क्रिया खल्वात्मना प्राप्यत्वात्कर्म, तन्निमित्तप्राप्तपरिणामः पुद्गलोऽपि कर्म, तत्कार्यभूता मनुष्यादिपर्याया जीवस्य क्रियाया मूलकारणभूतायाः प्रवृत्तत्वात् क्रियाफलमेव स्युः । क्रियाऽभावे पुद्गलानां कर्मत्वाभावात्तत्कार्यभूतानां तेषामभावात् । अथ कथं ते कर्मणः कार्यभावमायान्ति? कर्मस्वभावेन जीवस्वभावमभिभूय क्रियमाणत्वात्, प्रदीपवत् । तथाहि — यथा खलु ज्योतिस्स्वभावेन तैलस्वभावमभिभूय क्रियमाणः प्रदीपो ज्योतिष्कार्यं, मनुष्यादिपर्यायाः कर्मजनिता इति विशेषेण व्यक्तीकरोति — कम्मं कर्मरहितपरमात्मनो विलक्षणं कर्म कर्तृ । किंविशिष्टम् । णामसमक्खं निर्नामनिर्गोत्रमुक्तात्मनो विपरीतं नामेति सम्यगाख्या संज्ञा यस्य तद्भवति नामसमाख्यं नामकर्मेत्यर्थः । सभावं शुद्धबुद्धैकपरमात्मस्वभावं अह अथ अप्पणो सहावेण आत्मीयेन ज्ञानावरणादिस्वकीयस्वभावेन करणभूतेन अभिभूय तिरस्कृत्य प्रच्छाद्य तं पूर्वोक्तमात्मस्वभावम् । पश्चात्किं करोति । णरं तिरियं णेरइयं वा सुरं कुणदि नरतिर्यग्नारक- सुररूपं करोतीति । अयमत्रार्थः – यथाग्निः कर्ता तैलस्वभावं कर्मतापन्नमभिभूय तिरस्कृत्य
अन्वयार्थः — [अथ] त्यां, [नामसमाख्यं कर्म] ‘नाम’ संज्ञावाळुं कर्म [स्वभावेन] पोताना स्वभाव वडे [आत्मनः स्वभावं अभिभूय] जीवना स्वभावनो पराभव करीने, [नरं तिर्यञ्चं नैरयिकं वा सुरं] मनुष्य, तिर्यंच, नारक अथवा देव ( – ए पर्यायोने) [करोति] करे छे.
टीकाः — क्रिया खरेखर आत्मा वडे प्राप्य होवाथी कर्म छे (अर्थात् आत्मा क्रियाने प्राप्त करे छे — पहोंचे छे तेथी खरेखर क्रिया ज आत्मानुं कर्म छे). तेना निमित्ते परिणाम पामतुं ( – द्रव्यकर्मरूपे परिणमतुं) पुद्गल पण कर्म छे. तेना (पुद्गलकर्मना) कार्यभूत मनुष्यादिपर्यायो मूळकारणभूत एवी जीवनी क्रियाथी प्रवर्तता होवाथी क्रियाफळ ज छे; कारण के क्रियाना अभावमां पुद्गलोने कर्मपणानो अभाव थवाथी तेना ( – पुद्गलकर्मना) कार्यभूत मनुष्यादिपर्यायोनो अभाव थाय छे.
त्यां, ते मनुष्यादिपर्यायो कर्मनां कार्य कई रीते छे? कर्मना स्वभाव वडे जीवना स्वभावनो पराभव करीने कराता होवाथी; दीवानी जेम. ते आ प्रमाणेः जेम
२३२प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
*ज्योतिना स्वभाव वडे तेलना स्वभावनो पराभव करीने करातो दीवो ज्योतिनुं कार्य
*ज्योति = जोत; अग्नि.