उप्पादो पद्धंसो विज्जदि जदि जस्स एगसमयम्हि ।
समयस्स सो वि समओ सभावसमवट्ठिदो हवदि ।।१४२।।
उत्पादः प्रध्वंसो विद्यते यदि यस्यैकसमये ।
समयस्य सोऽपि समयः स्वभावसमवस्थितो भवति ।।१४२।।
समयो हि समयपदार्थस्य वृत्त्यंशः । तस्मिन् कस्याप्यवश्यमुत्पादप्रध्वंसौ संभवतः,
परमाणोर्व्यतिपातोत्पद्यमानत्वेन कारणपूर्वत्वात् । तौ यदि वृत्त्यंशस्यैव, किं यौगपद्येन किं
भवन्तीत्यभिप्रायः ।।१४१।। एवं सप्तमस्थले स्वतन्त्रगाथाद्वयं गतम् । अथ समयसन्तानरूपस्योर्ध्व-
प्रचयस्यान्वयिरूपेणाधारभूतं कालद्रव्यं व्यवस्थापयति – उप्पादो पद्धंसो विज्जदि जदि उत्पादः प्रध्वंसो
विद्यते यदि चेत् । कस्य । जस्स यस्य कालाणोः । क्व । एगसमयम्हि एकसमये वर्तमानसमये । समयस्स
समयोत्पादकत्वात्समयः कालाणुस्तस्य । सो वि समओ सोऽपि कालाणुः सभावसमवट्ठिदो हवदि
स्वभावसमवस्थितो भवति । पूर्वोक्तमुत्पादप्रध्वंसद्वयं तदाधारभूतं कालाणुद्रव्यरूपं ध्रौव्यमिति
એક જ સમયમાં ધ્વંસ ને ઉત્પાદનો સદ્ભાવ છે
જો કાળને, તો કાળ તેહ સ્વભાવ -સમવસ્થિત છે.૧૪૨.
અન્વયાર્થઃ — [यदि यस्य समयस्य] જો કાળને [एकसमये] એક સમયમાં [उत्पादः
प्रध्वंसः] ઉત્પાદ અને ધ્વંસ [विद्यते] વર્તે છે, [सः अपि समयः] તો તે કાળ [स्वभावसमवस्थितः]
સ્વભાવે અવસ્થિત અર્થાત્ ધ્રુવ [भवति] (ઠરે) છે.
ટીકાઃ — સમય કાળપદાર્થનો *વૃત્ત્યંશ છે; તેમાં ( – તે વૃત્ત્યંશમાં) કોઈને પણ
અવશ્ય ઉત્પાદ તથા વિનાશ સંભવે છે, કેમ કે પરમાણુના અતિક્રમણ દ્વારા (સમયરૂપી
વૃત્ત્યંશ) ઉત્પન્ન થતો હોવાથી કારણપૂર્વક છે. (પરમાણુ વડે જે એક આકાશપ્રદેશનું મંદ
ગતિથી ઓળંગવું તે કારણ છે અને સમયરૂપી વૃત્ત્યંશ તે કારણનું કાર્ય છે તેથી તેમાં કોઈ
પદાર્થને ઉત્પાદ તથા વિનાશ થતા હોવા જોઈએ.)
(‘કોઈ પદાર્થને ઉત્પાદ -વિનાશ થવાની શી જરૂર છે? તેને બદલે તે વૃત્ત્યંશને
જ ઉત્પાદ -વિનાશ થતા માની લઈએ તો શી હરકત?’ એવા તર્કનું સમાધાન કરવામાં
આવે છેઃ)
ઉત્પાદ અને વિનાશ જો વૃત્ત્યંશના જ માનવામાં આવે તો, (પૂછીએ છીએ કે)
*વૃત્ત્યંશ = વૃત્તિનો અંશ; સૂક્ષ્મમાં સૂક્ષ્મ પરિણતિ અર્થાત્ પર્યાય.
કહાનજૈનશાસ્ત્રમાળા ]
જ્ઞેયતત્ત્વ-પ્રજ્ઞાપન
૨૮૧
પ્ર. ૩૬