मेकान्तनिमीलितं विधाय केवलोन्मीलितेन द्रव्यार्थिकेन यदावलोक्यते तदा नारकतिर्यङ्- मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायात्मकेषु विशेषेषु व्यवस्थितं जीवसामान्यमेकमवलोकयतामनव- लोकितविशेषाणां तत्सर्वं जीवद्रव्यमिति प्रतिभाति । यदा तु द्रव्यार्थिकमेकान्तनिमीलितं विधाय केवलोन्मीलितेन पर्यायार्थिकेनावलोक्यते तदा जीवद्रव्ये व्यवस्थितान्नारकतिर्यङ्मनुष्यदेव- सिद्धत्वपर्यायात्मकान् विशेषाननेकानवलोकयतामनवलोकितसामान्यानामन्यदन्यत्प्रतिभाति, द्रव्यस्य तत्तद्विशेषकाले तत्तद्विशेषेभ्यस्तन्मयत्वेनानन्यत्वात्, गणतृणपर्णदारुमयहव्यवाहवत् । यदा तु ते उभे अपि द्रव्यार्थिकपर्यायार्थिके तुल्यकालोन्मीलिते विधाय तत इतश्चावलोक्यते तदा नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायेषु व्यवस्थितं जीवसामान्यं जीवसामान्ये च व्यवस्थिता नारकतिर्यङ्मनुष्यदेवसिद्धत्वपर्यायात्मका विशेषाश्च तुल्यकालमेवावलोक्यन्ते । तत्रैकचक्षुरव- पुनः अण्णं अन्यद्भिन्नमनेकं पर्यायैः सह पृथग्भवति । कस्मादिति चेत् । तक्काले तम्मयत्तादो तृणाग्नि- काष्ठाग्निपत्राग्निवत् स्वकीयपर्यायैः सह तत्काले तन्मयत्वादिति । एतावता किमुक्तं भवति । द्रव्यार्थिक- नयेन यदा वस्तुपरीक्षा क्रियते तदा पर्यायसन्तानरूपेण सर्वं पर्यायकदम्बकं द्रव्यमेव प्रतिभाति । यदा तु पर्यायनयविवक्षा क्रियते तदा द्रव्यमपि पर्यायरूपेण भिन्नं भिन्नं प्रतिभाति । यदा च परस्परसापेक्ष- नयद्वयेन युगपत्समीक्ष्यते, तदैकत्वमनेकत्वं च युगपत्प्रतिभातीति । यथेदं जीवद्रव्ये व्याख्यानं कृतं तथा
तेमां, पर्यायार्थिक चक्षुने सर्वथा बंध करीने एकला उघाडेला द्रव्यार्थिक चक्षु वडे ज्यारे अवलोकवामां आवे छे, त्यारे नारकपणुं, तिर्यंचपणुं, मनुष्यपणुं, देवपणुं अने सिद्धपणुं — ए पर्यायोस्वरूप विशेषोमां रहेला एक जीवसामान्यने अवलोकनारा अने विशेषोने नहि अवलोकनारा ए जीवोने ‘ते बधुंय जीवद्रव्य छे’ एम भासे छे. अने ज्यारे द्रव्यार्थिक चक्षुने सर्वथा बंध करीने एकला उघाडेला पर्यायार्थिक चक्षु वडे अवलोकवामां आवे छे, त्यारे जीवद्रव्यमां रहेला नारकपणुं, तिर्यंचपणुं, मनुष्यपणुं, देवपणुं अने सिद्धपणुं — ए पर्यायोस्वरूप अनेक विशेषोने अवलोकनारा अने सामान्यने नहि अवलोकनारा एवा ए जीवोने (ते जीवद्रव्य) अन्य -अन्य भासे छे, कारण के द्रव्य ते ते विशेषोना काळे तन्मय होवाने लीधे ते ते विशेषोथी अनन्य छे — छाणां, तृण, पर्ण अने काष्ठमय अग्निनी माफक (अर्थात् जेम तृण, काष्ठ वगेरेनो अग्नि ते ते काळे तृणमय, काष्ठमय वगेरे होवाने लीधे तृण, काष्ठ वगेरेथी अनन्य छे, तेम द्रव्य ते ते पर्यायोरूप विशेषोना समये ते -मय होवाने लीधे तेमनाथी अनन्य छे — जुदुं नथी). अने ज्यारे ते बन्ने चक्षुओ — द्रव्यार्थिक अने पर्यायार्थिक — तुल्यकाळे (एकीसाथे) खुल्लां करीने ते द्वारा अने आ द्वारा ( – द्रव्यार्थिक चक्षु द्वारा तेम ज पर्यायार्थिक चक्षु द्वारा) अवलोकवामां आवे छे, त्यारे नारकत्व -तिर्यंचत्व- मनुष्यत्व -देवत्व -सिद्धत्वपर्यायोमां रहेलो जीवसामान्य अने जीवसामान्यमां रहेला नारकत्व- तिर्यंचत्व -मनुष्यत्व -देवत्व -सिद्धत्वपर्यायोस्वरूप विशेषो तुल्यकाळे ज देखाय छे.
२२४प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-