अस्ति हि द्रव्यस्य लोकालोकत्वेन विशेषविशिष्टत्वं स्वलक्षणसद्भावात् । स्वलक्षणं हि लोकस्य षड्द्रव्यसमवायात्मकत्वं, अलोकस्य पुनः केवलाकाशात्मकत्वम् । तत्र सर्वद्रव्य- व्यापिनि परममहत्याकाशे यत्र यावति जीवपुद्गलौ गतिस्थितिधर्माणौ गतिस्थिती आस्कन्दत- स्तद्गतिस्थितिनिबन्धनभूतौ च धर्माऽधर्मावभिव्याप्यावस्थितौ, सर्वद्रव्यवर्तनानिमित्तभूतश्च कालो नित्यदुर्ललितस्तत्तावदाकाशं शेषाण्यशेषाणि द्रव्याणि चेत्यमीषां समवाय आत्मत्वेन भवतीत्यर्थः ।।१२७।। अथ लोकालोकरूपेण पदार्थस्य द्वैविध्यमाख्याति — पोग्गलजीवणिबद्धो अणु- स्कन्धभेदभिन्नाः पुद्गलास्तावत्तथैवामूर्तत्वातीन्द्रियज्ञानमयत्वनिर्विकारपरमानन्दैकसुखमयत्वादिलक्षणा जीवाश्चेत्थंभूतजीवपुद्गलैर्निबद्धः संबद्धो भृतः पुद्गलजीवनिबद्धः । धम्माधम्मत्थिकायकालड्ढो धर्मा- धर्मास्तिकायौ च कालश्च धर्माधर्मास्तिकायकालास्तैराढयो भृतो धर्माधर्मास्तिकायकालाढयः । जो यः एतेषां पञ्चानामित्थंभूतसमुदायो राशिः समूहः । वट्टदि वर्तते । कस्मिन् । आगासे अनन्ता- नन्ताकाशद्रव्यस्य मध्यवर्तिनि लोकाकाशे । सो लोगो स पूर्वोक्तपञ्चानां समुदायस्तदाधारभूतं लोकाकाशं चेति षड्द्रव्यसमूहो लोको भवति । क्व । सव्वकाले दु सर्वकाले तु । तद्बहिर्भूतमनन्तानन्ताकाशमलोक इत्यभिप्रायः ।।१२८।। अथ द्रव्याणां सक्रियनिःक्रियत्वेन भेदं दर्शयतीत्येका पातनिका, द्वितीया तु जीवपुद्गलयोरर्थव्यञ्जनपर्यायौ द्वौ शेषद्रव्याणां तु
अन्वयार्थः — [आकाशे] आकाशमां [यः] जे भाग [पुद्गलजीवनिबद्धः] जीव ने पुद्गलथी संयुक्त [धर्माधर्मास्तिकायकालाढयः वर्तते] तथा धर्मास्तिकाय, अधर्मास्तिकाय ने काळथी समृद्ध छे, [सः] ते [सर्वकाले तु] सर्व काळे [लोक :] लोक छे. (बाकीनुं एकलुं आकाश ते अलोक छे.)
टीकाः — खरेखर द्रव्य लोकपणे तथा अलोकपणे विशेषवाळुं (भेदवाळुं) छे, कारण के निज निज (भिन्न) लक्षणोनो सद्भाव छे. लोकनुं स्वलक्षण षट्द्रव्यसमवायात्मकपणुं ( – छ द्रव्योना समुदायस्वरूपपणुं) छे अने अलोकनुं स्वलक्षण केवळ -आकाशात्मकपणुं ( – एकला आकाशस्वरूपपणुं) छे. त्यां, सर्व द्रव्योमां व्यापनारा परम महान आकाशने विषे ज्यां जेटलामां गतिस्थिति धर्मवाळां जीव तथा पुद्गल गति -स्थिति पामे छे, (ज्यां जेटलामां) तेमने गति -स्थितिना निमित्तभूत धर्म तथा अधर्म व्यापीने रहेलां छे अने (ज्यां जेटलामां) सर्व द्रव्योने वर्तनाना निमित्तभूत काळ सदा वर्त्या करे छे, ते तेटलुं आकाश तथा बाकीनां अशेष (समस्त) द्रव्यो — आटलांनो समुदाय जेनुं *स्व -पणे स्वलक्षण छे, पोतापणुं — स्वरूप छे; तेथी लोकना स्व -पणे – पोतापणे – स्वरूपपणे षट्द्रव्यसमुदाय लोकनुं स्वलक्षण छे.)
२५४प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
* स्व -पणे = पोतापणे; स्वरूपपणे. (षट्द्रव्यसमुदाय ते ज लोक छे अर्थात् ते ज लोकनुं स्व -पणुं —