दाह्यमदहन् समस्तदाह्यहेतुकसमस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनाकारमात्मानं दहन इव समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकज्ञानाकारमात्मानं चेतनत्वात् स्वानुभव- प्रत्यक्षत्वेऽपि न परिणमति । एवमेतदायाति यः सर्वं न जानाति स आत्मानं न जानाति ।।४८।।
ज्ञेयद्रव्यम् । किंविशिष्टम् । सपज्जयं अनन्तपर्यायसहितम् । कतिसंख्योपेतम् । एगं वा एकमपीति । तथा
हि ---आकाशद्रव्यं तावदेकं, धर्मद्रव्यमेकं, तथैवाधर्मद्रव्यं च, लोकाकाशप्रमितासंख्येयकालद्रव्याणि, ततोऽनन्तगुणानि जीवद्रव्याणि, तेभ्योऽप्यनन्तगुणानि पुद्गलद्रव्याणि । तथैव सर्वेषां प्रत्येकमनन्त- पर्यायाः, एतत्सर्वं ज्ञेयं तावत्तत्रैकं विवक्षितं जीवद्रव्यं ज्ञातृ भवति । एवं तावद्वस्तुस्वभावः । तत्र यथा
दहनः समस्तं दाह्यं दहन् सन् समस्तदाह्यहेतुकसमस्तदाह्याकारपर्यायपरिणतसकलैकदहनस्वरूपमुष्ण- परिणततृणपर्णाद्याकारमात्मानं (स्वकीयस्वभावं) परिणमति, तथायमात्मा समस्तं ज्ञेयं जानन् सन् समस्तज्ञेयहेतुकसमस्तज्ञेयाकारपर्यायपरिणतसकलैकाखण्डज्ञानरूपं स्वकीयमात्मानं परिणमति जानाति परिच्छिनत्ति । यथैव च स एव दहनः पूर्वोक्त लक्षणं दाह्यमदहन् सन् तदाकारेण न परिणमति, तथाऽऽत्मापि पूर्वोक्तलक्षणं समस्तं ज्ञेयमजानन् पूर्वोक्तलक्षणमेव सकलैकाखण्डज्ञानाकारं स्वकीयमात्मानं न परिणमति न जानाति न परिच्छिनत्ति । अपरमप्युदाहरणं दीयते ---यथा कोऽप्यन्धक आदित्यप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन्नादित्यमिव, प्रदीपप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन् प्रदीपमिव, दर्पणस्थ- बिम्बान्यपश्यन् दर्पणमिव, स्वकीयदृष्टिप्रकाश्यान् पदार्थानपश्यन् हस्तपादाद्यवयवपरिणतं स्वकीय- देहाकारमात्मानं स्वकीयदृष्टया न पश्यति, तथायं विवक्षितात्मापि केवलज्ञानप्रकाश्यान् पदार्थानजानन्
दाह्यने नहि दहतो अग्नि समस्तदाह्यहेतुक समस्तदाह्याकारपर्याये परिणमेलुं सकळ एक दहन जेनो आकार छे एवा पोतारूपे परिणमतो नथी तेम, समस्तज्ञेयहेतुक समस्त- ज्ञेयाकारपर्याये परिणमेलुं सकळ एक ज्ञान जेनो आकार छे एवा पोतारूपे — पोते चेतनपणाने लीधे स्वानुभव -प्रत्यक्ष होवा छतां पण — परिणमतो नथी (अर्थात् पोताने परिपूर्णपणे अनुभवतो नथी — जाणतो नथी). आ रीते एम फलित थाय छे के जे सर्वने जाणतो नथी ते पोताने ( – आत्माने) जाणतो नथी.
भावार्थः — जे अग्नि काष्ट, तृण, पर्ण वगेरे समस्त दाह्यने दहतो ( – बाळतो) नथी, तेनो दहनस्वभाव (काष्टादि समस्त दाह्य जेनुं निमित्त छे एवा) समस्तदाह्याकारपर्याये नहि परिणमतो होवाथी अधूरारूपे परिणमे छे — परिपूर्णरूपे परिणमतो नथी, तेथी परिपूर्ण एक दहन जेनुं स्वरूप छे एवो ते अग्नि पोतापणे ज पूर्ण रीते परिणमतो नथी; तेवी ज रीते जे आत्मा समस्त द्रव्य -पर्यायरूप समस्तज्ञेयने जाणतो नथी, तेनुं ज्ञान (समस्त ज्ञेय जेनुं निमित्त छे एवा) समस्तज्ञेयाकारपर्याये नहि परिणमतुं होवाथी अधूरारूपे परिणमे छे — परिपूर्णरूपे परिणमतुं नथी, तेथी परिपूर्ण एक ज्ञान जेनुं स्वरूप छे एवो ते आत्मा पोतापणे ज पूर्ण रीते परिणमतो नथी अर्थात् पोताने
८२प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-