पञ्चेन्द्रियात्मकं शरीरं मूर्तमुपागतस्तेन ज्ञप्तिनिष्पत्तौ बलाधाननिमित्ततयोपलम्भकेन मूर्तेन मूर्तं स्पर्शादिप्रधानं वस्तूपलभ्यतामुपागतं योग्यमवगृह्य कदाचित्तदुपर्युपरि शुद्धिसंभवादवगच्छति, कदाचित्तदसंभवान्नावगच्छति, परोक्षत्वात् । परोक्षं हि ज्ञानमतिदृढतराज्ञानतमोग्रन्थिगुण्ठ- नान्निमीलितस्यानादिसिद्धचैतन्यसामान्यसंबन्धस्याप्यात्मनः स्वयं परिच्छेत्तुमर्थमसमर्थस्यो- पात्तानुपात्तपरप्रत्ययसामग्रीमार्गणव्यग्रतयात्यन्तविसंष्ठुलत्वमवलम्बमानमनन्तायाः शक्तेः परि- स्खलनान्नितान्तविक्लवीभूतं महामोहमल्लस्य जीवदवस्थत्वात् परपरिणतिप्रवर्तिताभिप्रायमपि पदे पदे प्राप्तविप्रलम्भमनुपलम्भसंभावनामेव परमार्थतोऽर्हति । अतस्तद्धेयम् ।।५५।।
नयेनामूर्तातीन्द्रियज्ञानसुखस्वभावः, पश्चादनादिबन्धवशात् व्यवहारनयेन मुत्तिगदो मूर्तशरीरगतो
मूर्तशरीरपरिणतो भवति । तेण मुत्तिणा तेन मूर्तशरीरेण मूर्तशरीराधारोत्पन्नमूर्तद्रव्येन्द्रियभावेन्द्रियाधारेण
मुत्तं मूर्तं वस्तु ओगेण्हित्ता अवग्रहादिकेन क्रमकरणव्यवधानरूपं कृत्वा जोग्गं तत्स्पर्शादिमूर्तं वस्तु ।
इंद्रियज्ञानवाळो जीव पोते अमूर्त होवा छतां मूर्त एवा पंचेन्द्रियात्मक शरीरने प्राप्त थयो थको, ज्ञप्ति नीपजवामां बळ -धारणनुं निमित्त थतुं होवाथी जे उपलंभक छे एवा ते मूर्त (शरीर) वडे मूर्त एवी १स्पर्शादिप्रधान वस्तुने — के जे योग्य होय अर्थात् जे (इन्द्रियो द्वारा) उपलभ्य होय तेने — अवग्रहीने, कदाचित् तेनाथी उपर उपरनी ( – अवग्रहथी आगळ आगळनी) शुद्धिना सद्भावने लीधे तेने जाणे छे अने कदाचित् अवग्रहथी उपर उपरनी शुद्धिना असद्भावने लीधे नथी जाणतुं, कारण के ते (इन्द्रियज्ञान) परोक्ष छे. परोक्ष ज्ञान, चैतन्यसामान्य साथे (आत्माने) अनादिसिद्ध संबंध होवा छतां जे अति द्रढतर अज्ञानरूप २तमोग्रंथि वडे अवराई जवाथी बिडाई गयो छे एवो आत्मा पदार्थने स्वयं जाणवाने असमर्थ होवाथी ३उपात्त अने ४अनुपात्त पर -पदार्थोरूप सामग्रीने शोधवानी व्यग्रताथी अत्यंत चंचळ – तरल – अस्थिर वर्ततुं थकुं, अनंत शक्तिथी च्युत थयुं होवाथी अत्यंत ५विक्लव वर्ततुं थकुं, महा मोहमल्ल जीवतो होवाथी परपरिणतिनो ( – परने परिणमाववानो) अभिप्राय करतुं होवा छतां पदे पदे ( – डगले डगले) छेतरातुं थकुं, परमार्थे अज्ञान गणावाने ज योग्य छे. आथी ते हेय छे.
भावार्थः — इन्द्रियज्ञान इन्द्रियोना निमित्तथी मूर्त स्थूल इन्द्रियगोचर पदार्थोने ज ज्ञानना क्षायोपशमिक उघाड अनुसार जाणी शके छे. परोक्ष एवुं ते इन्द्रियज्ञान
९६प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
१. स्पर्शादिप्रधान = स्पर्श, रस, गंध वगेरे गुणो जेमां मुख्य छे एवी.
२. तमोग्रंथि = अंधकारनो गठ्ठो; अंधकारनो समूह.
३. उपात्त = मेळवेला. (इन्द्रिय, मन वगेरे उपात्त पर पदार्थो छे.)
४. अनुपात्त = अणमेळवेला. (प्रकाश वगेरे अनुपात्त पर पदार्थ छे.)
५. विक्लव = खिन्न; दुःखी; गभरायेलुं.