लक्षणक्रियाया आत्ममयत्वाभ्युपगमात् । या च क्रिया सा पुनरात्मना स्वतन्त्रेण
प्राप्यत्वात्कर्म । ततस्तस्य परमार्थादात्मा आत्मपरिणामात्मकस्य भावकर्मण एव कर्ता, न
तु पुद्गलपरिणामात्मकस्य द्रव्यकर्मणः । अथ द्रव्यकर्मणः कः कर्तेति चेत् ।
पुद्गलपरिणामो हि तावत्स्वयं पुद्गल एव, परिणामिनः परिणामस्वरूपकर्तृत्वेन परिणामादनन्यत्वात् । यश्च तस्य तथाविधः परिणामः सा पुद्गलमय्येव क्रिया, सर्व- द्रव्याणां परिणामलक्षणक्रियाया आत्ममयत्वाभ्युपगमात् । या च क्रिया सा पुनः
पुद्गलेन स्वतन्त्रेण प्राप्यत्वात्कर्म । ततस्तस्य परमार्थात् पुद्गलात्मा आत्मपरिणामात्मकस्य
अथवा द्वितीयपातनिका – शुद्धपारिणामिकपरमभावग्राहकेण शुद्धनयेन यथैवाकर्ता तथैवाशुद्धनयेनापि
सांख्येन यदुक्तं तन्निषेधार्थमात्मनो बन्धमोक्षसिद्धयर्थं कथंचित्परिणामित्वं व्यवस्थापयतीति पातनिकाद्वयं मनसि संप्रधार्य सूत्रमिदं निरूपयति — परिणामो सयमादा परिणामः स्वयमात्मा, आत्म- परिणामस्तावदात्मैव । कस्मात् । परिणामपरिणामिनोस्तन्मयत्वात् । सा पुण किरिय त्ति होदि सा पुनः
क्रियेति भवति, स च परिणामः क्रिया परिणतिरिति भवति । कथंभूता । जीवमया जीवेन
निर्वृत्तत्वाज्जीवमयी । किरिया कम्म त्ति मदा जीवेन स्वतन्त्रेण स्वाधीनेन शुद्धाशुद्धोपादानकारणभूतेन
प्राप्यत्वात्सा क्रिया कर्मेति मता संमता । कर्मशब्देनात्र यदेव चिद्रूपं जीवादभिन्नं भावकर्मसंज्ञं
निश्चयकर्म तदेव ग्राह्यम् । तस्यैव कर्ता जीवः । तम्हा कम्मस्स ण दु कत्ता तस्माद्द्रव्यकर्मणो न कर्तेति ।
अत्रैतदायाति – यद्यपि कथंचित् परिणामित्वे सति जीवस्य कर्तृत्वं जातं तथापि निश्चयेन स्वकीय-
परिणामानामेव कर्ता, पुद्गलकर्मणां व्यवहारेणेति । तत्र तु यदा शुद्धोपादानकारणरूपेण शुद्धोपयोगेन
परिणामलक्षण क्रिया आत्ममयपणे (पोतामयपणे) स्वीकारवामां आवी छे; अने वळी जे (जीवमयी) क्रिया छे ते आत्मा वडे स्वतंत्रपणे १प्राप्य होवाथी कर्म छे. माटे परमार्थथी आत्मा पोताना परिणामस्वरूप एवा ते भावकर्मनो ज कर्ता छे, परंतु पुद्गलपरिणामस्वरूप द्रव्यकर्मनो नहि.
हवे अहीं एम प्रश्न थाय के ‘(जीव भावकर्मनो ज कर्ता छे तो पछी) द्रव्यकर्मनो कोण कर्ता छे?’ तो तेनो उत्तर आ प्रमाणे छेः — प्रथम तो पुद्गलनो परिणाम खरेखर पोते पुद्गल ज छे, कारण के परिणामी परिणामना स्वरूपनो करनार होवाने लीधे परिणामथी अनन्य छे; अने जे तेनो (-पुद्गलनो) तथाविध परिणाम छे ते पुद्गलमयी ज क्रिया छे, कारण के सर्व द्रव्योने परिणामस्वरूप क्रिया पोतामय होय छे एम स्वीकारवामां आव्युं छे; अने वळी जे (पुद्गलमयी) क्रिया छे ते पुद्गल वडे स्वतंत्रपणे प्राप्य होवाथी कर्म छे. माटे परमार्थथी पुद्गल पोताना परिणामस्वरूप एवा ते द्रव्यकर्मनुं ज कर्ता छे, परंतु आत्माना परिणामस्वरूप भावकर्मनुं नहि. प्र. ३१
१. प्राप्य = प्राप्त थवा योग्य. (जे स्वतंत्रपणे करे, ते कर्ता; कर्ता जेने प्राप्त करे — पहोंचे, ते कर्म.)