प्रवाहप्रवृत्तपुद्गलसंश्लेषदूषितात्मतया प्राणचतुष्काभिसंबद्धत्वं व्यवहारजीवत्वहेतुर्विभक्त-
व्योऽस्ति ।।१४५।।
अथ के प्राणा इत्यावेदयति — इत्यादि यथाक्रमेण गाथाष्टकपर्यन्तं सामान्यभेदभावनाव्याख्यानं करोति । तद्यथा । अथ ज्ञानज्ञेयज्ञापनार्थं तथैवात्मनः प्राणचतुष्केन सह भेदभावनार्थं वा सूत्रमिदं प्रतिपादयति — लोगो लोको भवति । कथंभूतः । णिट्ठिदो निष्ठितः समाप्तिं नीतो भृतो वा । कैः कर्तृभूतैः । अट्ठेहिं सहजशुद्धबुद्धैकस्वभावो योऽसौ परमात्मपदार्थस्तत्प्रभृतयो येऽर्थास्तैः । पुनरपि किंविशिष्टः । सपदेसेहिं समग्गो स्वकीयप्रदेशैः समग्रः परिपूर्णः । अथवा पदार्थैः । कथंभूतैः । सप्रदेशैः प्रदेशसहितैः । पुनरपि किंविशिष्टो लोकः । णिच्चो द्रव्यार्थिकनयेन नित्यः लोकाकाशापेक्षया वा । अथवा नित्यो, न केनापि पुरुषविशेषेण कृतः । जो तं जाणदि यः कर्ता तं ज्ञेयभूतं लोकं जानाति जीवो स जीवपदार्थो भवति । एतावता किमुक्तं भवति । योऽसौ विशुद्धज्ञानदर्शनस्वभावो जीवः स ज्ञानं ज्ञेयश्च भण्यते । शेषपदार्थास्तु ज्ञेया एवेति ज्ञातृज्ञेयविभागः । पुनरपि किंविशिष्टो जीवः । पाणचदुक्के ण संबद्धो यद्यपि निश्चयेन स्वतःसिद्धपरमचैतन्यस्वभावेन निश्चयप्राणेन जीवति तथापि व्यवहारेणानादिकर्मबन्धवशादा- युराद्यशुद्धप्राणचतुष्केनापि संबद्धः सन् जीवति । तच्च शुद्धनयेन जीवस्वरूपं न भवतीति भेदभावना ज्ञातव्येत्यभिप्रायः ।।१४५।। अथेन्द्रियादिप्राणचतुष्कस्वरूपं प्रतिपादयति — अतीन्द्रियानन्तसुखस्व- भावात्मनो विलक्षण इन्द्रियप्राणः, मनोवाक्कायव्यापाररहितात्परमात्मद्रव्याद्विसदृशो बलप्राणः, होवाथी सर्वदा अविनाशी निश्चयजीवत्व होवा छतां, संसार -अवस्थामां अनादिप्रवाहरूपे प्रवर्तता पुद्गलसंश्लेष वडे पोते दूषित होवाथी तेने चार प्राणोथी संयुक्तपणुं छे — के जे (संयुक्तपणुं) व्यवहारजीवत्वनो हेतु छे अने विभक्त करवायोग्य छे.
भावार्थः — षट् द्रव्यनो समुदाय ते लोक छे. जीव अचिंत्य ज्ञानशक्तिथी तेने जाणे छे; तेथी जीव सिवाय बाकीनां द्रव्यो ज्ञेय छे अने जीव ज्ञान तेम ज ज्ञेय छे.
ते जीवने, वस्तुना स्वरूपभूत होवाथी जे कदी नाश पामतुं नथी एवुं निश्चयजीवत्व सदाय छे. ते निश्चयजीवत्वनुं कारण स्वाभाविक एवी अनंतज्ञानशक्ति छे. आवुं निश्चयजीवत्व जीवने सदाय होवा छतां, संसारदशामां पोते पुद्गलना संबंधथी दूषित होवाने लीधे चार प्राणोथी संयुक्त छे अने तेथी तेने व्यवहारजीवत्व पण छे. ते व्यवहारजीवत्वना कारणरूप जे चार प्राणोथी संयुक्तपणुं तेनाथी जीवने भिन्न करवायोग्य छे. १४५.
हवे प्राणो कया छे ते कहे छेः — प्र. ३७