रणोरुच्छिन्नाण्वन्तरसंगमस्य परिणतिरिव द्वयणुककार्यस्येव मनुष्यादिकार्यस्यानिष्पादकत्वात्
परमद्रव्यस्वभावभूततया परमधर्माख्या भवत्यफलैव ।।११६।।
अथ मनुष्यादिपर्यायाणां जीवस्य क्रियाफलत्वं व्यनक्ति —
कम्मं णामसमक्खं सभावमध अप्पणो सहावेण ।
अभिभूय णरं तिरियं णेरइयं वा सुरं कुणदि ।।११७।।
परमः नीरागपरमात्मोपलम्भपरिणतिरूपः आगमभाषया परमयथाख्यातचारित्ररूपो वा योऽसौ परमो
धर्मः, स केवलज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयव्यक्तिरूपस्य कार्यसमयसारस्योत्पादकत्वात्सफलोऽपि नरनारकादि-
पर्यायकारणभूतं ज्ञानावरणादिकर्मबन्धं नोत्पादयति, ततः कारणान्निष्फलः । ततो ज्ञायते
नरनारकादिसंसारकार्यं मिथ्यात्वरागादिक्रियायाः फलमिति । अथवास्य सूत्रस्य द्वितीयव्याख्यानं
क्रियते — यथा शुद्धनयेन रागादिविभावेन न परिणमत्ययं जीवस्तथैवाशुद्धनयेनापि न परिणमतीति
यदुक्तं सांख्येन तन्निराकृतम् । कथमिति चेत् । अशुद्धनयेन मिथ्यात्वरागादिविभावपरिणत-
जीवानां नरनारकादिपर्यायपरिणतिदर्शनादिति । एवं प्रथमस्थले सूत्रगाथा गता ।।११६।। अथ
આત્માની બાબતમાં, મનુષ્યાદિકાર્યની નિષ્પાદક હોવાથી સફળ જ છે; અને, જેમ બીજા
અણુ સાથેનો સંબંધ જેને નષ્ટ થયો છે એવા અણુની પરિણતિ દ્વિઅણુકકાર્યની નિષ્પાદક
નથી તેમ, મોહ સાથે મિલનનો નાશ થતાં તે જ ક્રિયા — દ્રવ્યના પરમ સ્વભાવભૂત હોવાને
લીધે ‘પરમ ધર્મ’ નામથી કહેવાતી એવી — મનુષ્યાદિકાર્યની નિષ્પાદક નહિ હોવાથી અફળ
જ છે.
ભાવાર્થઃ — ચૈતન્યપરિણતિ તે આત્માની ક્રિયા. મોહ રહિત ક્રિયા મનુષ્યાદિ-
પર્યાયોરૂપ ફળ નિપજાવતી નથી અને મોહ સહિત *ક્રિયા અવશ્ય મનુષ્યાદિપર્યાયોરૂપ ફળ
નિપજાવે છે. મોહ સહિત ભાવો એક પ્રકારના હોતા નથી તેથી તેના ફળરૂપ
મનુષ્યાદિપર્યાયો પણ ટંકોત્કીર્ણ – શાશ્વત – એકરૂપ હોતા નથી. ૧૧૬.
હવે મનુષ્યાદિપર્યાયો જીવને ક્રિયાનાં ફળ છે એમ વ્યક્ત કરે છેઃ —
નામાખ્ય કર્મ સ્વભાવથી નિજ જીવદ્રવ્ય -સ્વભાવને
અભિભૂત કરી તિર્યંચ, દેવ, મનુષ્ય વા નારક કરે.૧૧૭.
*મૂળ ગાથામાં વપરાયેલા ‘ક્રિયા’ શબ્દથી મોહ સહિત ક્રિયા સમજવી; મોહ રહિત ક્રિયાને તો
‘પરમ ધર્મ’ નામ આપ્યું છે.
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞેયતત્ત્વ-પ્રજ્ઞાપન
૨૩૧