निबन्धनाः । अथ यः सर्वद्रव्यपर्यायनिबन्धनानन्तविशेषव्यापिप्रतिभासमयमहासामान्यरूप-
मात्मानं स्वानुभवप्रत्यक्षं न करोति स क थं प्रतिभासमयमहासामान्यव्याप्यप्रतिभासमयानन्त- विशेषनिबन्धनभूतसर्वद्रव्यपर्यायान् प्रत्यक्षीकुर्यात् । एवमेतदायाति य आत्मानं न जानाति स सर्वं न जानाति । अथ सर्वज्ञानादात्मज्ञानमात्मज्ञानात्सर्वज्ञानमित्यवतिष्ठते । एवं च सति
ज्ञानमयत्वेन स्वसंचेतकत्वादात्मनो ज्ञातृज्ञेययोर्वस्तुत्वेनान्यत्वे सत्यपि प्रतिभासप्रतिभास्य- मानयोः स्वस्यामवस्थायामन्योन्यसंवलनेनात्यन्तमशक्यविवेचनत्वात्सर्वमात्मनि निखातमिव प्रतिभाति । यद्येवं न स्यात् तदा ज्ञानस्य परिपूर्णात्मसंचेतनाभावात् परिपूर्णस्यैकस्यात्मनोऽपि ज्ञानं न सिद्धयेत् ।।४९।।
अनन्तद्रव्यसमूहान् किध सो सव्वाणि जाणादि कथं स सर्वान् जानाति जुगवं युगपदेकसमये, न
कथमपीति । तथा हि --आत्मलक्षणं तावज्ज्ञानं तच्चाखण्डप्रतिभासमयं सर्वजीवसाधारणं महासामान्यम् ।
तच्च महासामान्यं ज्ञानमयानन्तविशेषव्यापि । ते च ज्ञानविशेषा अनन्तद्रव्यपर्यायाणां विषयभूतानां
( –
भेदोनां) निमित्त सर्व द्रव्यपर्यायो छे. हवे जे पुरुष सर्व द्रव्यपर्यायो जेमनां निमित्त छे एवा अनंत विशेषोमां व्यापनारा प्रतिभासमय महासामान्यरूप आत्माने स्वानुभवप्रत्यक्ष करतो नथी, ते (पुरुष) प्रतिभासमय महासामान्यवडे १व्याप्य ( – व्यपावायोग्य) जे प्रतिभासमय अनंत विशेषो तेमनां निमित्तभूत सर्व द्रव्यपर्यायोने कई रीते प्रत्यक्ष करी ( – जाणी) शके? (न ज करी शके.) आ रीते एम फलित थाय छे के जे आत्माने जाणतो नथी ते सर्वने जाणतो नथी.
हवे त्यारे एम नक्की थाय छे के सर्वना ज्ञानथी आत्मानुं ज्ञान अने आत्माना ज्ञानथी सर्वनुं ज्ञान; अने आम होतां, आत्मा ज्ञानमयपणाने लीधे स्वसंचेतक होवाथी, ज्ञाता अने ज्ञेयनुं वस्तुपणे अन्यत्व होवा छतां प्रतिभास अने प्रतिभास्यमाननुं पोतानी अवस्थामां अन्योन्य मिलन होवाने लीधे (अर्थात् ज्ञान अने ज्ञेय, आत्मानी – ज्ञाननी अवस्थामां परस्पर मिश्रित – एकमेकरूप होवाने लीधे) तेमने भिन्न करवा अत्यंत अशक्य होवाथी, बधुंय जाणे के आत्मामां २निखात (पेसी गयुं) होय ए रीते प्रतिभासे छे — जणाय छे. (आत्मा ज्ञानमय होवाथी पोताने संचेते छे — अनुभवे छे — जाणे छे; अने पोताने जाणतां सर्व ज्ञेयो — जाणे के तेओ ज्ञानमां स्थित होय ए रीते — जणाय छे, कारण के ज्ञाननी अवस्थामांथी ज्ञेयाकारोने भिन्न करवा अशक्य छे.) जो आम न होय तो (अर्थात् जो आत्मा सर्वने न जाणे तो) ज्ञानने परिपूर्ण आत्मसंचेतननो अभाव थवाथी परिपूर्ण एक आत्मानुं पण ज्ञान सिद्ध न थाय.
सर्व द्रव्यो अने पर्यायो छे.
८४प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
१.ज्ञानसामान्य व्यापक छे अने ज्ञानना विशेषो – भेदो व्याप्य छे. ते ज्ञानविशेषोनां निमित्त ज्ञेयभूत
२.निखात = खोदीने अंदर ऊंडुं ऊतरी गयेलुं; अंदर पेसी गयेलुं.