अथात्मनोऽत्यन्तविभक्तत्वाय परद्रव्यसंयोगकारणस्वरूपमालोचयति —
अप्पा उवओगप्पा उवओगो णाणदंसणं भणिदो ।
सो वि सुहो असुहो वा उवओगो अप्पणो हवदि ।।१५५।।
आत्मा उपयोगात्मा उपयोगो ज्ञानदर्शनं भणितः ।
सोऽपि शुभोऽशुभो वा उपयोग आत्मनो भवति ।।१५५।।
भेदज्ञानी विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावमात्मतत्त्वं विहाय देहरागादिपरद्रव्ये मोहं न गच्छतीत्यर्थः ।।१५४।।
एवं नरनारकादिपर्यायैः सह परमात्मनो विशेषभेदकथनरूपेण प्रथमस्थले गाथात्रयं गतम् । अथात्मनः
पूर्वोक्तप्रकारेण नरनारकादिपर्यायैः सह भिन्नत्वपरिज्ञानं जातं, तावदिदानीं तेषां संयोगकारणं
कथ्यते — अप्पा आत्मा भवति । कथंभूतः । उवओगप्पा चैतन्यानुविधायी योऽसावुपयोगस्तेन
निर्वृत्तत्वादुपयोगात्मा । उवओगो णाणदंसणं भणिदो स चोपयोगः सविकल्पं ज्ञानं निर्विकल्पं दर्शनमिति
भणितः । सो वि सुहो सोऽपि ज्ञानदर्शनोपयोगो धर्मानुरागरूपः शुभः, असुहो विषयानुरागरूपो
ભાવાર્થઃ — મનુષ્ય, દેવ વગેરે અનેકદ્રવ્યાત્મક પર્યાયોમાં પણ જીવનું સ્વરૂપ-
અસ્તિત્વ અને દરેક પરમાણુનું સ્વરૂપ -અસ્તિત્વ તદ્દન ભિન્નભિન્ન છે. સૂક્ષ્મતાથી જોતાં ત્યાં
જીવ અને પુદ્ગલનું સ્વરૂપ -અસ્તિત્વ (અર્થાત્ પોતપોતાનાં દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાય અને ધ્રૌવ્ય-
ઉત્પાદ -વ્યય) સ્પષ્ટપણે ભિન્ન જાણી શકાય છે. સ્વ -પરનો ભેદ પાડવા માટે જીવે આ
સ્વરૂપ -અસ્તિત્વને પગલે પગલે ખ્યાલમાં લેવું યોગ્ય છે. તે આ પ્રમાણેઃ આ (જાણવામાં
આવતાં) ચેતન દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાય અને ચેતન ધ્રૌવ્ય -ઉત્પાદ -વ્યય જેનો સ્વભાવ છે એવો હું
આ (પુદ્ગલથી) જુદો રહ્યો; અને આ અચેતન દ્રવ્ય -ગુણ -પર્યાય અને અચેતન ધ્રૌવ્ય -ઉત્પાદ-
વ્યય જેનો સ્વભાવ છે એવું પુદ્ગલ આ (મારાથી) જુદું રહ્યું. માટે મને પર પ્રત્યે મોહ
નથી; સ્વ -પરનો ભેદ છે. ૧૫૪.
હવે આત્માને અત્યંત વિભક્ત કરવા માટે પરદ્રવ્યના સંયોગના કારણનું સ્વરૂપ
વિચારે છેઃ —
છે આતમા ઉપયોગરૂપ, ઉપયોગ દર્શન -જ્ઞાન છે;
ઉપયોગ એ આત્મા તણો શુભ વા અશુભરૂપ હોય છે. ૧૫૫.
અન્વયાર્થઃ — [आत्मा उपयोगात्मा] આત્મા ઉપયોગાત્મક છે; [उपयोगः] ઉપયોગ
[ज्ञानदर्शनं भणितः] જ્ઞાન -દર્શન કહેલ છે; [अपि] અને [आत्मनः] આત્માનો [सः उपयोगः]
તે ઉપયોગ [शुभः अशुभः वा] શુભ અથવા અશુભ [भवति] હોય છે.
૩૦૨પ્રવચનસાર[ ભગવાનશ્રીકુંદકુંદ-