा सिद्धो वा स्यात् । एवमसन् कथमनन्यो नाम स्यात्, येनान्य एव न स्यात्; येन च
निष्पद्यमानमनुजादिपर्यायं जायमानवलयादिविकारं काञ्चनमिव जीवद्रव्यमपि प्रतिपद-
मन्यन्न स्यात् ।।११३।।
ટીકાઃ — પર્યાયો પર્યાયભૂત સ્વવ્યતિરેકવ્યક્તિના કાળે જ સત્ (-હયાત) હોવાને
લીધે તેનાથી અન્ય કાળોમાં અસત્ જ (-અહયાત જ) છે. અને પર્યાયોનો દ્રવ્યત્વભૂત
અન્વયશક્તિ સાથે ગૂંથાયેલો ( – એકરૂપપણે જોડાયેલો) જે ક્રમાનુપાતી (ક્રમાનુસાર) સ્વકાળે
ઉત્પાદ થાય છે તેમાં પર્યાયભૂત સ્વવ્યતિરેકવ્યક્તિનું પૂર્વે અસત્પણું હોવાથી, પર્યાયો અન્ય
જ છે. માટે પર્યાયોના અન્યપણા વડે દ્રવ્યનો — કે જે પર્યાયોના સ્વરૂપનું કર્તા, કરણ અને
અધિકરણ હોવાને લીધે પર્યાયોથી અપૃથક્ છે તેનો — અસત્ -ઉત્પાદ નક્કી થાય છે.
આ વાતને (ઉદાહરણ વડે) સ્પષ્ટ કરવામાં આવે છેઃ
મનુષ્ય તે દેવ કે સિદ્ધ નથી, દેવ તે મનુષ્ય કે સિદ્ધ નથી; એ રીતે નહિ હોતો
થકો અનન્ય ( – તેનો તે જ) કેમ હોય, કે જેથી અન્ય જ ન હોય અને જેથી મનુષ્યાદિ
પર્યાયો જેને નીપજે છે એવું જીવદ્રવ્ય પણ — વલયાદિ વિકારો (કંકણ વગેરે પર્યાયો) જેને
ઊપજે છે એવા સુવર્ણની જેમ — પદે પદે (પગલે પગલે, પર્યાયે પર્યાયે) અન્ય ન હોય?
[જેમ કંકણ, કુંડળ વગેરે પર્યાયો અન્ય છે (-ભિન્નભિન્ન છે, તેના તે જ નથી) તેથી તે
પર્યાયો કરનારું સુવર્ણ પણ અન્ય છે, તેમ મનુષ્ય, દેવ વગેરે પર્યાયો અન્ય છે તેથી તે
પર્યાયો કરનારું જીવદ્રવ્ય પણ પર્યાય -અપેક્ષાએ અન્ય છે.]
ભાવાર્થઃ — જીવ અનાદિ -અનંત હોવા છતાં, મનુષ્યપર્યાયકાળે દેવપર્યાયની કે
સ્વાત્મોપલબ્ધિરૂપ સિદ્ધપર્યાયની અપ્રાપ્તિ છે અર્થાત્ મનુષ્ય તે દેવ કે સિદ્ધ નથી માટે તે
પર્યાયો અન્ય -અન્ય છે. આ રીતે પર્યાયો અન્ય હોવાથી, તે પર્યાયોનો કરનાર, સાધન અને
આધાર એવો જીવ પણ પર્યાય -અપેક્ષાએ અન્યપણાને પામે છે. આ રીતે, જીવની માફક,
देवपर्यायकाले मनुष्यपर्यायस्यानुपलम्भात् । देवो वा माणुसो व सिद्धो वा देवो वा मनुष्यो न भवति
स्वात्मोपलब्धिरूपसिद्धपर्यायो वा न भवति । कस्मात् । पर्यायाणां परस्परं भिन्नकालत्वात्,
सुवर्णद्रव्ये कुण्डलादिपर्यायाणामिव । एवं अहोज्जमाणो एवमभवन्सन् अणण्णभावं कधं लहदि अनन्यभाव-
૨૨૨પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-