હવે, આત્માનું અન્ય દ્રવ્ય સાથે સંયુક્તપણું હોવા છતાં, *અર્થનિશ્ચાયક અસ્તિત્વને
સ્વ -પરના વિભાગના હેતુ તરીકે સમજાવે છેઃ —
અસ્તિત્વથી નિષ્પન્ન દ્રવ્યસ્વભાવને ત્રિવિકલ્પને
જે જાણતો, તે આતમા નહિ મોહ પરદ્રવ્યે લહે. ૧૫૪.
અન્વયાર્થઃ — [यः] જે જીવ [तं] તે (પૂર્વોક્ત) [सद्भावनिबद्धं] અસ્તિત્વનિષ્પન્ન,
[त्रिधा समाख्यातं] ત્રણ પ્રકારે કહેલા, [सविकल्पं] ભેદોવાળા [द्रव्यस्वभावं] દ્રવ્યસ્વભાવને
[जानाति] જાણે છે, [सः] તે [अन्यद्रव्ये] અન્ય દ્રવ્યમાં [न मुह्यति] મોહ પામતો નથી.
ટીકાઃ — જે, દ્રવ્યને નક્કી કરનારું, સ્વલક્ષણભૂત સ્વરૂપ -અસ્તિત્વ કહેવામાં આવ્યું,
તે ખરેખર દ્રવ્યનો સ્વભાવ જ છે; કારણ કે દ્રવ્યનો સ્વભાવ અસ્તિત્વનિષ્પન્ન (અસ્તિત્વનો
બનેલો) છે. દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાયપણે તથા ધ્રૌવ્ય -ઉત્પાદ -વ્યયપણે +ત્રયાત્મક ભેદભૂમિકામાં
આરૂઢ એવો આ દ્રવ્યસ્વભાવ જણાતો થકો પરદ્રવ્ય પ્રત્યેના મોહને દૂર કરીને સ્વ -પરના
अथात्मनोऽन्यद्रव्यसंकीर्णत्वेऽप्यर्थनिश्चायकमस्तित्वं स्वपरविभागहेतुत्वेनोद्योतयति —
तं सब्भावणिबद्धं दव्वसहावं तिहा समक्खादं ।
जाणदि जो सवियप्पं ण मुहदि सो अण्णदवियम्हि ।।१५४।।
तं सद्भावनिबद्धं द्रव्यस्वभावं त्रिधा समाख्यातम् ।
जानाति यः सविकल्पं न मुह्यति सोऽन्यद्रव्ये ।।१५४।।
यत्खलु स्वलक्षणभूतं स्वरूपास्तित्वमर्थनिश्चायकमाख्यातं स खलु द्रव्यस्य स्वभाव एव,
सद्भावनिबद्धत्वाद्द्रव्यस्वभावस्य । यथासौ द्रव्यस्वभावो द्रव्यगुणपर्यायत्वेन स्थित्युत्पादव्ययत्वेन
च त्रितयीं विकल्पभूमिकामधिरूढः परिज्ञायमानः परद्रव्ये मोहमपोह्य स्वपरविभागहेतुर्भवति,
शुद्धात्मस्वरूपं न संभवन्तीति ।।१५३।। अथ स्वरूपास्तित्वलक्षणं परमात्मद्रव्यं योऽसौ जानाति स
परद्रव्ये मोहं न करोतीति प्रकाशयति — जाणदि जानाति । जो यः कर्ता । कम् । तं पूर्वोक्तं दव्वसहावं
परमात्मद्रव्यस्वभावम् । किंविशिष्टम् । सब्भावणिबद्धं स्वभावः स्वरूपसत्ता तत्र निबद्धमाधीनं तन्मयं
*અર્થનિશ્ચાયક = દ્રવ્યનો નિશ્ચય કરનારું; દ્રવ્યને નક્કી કરનારું. (દ્રવ્યનો નિર્ણય કરવાનું સાધન જે
સ્વરૂપ -અસ્તિત્વ તે સ્વ -પરનો ભેદ પાડવામાં સાધનભૂત છે એમ આ ગાથામાં સમજાવે છે.)
+ત્રયાત્મક = ત્રણસ્વરૂપ; ત્રણના સમૂહસ્વરૂપ. (દ્રવ્યનો સ્વભાવ દ્રવ્ય, ગુણ ને પર્યાય એવા ત્રણ
ભેદોવાળો તથા ધ્રૌવ્ય, ઉત્પાદ ને વ્યય એવા ત્રણ ભેદોવાળો છે.)
૩૦૦પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-