एकस्मिन्द्रव्ये यद्द्रव्यं गुणो न तद्भवति, यो गुणः स द्रव्यं न भवतीत्येवं यद्द्रव्यस्य गुणरूपेण गुणस्य वा द्रव्यरूपेण तेनाभवनं सोऽतद्भावः, एतावतैवान्यत्वव्यवहारसिद्धेः । न पुनर्द्रव्यस्याभावो गुणो गुणस्याभावो द्रव्यमित्येवंलक्षणोऽभावोऽतद्भावः । एवं सत्येकद्रव्य- स्यानेकत्वमुभयशून्यत्वमपोहरूपत्वं वा स्यात् । तथाहि — यथा खलु चेतनद्रव्यस्याभावो- ऽचेतनद्रव्यमचेतनद्रव्यस्याभावश्चेतनद्रव्यमिति तयोरनेकत्वं, तथा द्रव्यस्याभावो गुणो गुणस्याभावो द्रव्यमित्येकस्यापि द्रव्यस्यानेकत्वं स्यात् । यथा सुवर्णस्याभावे सुवर्णत्वस्या- भावः सुवर्णत्वस्याभावे सुवर्णस्याभाव इत्युभयशून्यत्वं, तथा द्रव्यस्याभावे गुणस्याभावो योऽपि गुणः स न तत्त्वं द्रव्यमर्थतः परमार्थतः, यः शुद्धसत्तागुणः स मुक्तात्मद्रव्यं न भवति । शुद्धसत्ताशब्देन मुक्तात्मद्रव्यं वाच्यं न भवतीत्यर्थः । एसो हि अतब्भावो एष उक्तलक्षणो हि स्फु टमतद्भावः । उक्तलक्षण इति कोऽर्थः । गुणगुणिनोः संज्ञादिभेदेऽपि प्रदेशभेदाभावः । णेव अभावो त्ति णिद्दिट्ठो नैवाभाव इति निर्दिष्टः । नैव अभाव इति कोऽर्थः । यथा सत्तावाचकशब्देन मुक्तात्म- द्रव्यं वाच्यं न भवति तथा यदि सत्ताप्रदेशैरपि सत्तागुणात्सकाशाद्भिन्नं भवति तदा यथा
टीकाः — एक द्रव्यमां, जे द्रव्य छे ते गुण नथी, जे गुण छे ते द्रव्य नथी — ए रीते जे द्रव्यनुं गुणरूपे अभवन ( – नहि होवुं) अथवा गुणनुं द्रव्यरूपे अभवन ते अतद्भाव छे; कारण के आटलाथी ज अन्यत्वव्यवहार ( – अन्यत्वरूप व्यवहार) सिद्ध थाय छे. परंतु द्रव्यनो अभाव ते गुण, गुणनो अभाव ते द्रव्य — एवा लक्षणवाळो अभाव ते अतद्भाव नथी. जो एम होय तो (१) एक द्रव्यने अनेकपणुं आवे, (२) उभयशून्यता थाय (अर्थात् बन्नेनो अभाव थाय), अथवा (३) अपोहरूपता थाय. ते समजाववामां आवे छेः —
(द्रव्यनो अभाव ते गुण अने गुणनो अभाव ते द्रव्य एम मानतां प्रथम दोष आ प्रमाणे आवेः)
(१) जेम चेतनद्रव्यनो अभाव ते अचेतनद्रव्य छे, अचेतनद्रव्यनो अभाव ते चेतनद्रव्य छे — ए रीते तेमने अनेकपणुं (बे -पणुं) छे, तेम द्रव्यनो अभाव ते गुण, गुणनो अभाव ते द्रव्य — ए रीते एक द्रव्यने पण अनेकपणुं आवे (अर्थात् द्रव्य एक होवा छतां तेने अनेकपणानो प्रसंग आवे).
(अथवा उभयशून्यत्वरूप बीजो दोष आ प्रमाणे आवेः) (२) जेम सुवर्णनो अभाव थतां सुवर्णपणानो अभाव थाय, सुवर्णपणानो अभाव थतां सुवर्णनो अभाव थाय — ए रीते उभयशून्यत्व (बन्नेनो अभाव) थाय, तेम द्रव्यनो अभाव थतां गुणनो अभाव थाय, गुणनो अभाव थतां द्रव्यनो अभाव थाय — ए रीते