यतः खलु जीवो द्रव्यत्वेनावस्थितोऽपि पर्यायैरनवस्थितः, ततः प्रतीयते न कश्चिदपि
संसारे स्वभावेनावस्थित इति । यच्चात्रानवस्थितत्वं तत्र संसार एव हेतुः, तस्य मनुष्यादि-
पर्यायात्मकत्वात् स्वरूपेणैव तथाविधत्वात् । अथ यस्तु परिणममानस्य द्रव्यस्य पूर्वोत्तर-
दशापरित्यागोपादानात्मकः क्रियाख्यः परिणामस्तत्संसारस्य स्वरूपम् ।।१२०।।
अथ परिणामात्मके संसारे कुतः पुद्गलश्लेषो येन तस्य मनुष्यादिपर्यायात्मकत्व-
मित्यत्र समाधानमुपवर्णयति —
आदा कम्ममलिमसो परिणामं लहदि कम्मसंजुत्तं ।
तत्तो सिलिसदि कम्मं तम्हा कम्मं तु परिणामो ।।१२१।।
व्याख्यातमिदानीं तस्योपसंहारमाह — तम्हा दु णत्थि कोई सहावसमवट्ठिदो त्ति तस्मान्नास्ति कश्चित्स्व-
भावसमवस्थित इति । यस्मात्पूर्वोक्तप्रकारेण मनुष्यादिपर्यायाणां विनश्वरत्वं व्याख्यातं तस्मादेव ज्ञायते
परमानन्दैकलक्षणपरमचैतन्यचमत्कारपरिणतशुद्धात्मस्वभाववदवस्थितो नित्यः कोऽपि नास्ति । क्व ।
संसारे निस्संसारशुद्धात्मनो विपरीते संसारे । संसारस्वरूपं कथयति — संसारो पुण किरिया संसारः पुनः
क्रिया । निष्क्रियनिर्विकल्पशुद्धात्मपरिणतेर्विसदृशी मनुष्यादिविभावपर्यायपरिणतिरूपा क्रिया संसार-
स्वरूपम् । सा च कस्य भवति । संसरमाणस्स जीवस्स विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावमुक्तात्मनो विलक्षणस्य
संसरतः परिभ्रमतः संसारिजीवस्येति । ततः स्थितं मनुष्यादिपर्यायात्मकः संसार एव विनश्वरत्वे
कारणमिति ।।१२०।। एवं शुद्धात्मनो भिन्नानां कर्मजनितमनुष्यादिपर्यायाणां विनश्वरत्वकथनमुख्यतया
ટીકાઃ — ખરેખર જીવ દ્રવ્યપણે અવસ્થિત હોવા છતાં પણ પર્યાયોથી અનવસ્થિત
છે, તેથી એમ પ્રતીતિ થાય છે કે સંસારમાં કોઈ પણ સ્વભાવથી અવસ્થિત નથી (અર્થાત્
કોઈનો સ્વભાવ કેવળ અવિચળ — એકરૂપ રહેવાનો નથી). અને અહીં જે અનવસ્થિતપણું
છે તેમાં સંસાર જ હેતુ છે; કારણ કે તે ( – સંસાર) મનુષ્યાદિપર્યાયાત્મક છે, કેમ કે તે
સ્વરૂપથી જ તેવો છે (અર્થાત્ સંસારનું સ્વરૂપ જ એવું છે). ત્યાં પરિણમતા દ્રવ્યનો
પૂર્વોત્તરદશાના ત્યાગગ્રહણાત્મક એવો જે ‘ક્રિયા’ નામનો પરિણામ તે સંસારનું સ્વરૂપ
છે. ૧૨૦.
હવે, પરિણામાત્મક સંસારમાં કયા કારણે પુદ્ગલનો સંબંધ થાય છે કે જેથી તે
(-સંસાર) મનુષ્યાદિપર્યાયાત્મક હોય છે — તેનું અહીં સમાધાન વર્ણવે છેઃ —
કર્મે મલિન જીવ કર્મસંયુત પામતો પરિણામને,
તેથી કરમ બંધાય છે; પરિણામ તેથી કર્મ છે.૧૨૧.
૨૩૮પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-