क्रियाभाववत्त्वेन केवलभाववत्त्वेन च द्रव्यस्यास्ति विशेषः । तत्र भाववन्तौ क्रियावन्तौ च पुद्गलजीवौ, परिणामाद्भेदसंघाताभ्यां चोत्पद्यमानावतिष्ठमानभज्यमानत्वात् । शेषद्रव्याणि तु भाववन्त्येव, परिणामादेवोत्पद्यमानावतिष्ठमानभज्यमानत्वादिति निश्चयः । तत्र परिणाम- मात्रलक्षणो भावः, परिस्पन्दनलक्षणा क्रिया । तत्र सर्वाण्यपि द्रव्याणि परिणामस्वभावत्वात् परिणामेनोपात्तान्वयव्यतिरेकाण्यवतिष्ठमानोत्पद्यमानभज्यमानानि भाववन्ति भवन्ति । पुद्गलास्तु परिस्पन्दस्वभावत्वात्परिस्पन्देन भिन्नाः संघातेन, संहताः पुनर्भेदेनोत्पद्यमानाव- तिष्ठमानभज्यमानाः क्रियावन्तश्च भवन्ति । तथा जीवा अपि परिस्पन्दस्वभावत्वात्परिस्पन्देन प्रतिसमयपरिणतिरूपा अर्थपर्याया भण्यन्ते । यदा जीवोऽनेन शरीरेण सह भेदं वियोगं त्यागं कृत्वा भवान्तरशरीरेण सह संघातं मेलापकं करोति तदा विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति, तस्मादेव भवान्तरसंक्रमणात्सक्रियत्वं भण्यते । पुद्गलानां तथैव विवक्षितस्कन्धविघटनात्सक्रियत्वेन स्कन्धान्तर- संयोगे सति विभावव्यञ्जनपर्यायो भवति । मुक्तजीवानां तु निश्चयरत्नत्रयलक्षणेन परमकारणसमय- सारसंज्ञेन निश्चयमोक्षमार्गबलेनायोगिचरमसमये नखकेशान्विहाय परमौदारिकशरीरस्य विलीयमान- रूपेण विनाशे सति केवलज्ञानाद्यनन्तचतुष्टयव्यक्तिलक्षणेन परमकार्यसमयसाररूपेण स्वभावव्यञ्जन- पर्यायेण कृत्वा योऽसावुत्पादः स भेदादेव भवति, न संघातात् । कस्मादिति चेत् शरीरान्तरेण सह
टीकाः — कोई द्रव्यो ‘भाव’ तेम ज ‘क्रिया’वाळां होवाथी अने कोई द्रव्यो केवळ ‘भाव’वाळां होवाथी ते अपेक्षाए द्रव्यनो विशेष (अर्थात् भेद) छे. त्यां, पुद्गल तथा जीव (१) भाववाळां तेम ज (२) क्रियावाळां छे, कारण के (१) परिणाम द्वारा तेम ज (२) संघात ने भेद द्वारा तेओ ऊपजे छे, टके छे अने नष्ट थाय छे. बाकीनां द्रव्यो तो भाववाळां ज छे, कारण के परिणाम द्वारा ज तेओ ऊपजे छे, टके छे अने नष्ट थाय छे. — आम निश्चय (अर्थात् नक्की) छे.
तेमां, ‘भाव’नुं लक्षण परिणाममात्र छे; ‘क्रिया’नुं लक्षण परिस्पंद ( – कंपन) छे. त्यां, सघळांय द्रव्यो भाववाळां छे, कारण के परिणामस्वभाववाळां होवाने लीधे परिणाम वडे *अन्वय अने व्यतिरेकोने पामतां थकां तेओ ऊपजे छे, टके छे ने नष्ट थाय छे. पुद्गलो तो (भाववाळां होवा उपरांत) क्रियावाळां पण होय छे, कारण के परिस्पंदस्वभाववाळां होवाने लीधे परिस्पंद वडे +छूटां पुद्गलो भेगां मळतां होवाथी अने भेगां मेळलां पुद्गलो पाछां छूटां पडतां होवाथी (ते अपेक्षाए) तेओ ऊपजे छे, टके छे ने नष्ट थाय छे. तथा जीवो पण (भाववाळा होवा उपरांत) क्रियावाळा पण होय छे,
२५६प्रवचनसार[ भगवानश्रीकुंदकुंद-
*अन्वय टकवापणुं दर्शावे छे अने व्यतिरेको ऊपजवापणुं तथा नष्ट थवापणुं दर्शावे छे.
+छूटां पुद्गलो कंपन वडे भेगां मळे छे. त्यां, छूटापणे तेओ नष्ट थयां, पुद्गलपणे टक्यां ने
भेगापणे ऊपज्यां.