अथ तिर्यगूर्ध्वप्रचयावावेदयति —
एक्को व दुगे बहुगा संखातीदा तदो अणंता य ।
दव्वाणं च पदेसा संति हि समय त्ति कालस्स ।।१४१।।
एको वा द्वौ बहवः संख्यातीतास्ततोऽनन्ताश्च ।
द्रव्याणां च प्रदेशाः सन्ति हि समया इति कालस्य ।।१४१।।
प्रदेशप्रचयो हि तिर्यक्प्रचयः समयविशिष्टवृत्तिप्रचयस्तदूर्ध्वप्रचयः । तत्राकाशस्या-
वस्थितानन्तप्रदेशत्वाद्धर्माधर्मयोरवस्थितासंख्येयप्रदेशत्वाज्जीवस्यानवस्थितासंख्येयप्रदेशत्वात्पुद्गलस्य
निरूपयति — एक्को व दुगे बहुगा संखातीदा तदो अणंता य एको वा द्वौ बहवः संख्यातीतास्ततोऽनन्ताश्च ।
दव्वाणं च पदेसा संति हि कालद्रव्यं विहाय पञ्चद्रव्याणां संबन्धिन एते प्रदेशा यथासंभवं सन्ति हि
स्फु टम् । समय त्ति कालस्स कालस्य पुनः पूर्वोक्तसंख्योपेताः समयाः सन्तीति । तद्यथा – एकाकारपरम-
समरसीभावपरिणतपरमानन्दैकलक्षणसुखामृतभरितावस्थानां केवलज्ञानादिव्यक्तिरूपानन्तगुणाधारभूतानां
लोकाकाशप्रमितशुद्धासंख्येयप्रदेशानां मुक्तात्मपदार्थे योऽसौ प्रचयः समूहः समुदायो राशिः स । किं
किं भण्यते । तिर्यक्प्रचय इति तिर्यक्सामान्यमिति विस्तारसामान्यमिति अक्रमानेकान्त इति च
હવે, ૧તિર્યક્પ્રચય તથા ૨ઊર્ધ્વપ્રચય જણાવે છેઃ —
વર્તે પ્રદેશો દ્રવ્યને, જે એક અથવા બે અને
બહુ વા અસંખ્ય, અનંત છે; વળી હોય સમયો કાળને.૧૪૧.
અન્વયાર્થઃ — [द्रव्याणां च] દ્રવ્યોને [एकः] એક, [द्वौ] બે, [बहवः] ઘણા,
[संख्यातीताः] અસંખ્ય [वा] અથવા [ततः अनन्ताः च] અનંત [प्रदेशाः] પ્રદેશો [सन्ति हि]
છે. [कालस्य] કાળને [समयाः इति] ‘સમયો’ છે.
ટીકાઃ — પ્રદેશોનો પ્રચય (સમૂહ) તે તિર્યક્પ્રચય અને સમયવિશિષ્ટ ૩વૃત્તિઓનો
પ્રચય તે ઊર્ધ્વપ્રચય.
ત્યાં આકાશ અવસ્થિત ( – નિશ્ચળ, સ્થિર) અનંત પ્રદેશોવાળું હોવાથી, ધર્મ તથા
અધર્મ અવસ્થિત અસંખ્ય પ્રદેશોવાળાં હોવાથી, જીવ અનવસ્થિત (અસ્થિર) અસંખ્ય
૧. તિર્યક્ = તીરછો; આડો; ક્ષેત્ર -અપેક્ષિત.
૨. ઊર્ધ્વ = ઊંચો; કાળ -અપેક્ષિત.
૩. વૃત્તિ = વર્તવું તે; પરિણતિ; પર્યાય; ઉત્પાદ -વ્યય -ધ્રૌવ્ય; અસ્તિત્વ.
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞેયતત્ત્વ-પ્રજ્ઞાપન
૨૭૯