संभवात्संभवविलयस्वरूपे संभवतः । ततो देवादिपर्याये संभवति मनुष्यादिपर्याये विलीयमाने
चान्यः संभवोऽन्यो विलय इति कृत्वा संभवविलयवन्तौ देवादिमनुष्यादिपर्यायौ संभाव्येते ।
ततः प्रतिक्षणं पर्यायैर्जीवोऽनवस्थितः ।।११९।।
अथ जीवस्यानवस्थितत्वहेतुमुद्योतयति —
तम्हा दु णत्थि कोई सहावसमवट्ठिदो त्ति संसारे ।
संसारो पुण किरिया संसरमाणस्स दव्वस्स ।।१२०।।
तस्मात्तु नास्ति कश्चित् स्वभावसमवस्थित इति संसारे ।
संसारः पुनः क्रिया संसरतो द्रव्यस्य ।।१२०।।
घटाधारभूतमृत्तिकाद्रव्यवत् मनुष्यपर्यायदेवपर्यायाधारभूतसंसारिजीवद्रव्यवद्वा । क्षणभङ्गसमुद्भवे हेतुः
कथ्यते । संभवविलय त्ति ते णाणा संभवविलयौ द्वाविति तौ नाना भिन्नौ यतः कारणात्ततः
पर्यायार्थिकनयेन भङ्गोत्पादौ । तथाहि – य एव पूर्वोक्तमोक्षपर्यायस्योत्पादो मोक्षमार्गपर्यायस्य विनाश-
स्तावेव भिन्नौ न च तदाधारभूतपरमात्मद्रव्यमिति । ततो ज्ञायते द्रव्यार्थिकनयेन नित्यत्वेऽपि
पर्यायरूपेण विनाशोऽस्तीति ।।११९।। अथ विनश्वरत्वे कारणमुपन्यस्यति, अथवा प्रथमस्थलेऽ-
धिकारसूत्रेण मनुष्यादिपर्यायाणां कर्मजनितत्वेन यद्विनश्वरत्वं सूचितं तदेव गाथात्रयेण विशेषेण
અન્ય વિલય છે’ એમ કહેવામાં આવતાં, તે બન્નેના આધારભૂત ધ્રૌવ્યનું અન્યત્વ અસંભવિત
હોવાથી ઉદ્ભવનું ને વિલયનું સ્વરૂપ પ્રગટ થાય છે; તેથી દેવાદિપર્યાય ઉત્પન્ન થતાં ને
મનુષ્યાદિપર્યાય નષ્ટ થતાં, ‘અન્ય ઉદ્ભવ છે અને અન્ય વિલય છે’ એમ ગણવાથી (અર્થાત્
એવી અપેક્ષા લેવાથી) ઉદ્ભવ અને વિલયવાળા દેવાદિપર્યાય અને મનુષ્યાદિપર્યાય પ્રગટ
થાય છે( – ખ્યાલમાં આવે છે). માટે પ્રતિક્ષણ પર્યાયોથી જીવ અનવસ્થિત છે. ૧૧૯.
હવે જીવના અનવસ્થિતપણાનો હેતુ પ્રકાશે છેઃ —
તેથી સ્વભાવે સ્થિર એવું ન કોઇ છે સંસારમાં;
સંસાર તો સંસરણ કરતા દ્રવ્ય કેરી છે ક્રિયા.૧૨૦.
અન્વયાર્થઃ — [तस्मात् तु] તેથી [संसारे] સંસારમાં [स्वभावसमवस्थितः इति]
સ્વભાવથી અવસ્થિત એવું [कश्चित् न अस्ति] કોઈ નથી (અર્થાત્ સંસારમાં કોઈનો સ્વભાવ
કેવળ એકરૂપ રહેવાનો નથી); [संसार पुनः] સંસાર તો [संसरतः] *સંસરણ કરતા [द्रव्यस्य]
દ્રવ્યની [क्रिया] ક્રિયા છે.
*સંસરણ કરવું = ગોળ ફર્યા કરવું; પલટાયા કરવું.
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞેયતત્ત્વ-પ્રજ્ઞાપન
૨૩૭