सप्रतिपक्षं सहानिवृद्धि च गौणमिति कृत्वा ज्ञानं च सौख्यं च हेयम् । इतरत्पुनरमूर्ताभि- श्चैतन्यानुविधायिनीभिरेकाकिनीभिरेवात्मपरिणामशक्तिभिस्तथाविधेभ्योऽतीन्द्रियेभ्यः स्वाभाविक- चिदाकारपरिणामेभ्यः समुत्पद्यमानमत्यन्तमात्मायत्तत्वान्नित्यं युगपत्कृतप्रवृत्ति निःप्रतिपक्ष- महानिवृद्धि च मुख्यमिति कृत्वा ज्ञानं सौख्यं चोपादेयम् ।।५३।। इत्याद्यधिकारगाथासूत्रमेकं, तदनन्तरमतीन्द्रियज्ञानमुख्यत्वेन ‘जं पेच्छदो’ इत्यादि सूत्रमेकं, अथेन्द्रियज्ञानमुख्यत्वेन ‘जीवो सयं अमुत्तो’ इत्यादि गाथाचतुष्टयं, तदनन्तरमतीन्द्रियसुखमुख्यतया ‘जादं सयं’ इत्यादि गाथाचतुष्टयं, अथानन्तरमिन्द्रियसुखप्रतिपादनरूपेण गाथाष्टकम्, तत्राप्यष्टकमध्ये प्रथमत इन्द्रियसुखस्य दुःखत्वस्थापनार्थं ‘मणुआसुरा’ इत्यादि गाथाद्वयं, अथ मुक्तात्मनां देहाभावेऽपि सुखमस्तीति ज्ञापनार्थं देहः सुखकारणं न भवतीति कथनरूपेण ‘पप्पा इट्ठे विसये’ इत्यादि सूत्रद्वयं, तदनन्तरमिन्द्रियविषया अपि सुखकारणं न भवन्तीति कथनेन ‘तिमिरहरा’ इत्यादि गाथाद्वयम्, अतोऽपि सर्वज्ञनमस्कारमुख्यत्वेन ‘तेजोदिट्ठि’ इत्यादि गाथाद्वयम् । एवं पञ्चमस्थले अन्तरस्थलचतुष्टयं भवतीति सुखप्रपञ्चाधिकारे समुदायपातनिका ।। अथातीन्द्रियसुखस्योपादेयभूतस्य स्वरूपं प्रपञ्च- यन्नतीन्द्रियज्ञानमतीन्द्रियसुखं चोपादेयमिति, यत्पुनरिन्द्रियजं ज्ञानं सुखं च तद्धेयमिति प्रतिपादनरूपेण प्रथमतस्तावदधिकारस्थलगाथया स्थलचतुष्टयं सूत्रयति — अत्थि अस्ति विद्यते । किं कर्तृ । णाणं ज्ञानमिति भिन्नप्रक्रमो व्यवहितसम्बन्धः । किंविशिष्टम् । अमुत्तं मुत्तं अमूर्तं मूर्तं च । पुनरपि किंविशिष्टम् । अदिंदियं इंदियं च यदमूर्तं तदतीन्द्रियं मूर्तं पुनरिन्द्रियजम् । इत्थंभूतं ज्ञानमस्ति । केषु विषयेषु । अत्थेसु ज्ञेयपदार्थेषु, तहा सोक्खं च तथैव ज्ञानवदमूर्तमतीन्द्रियं मूर्तमिन्द्रियजं च सुखमिति । जं तेसु परं च तं णेयं यत्तेषु पूर्वोक्तज्ञानसुखेषु मध्ये परमुत्कृष्टमतीन्द्रियं तदुपादेयमिति ज्ञातव्यम् । तदेव १
अर्थात् छोडवायोग्य छे; अने बीजुं ज्ञान तेम ज सुख अमूर्त एवी ४चैतन्यानुविधायी एकली ज आत्मपरिणामशक्तिओ वडे तथाविध अतींद्रिय स्वाभाविक -चिदाकारपरिणामो द्वारा ऊपजतुं थकुं अत्यंत आत्माधीन होवाथी नित्य, युगपद् प्रवर्ततुं, निःप्रतिपक्ष अने अहानिवृद्धि छे तेथी मुख्य छे एम समजीने उपादेय अर्थात् ग्रहण करवा योग्य छे. ५३.
९२प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
१. मूर्तिक इन्द्रियज ज्ञान क्रमे प्रवर्ते छे, युगपद् थतुं नथी; तेम मूर्तिक इन्द्रियज सुख पण क्रमे थाय छे, एकीसाथे सर्व इन्द्रियो द्वारा के सर्व प्रकारे थतुं नथी.
२. सप्रतिपक्ष = प्रतिपक्ष अर्थात् विरोधी सहित. (मूर्त इन्द्रियज ज्ञान तेना प्रतिपक्ष – अज्ञान – सहित ज होय छे अने मूर्त इन्द्रियज सुख तेना प्रतिपक्षभूत दुःख सहित ज होय छे.)
३. सहानिवृद्धि = हानिवृद्धि सहित; वधघटवाळुं.
४. चैतन्यानुविधायी = चैतन्य -अनुविधायी; चैतन्यने अनुसरीने वर्तनारी; चैतन्यने अनुकूळपणे —
विरुद्धपणे नहि — वर्तनारी.